قازی (لە ئیسلام)
قازی دادوەر یان دادوەری دادگای شەریعەیە، کە ھەروەھا ئەرکی دەرەوەی دادوەری ئەنجام دەدات، وەک نێوەندگیری، سەرپەرشتیکردنی منداڵانی ھەتیو و کەم تەمەن، و چاودێریکردن و وردبینیکردنی کارە گشتییەکان.[١]
مێژوو
[دەستکاری]
زاراوەی قازی لە سەردەمی محەممەدەوە (ص) لە سەرەتای مێژووی ئیسلامدا بەکارھاتووە، و بە درێژایی مێژووی ئیسلامی و سەردەمی خەلافەتەکان بەو زاراوەیە ماوەتەوە کە بۆ دادوەرەکان بەکارھاتووە. لەکاتێکدا موفتی و فیقھی ڕۆڵیان ھەبوو لە ڕوونکردنەوەی بنەماکانی فیقھی ئیسلامی و شەریعەتی ئیسلامی (شەرعی)، قازی وەک کەسێکی سەرەکی ماوەتەوە کە مسۆگەرکردنی دامەزراندنی دادپەروەری لەسەر بنەمای ھەر ئەم یاسا و ڕێسایانە.[٢]بەم شێوەیە قازی لەنێو ئەو کەسانەدا ھەڵبژێردرا کە شارەزا بوون لە زانستەکانی فیقە و یاسا. خەلیفە عەباسییەکان نووسینگەی "سەرۆک قازییان دروست کرد، کە خاوەنەکەی بە پلەی یەکەم وەک ڕاوێژکاری خەلیفە لە دانان و دەرکردنی قازییەکان کاری دەکرد.[٣] دواتر دەوڵەتە ئیسلامییەکان بەگشتی ئەم پۆستەیان پاراستووە، لە ھەمان کاتدا دەسەڵاتی دەرکردنی دامەزراندن و دەرکردنیان بە ناوی خۆیەوە بە خاوەنەکەی دا. سوڵتانی مەملوک کە لە ساڵی ١٢٥٠ تا ١٥١٦ی زایینی فەرمانڕەوایی میسر و سوریای دەکرد، پراکتیزەی دانانی چوار «قازی سەرەکی» ناساند، یەکێکیان بۆ ھەر یەکێک لە قوتابخانە سوننەکانی فیقھی ئیسلامی (مەزھەب).
لە سەردەمی خەلافەتی عەباسیدا، نووسینگەی "سەرۆک قازی دامەزرا. لە ناودارترین دادوەرە سەرەتایییەکان کە بۆ ڕۆڵی قازی دەستنیشانکرابوون، ئەبو یوسف بوو، کە شاگردی زانا و فەقیھی سەرەتایی موسڵمان بوو، ئەبو حەنیفە، دامەزرێنەری قوتابخانەی حەنەفی فیقھی ئیسلامی.[٤] نووسینگەی قازی لە ھەموو میرنشینەکانی خەلافەت و سوڵتانەکانی ئیمپراتۆرییە جیاوازەکانی موسڵمانان بەدرێژایی سەدەکان بەردەوام بوو لە پۆستێکی زۆر گرنگ. فەرمانڕەواکان لە ھەموو ناوچە و شارۆچکە و گوندێکدا قازییەکان دانا بۆ کۆنترۆڵی دادوەری و ئیداری و بۆ ئەوەی ئاشتی و دادپەروەری بەسەر ئەو دەسەڵاتانەدا جێگیر بکەن کە کۆنترۆڵیان دەکرد.
ھەرچەندە بەرپرسیارێتی سەرەکی قازی بەرپرسیارێتی دادوەری بوو، بەڵام بەگشتی ئەو بە ھەندێک بەرپرسیارێتی نادادپەروەریش تۆمەتبار دەکرا، وەک بەڕێوەبردنی وەقفە ئایینییەکان، شەرعییەتدان بە پەیوەستبوون یان دانانی فەرمانڕەوایەک، جێبەجێکردنی وەسیەتنامەکان، باوەڕپێکردنی شایەتحاڵەکان، سەرپەرشتیکردنی منداڵانی بێ باوک و ئەوانی دیکە کە پێویستیان بە پاراستن ھەیە، و چاودێریکردنی جێبەجێکردنی ئەخلاقی گشتی.[٥]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Hallaq، Wael B. (2009). An introduction to Islamic law. Library Genesis. Cambridge ; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86146-5.
- ^ Judd، Steven (2015-04-01). «The Jurisdictional Limits of Qāḍī Courts during the Umayyad Period». Bulletin d’études orientales (بە ئینگلیزی) (63): 43–56. doi:10.4000/beo.3227. ISSN 0253-1623.
- ^ Tillier، Mathieu (2009-12-05)، «I - Le grand cadi»، Les cadis d'Iraq et l'État Abbasside (132/750-334/945)، Études arabes, médiévales et modernes، Beyrouth: Presses de l’Ifpo، pp. 426–461، ISBN 978-2-35159-278-6، لە 2022-09-02 ھێنراوە
- ^ Zubaida، Sami (2005-04-22). Law and Power in the Islamic World (بە ئینگلیزی). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-85043-934-9.
- ^ «qadi | Definition & Facts | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
