کۆڵکەی زیرەکی

IQ

بەشە زیرەکی (IQ) کە کورتکراوەی (intelligence quotient) کۆی نمرەیەکە کە لە کۆمەڵێک تاقیکردنەوە یان تاقیکردنەوەی لاوەکی ستاندارد وەرگیراوە کە بۆ ھەڵسەنگاندنی زیرەکی مرۆڤ داڕێژراون.کورتکراوەی "IQ" لەلایەن دەروونناس ویلیام ستیرن بۆ زاراوەی ئەڵمانی Intelligenzquotient داھێنراوە. لە ڕووی مێژوویییەوە، ئاستی زیرەکی (IQ) نمرەیەک بوو کە بە دابەشکردنی نمرەی تەمەنی دەروونی کەسێک بەدەست دەھێنرێت، کە بە بەڕێوەبردنی تاقیکردنەوەی زیرەکی بەدەست دەھێنرێت، بە تەمەنی کرۆنۆلۆژی کەسەکە، ھەم لە ڕووی ساڵ و ھەم لە ڕووی مانگەوە دەربڕدراوە. بەشە دەرەنجامییەکە بە ١٠٠ چەند ھێندە کرا بۆ بەدەستھێنانی نمرەی ئاستی زیرەکی. بۆ تاقیکردنەوەکانی ئای کیوی مۆدێرن، نمرەی خاو دەگۆڕدرێت بۆ دابەشکردنێکی ئاسایی بە مامناوەندی ١٠٠ و لادانێکی ستاندارد ١٥. ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی کە نزیکەی دوو لەسەر سێی دانیشتووان لە نێوان ئاستی زیرەکی ٨٥ و ئاستی زیرەکی ١١٥ و نزیکەی لەسەدا ٢ی ھەریەکەیان لە سەرووی ١٣٠ و خوار ٧٠ نمرەوە تۆمار بکەن.

دەرکەوتووە کە نمرەکانی ئاستی زیرەکی پەیوەندییان بە ھۆکارەکانی وەک خۆراک، دۆخی ئابووری دایک و باوک، نەخۆشی و مردن، باری کۆمەڵایەتی دایک و باوک، و ژینگەی نزیک لەدایکبوون. لەکاتێکدا کە بۆماوەیی ئاستی زیرەکی نزیکەی سەدەیەکە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، ھێشتا مشتومڕ لەسەر گرنگی خەمڵاندنی بۆماوەیی و میکانیزمەکانی بۆماوەیی ھەیە.

نمرەکانی ئای کیو بۆ جێگیرکردنی خوێندن، ھەڵسەنگاندنی کەمئەندامی ھزری، و ھەڵسەنگاندنی داواکارانی کار بەکاردەھێنرێت. لە چوارچێوەی توێژینەوەدا، ئەوان وەک پێشبینیکەری دەدای کار و داھات لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. ھەروەھا بۆ لێکۆڵینەوە لە دابەشکردنی زیرەکی دەروونی لە دانیشتووان و پەیوەندییەکانی نێوان ئەو و گۆڕاوەکانی تر بەکاردەھێنرێن. نمرەی خاو لە تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی بۆ زۆرێک لە دانیشتووان بە ڕێژەیەکی مامناوەند بەرزبووەتەوە کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە بۆ سێ خاڵ لە ئاستی زیرەکی لە دە ساڵێکدا بەرزبووەتەوە، دیاردەیەک کە پێی دەوترێت کاریگەری فلین.

. ھەروەھا لێکۆڵینەوە لە شێوازە جیاوازەکانی زیادبوونی نمرەکانی تاقیکردنەوەی لاوەکی دەتوانێت لێکۆڵینەوەکانی ئێستا لەسەر زیرەکی مرۆڤ ئاگادار بکاتەوە.

مێژوو

لە ڕووی مێژوویییەوە، تەنانەت پێش ئەوەی تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی دابڕێژرێت، ھەوڵ ھەبووە بۆ پۆلێنکردنی مرۆڤەکان بۆ پۆلەکانی زیرەکی بە چاودێریکردنی ڕەفتارەکانیان لە ژیانی ڕۆژانەدا. ئەو فۆرمانەی تری چاودێریکردنی ڕەفتار ھێشتا گرنگن بۆ چەسپاندنی پۆلێنکردنەکان بە پشتبەستن بە نمرەکانی تاقیکردنەوەی ئای کیو. ھەردوو پۆلێنکردنی زیرەکی بە چاودێریکردنی ڕەفتار لە دەرەوەی ژووری تاقیکردنەوە و پۆلێنکردن بە تاقیکردنەوەی ئاستی زیرەکی پەیوەستە بە پێناسەی «زیرەکی» کە لە حاڵەتێکی دیاریکراودا بەکاردەھێنرێت و بە متمانەپێکردن و ھەڵەی خەمڵاندن لە ڕێکاری پۆلێنکردندا.

ئامارزانی ئینگلیزی فرانسیس گالتۆن (١٨٢٢–١٩١١)یەکەم ھەوڵی دروستکردنی تاقیکردنەوەیەکی ستانداردی دا بۆ ھەڵسەنگاندنی زیرەکی کەسێک. پێشەنگێک بوو لە بواری سایکۆمێتری و بەکارھێنانی شێوازە ئامارییەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە فرەچەشنی مرۆڤ و لێکۆڵینەوە لە میراتگری سیفەتەکانی مرۆڤ، پێی وابوو کە زیرەکی تا ڕادەیەکی زۆر بەرھەمی بۆماوەیییە. ئەو گریمانەی کرد کە دەبێ پەیوەندییەک لە نێوان زیرەکی و تایبەتمەندییە چاودێرکراوەکانی دیکەی وەک گرتنی ماسولکە و قەبارەی سەردا ھەبێت. یەکەم سەنتەری تاقیکردنەوەی دەروونی لە جیھاندا لە ساڵی ١٨٨٢ دامەزراند و لە ساڵی ١٨٨٣دا «لێکۆڵینەوە لە فاکەڵتی مرۆیی و گەشەپێدانی»ی بڵاوکردەوە و تیۆرییەکانی خۆی خستەڕوو. دوای کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر گۆڕاوە فیزیایییە جۆراوجۆرەکان، نەیتوانی ھیچ پەیوەندییەکی لەو جۆرە نیشان بدات و لە کۆتاییدا وازی لەم لێکۆڵینەوەیە ھێنا.

ئەلفرێد بینێت، دەروونناسێکی فەرەنسی، لەگەڵ ڤیکتۆر ھێنری و تیۆدۆر سیمۆن، لە ساڵی ١٩٠٥دا سەرکەوتنی زیاتریان بەدەستھێنا، کاتێک تاقیکردنەوەی بینێت-سیمۆنیان بڵاوکردەوە، کە تیشکی خستە سەر توانا زارەکییەکان. مەبەست لێی دەستنیشانکردنی "دواکەوتنی دەروونی" بوو لە منداڵانی قوتابخانەدا، بەڵام بە پێچەوانەی تایبەت بەو ئیدیعایانەی کە پزیشکانی دەروونی دەیانگوت ئەم منداڵانە "نەخۆشن" (نەک "خاو") و بۆیە پێویستە لە قوتابخانە دووربخرێنەوە و لە پەناگەیییەکان چاودێری بکرێن. نمرەی پێوەرەکەی بینێت-سایمۆن تەمەنی دەروونی منداڵەکە ئاشکرا دەکات. بۆ نموونە، منداڵێکی شەش ساڵان کە ھەموو ئەو ئەرکانەی تێپەڕاندووە کە بەزۆری لەلایەن منداڵانی شەش ساڵانەوە تێدەپەڕێت بەڵام ھیچی لەوە زیاتر نییە تەمەنی دەروونی دەبێت کە لەگەڵ تەمەنی کرۆنۆلۆژی خۆیدا بگونجێت. بینێت پێی وابوو کە زیرەکی فرەلایەنە، بەڵام کەوتە ژێر کۆنترۆڵی حوکمدانی پراکتیکی.

دەروونناسێکی ئەمریکی لویس تێرمان لە زانکۆی ستانفۆرد پێداچوونەوەی بە پێوەرەکانی بینێت-سایمۆن کرد، کە لە ئەنجامدا پێوەرەکانی زیرەکی ستانفۆرد-بینێت (١٩١٦)ی لێکەوتەوە. بۆ دەیان ساڵ بووە بەناوبانگترین تاقیکردنەوە لە ئەمریکا.

ھێنری ئێچ گۆدارد زانای ئیۆجینیس بوو. لە ساڵی ١٩٠٨دا وەشانی تایبەتی خۆی بە ناوی تاقیکردنەوەی بینێت و سیمۆن بۆ توانای ھزری بڵاوکردەوە و بە دڵسۆزییەوە تاقیکردنەوەکەی بەرەوپێش برد.

ئەناتۆمی مێشک

چەندین ھۆکاری فیزیۆلۆژی دەمارەکان پەیوەندییان بە زیرەکی مرۆڤەوە ھەیە، لەوانە ڕێژەی کێشی مێشک بە کێشی جەستە و قەبارە و شێوە و ئاستی چالاکیی بەشە جیاوازەکانی مێشک. تایبەتمەندییە تایبەتەکان کە ڕەنگە کاریگەرییان لەسەر ئاستی زیرەکی ھەبێت بریتین لە قەبارە و شێوەی بڕبڕەکانی پێشەوە، بڕی خوێن و چالاکیی کیمیایی لە بڕبڕەکانی پێشەوە، کۆی ڕێژەی مادەی خۆڵەمێشی لە مێشکدا، ئەستووری گشتیی قۆڵۆن و ڕێژەی گۆڕانکاری گلوکۆز.

تەندروستی

کاریگەری تەندروستی لەسەر زیرەکی و پەتازانیی مەعریفی:

تەندروستی گرنگە لە تێگەیشتن لە جیاوازییەکانی نمرەکانی تاقیکردنەوەی ئای کیو و پێوەرەکانی تری توانای مەعریفی. چەندین ھۆکار دەتوانن ببنە ھۆی تێکچوونی بەرچاوی مەعریفی، بە تایبەتی ئەگەر لە کاتی دووگیانی و منداڵیدا ڕوو بدەن کاتێک مێشک گەشە دەکات و بەربەستی خوێن-مێشک کەمتر کاریگەرە. ئەم جۆرە تێکچوونە ڕەنگە ھەندێک جار ھەمیشەیی بێت، یان ھەندێک جار بە شێوەیەکی بەشەکی یان بە تەواوی قەرەبوو بکرێتەوە بەھۆی گەشەکردنی دواترەوە.

لە نزیکەی ساڵی ٢٠١٠ەوە، توێژەرانی وەک ئێپیگ، ھاسێل و ماکێنزی پەیوەندییەکی زۆر نزیک و بەردەوامیان لە نێوان نمرەکانی ئاستی زیرەکی و نەخۆشییە تووشبووەکاندا دۆزییەوە، بەتایبەتی لە دانیشتووانی کۆرپە و پێش قوتابخانە و دایکی ئەم منداڵانەدا. ئەوان گریمانەیان کردووە کە بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییە درمییەکان میتابۆلیزمی منداڵەکە تێکدەدات و ڕێگری دەکات لە گەشەکردنی تەواوی مێشک. ھەروەھا بۆیان دەرکەوتووە کە ھۆکارەکانی دیکەی وەک خۆراکی باش و خوێندنی کوالیتی بەردەوام دەتوانن تا ڕادەیەک کاریگەرییە نەرێنییەکانی سەرەتایی جێگیر بکەن.

جیاوازی ڕەگەزی لە زیرەکیدا

لەگەڵ ھاتنی چەمکی زیرەکی گشتی، زۆرێک لە توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە جیاوازییەکی بەرچاوی ڕەگەزی لە زیرەکی گشتیدا نییە، ھەرچەندە توانا لە جۆرە تایبەتەکانی زیرەکیدا جیاوازە. لەکاتێکدا ھەندێک لە پاترییەکانی تاقیکردنەوە کەمێک زیرەکی زیاتر لە نێرەکاندا نیشان دەدەن، ھەندێکی تر زیرەکی زیاتر لە مێینەکاندا نیشان دەدەن. بە تایبەتی، توێژینەوەکان دەریان خستووە کە بابەتەکانی مێینە لە ئەرکەکانی پەیوەست بە توانای زارەکیدا باشتر ئەنجام دەدەن، و نێرەکان لە ئەرکەکانی پەیوەست بە خولانەوەی شتەکان لە بۆشاییدا باشتر ئەنجام دەدەن، کە زۆرجار وەک توانای فەزایی پۆلێن دەکرێن. ئەم جیاوازییانە ھەروا ماونەتەوە، وەک ھانت تێبینی دەکات، «ھەرچەندە ژن و پیاو لە بنەڕەتدا لە زیرەکی گشتیدا یەکسانن».

بوونی جیاوازی لە نێوان دەدای نێر و مێ لە تاقیکردنەوەکانی پەیوەست بە بیرکاریدا کێبڕکێی لەسەرە، و شیکارییەکی مێتا کە سەرنجی لەسەر جیاوازییە ڕەگەزییە مامناوەندەکان لە دەدای بیرکاریدا بوو، دەدای نزیکەی یەکسان بۆ کوڕان و کچانی دۆزییەوە. لە ئێستادا زۆربەی تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی، لەوانەش پاترییە بەناوبانگەکانی وەک WAIS و WISC-R، بە شێوەیەک دروستکراون کە جیاوازی نمرەی گشتی لە نێوان مێینە و نێرەکاندا نەبێت.