جەیمس جینز

جەیمس جینز
لەدایکبوون	١١ی ئەیلوولی ١٨٧٧ ئۆرمسکیرک، لانکاشایر، ئینگلتەرا
مردن	١٦ی ئەیلوولی ١٩٤٦ (تەمەن ٦٩ ساڵ) دۆرکینگ، سوری، ئینگلتەرا
نەتەوە	بەریتانی
خەڵاتەکانی	خەڵاتی سمیس (١٩٠١) خەڵاتی ئادەمز (١٩١٧) مەدالیای شاهانە (١٩١٩)

سێر جەیمس هۆپوود جینز (١١ی ئەیلوولی ١٨٧٧ – ١٦ی ئەیلوولی ١٩٤٦ ) فیزیازان و فەلەکناسی و بیرکارێکی ئینگلیزی بووە.

سەرەتای ژیان

لە شاری ئۆرمسکیرک لە ویلایەتی لانکاشایر لەدایکبووە، کوڕی ویلیام تولۆچ جینزە ، پەیامنێری پەرلەمان و نووسەر. جینز لە قوتابخانەی بازرگان تایلۆرز ، قوتابخانەی گرامەری ویڵسن، کامبەروێڵ و کۆلێژی ترینیتی، کامبریج خوێندوویەتی. وەک خوێندکارێکی بەتوانا، جینز ئامۆژگاری کرا کە ڕێبازێکی شەڕانگێزانە بگرێتەبەر بۆ پێشبڕکێی کامبریج بیرکاری تریپۆس

پیشە

جینز لە ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٠١ بە هاوڕێی کۆلێژی ترینیتی هەڵبژێردرا، و لە کامبریج وانەبێژ بوو، بەڵام لە ساڵی ١٩٠٤ وەک مامۆستای بیرکاری کارپێکراو چووە زانکۆی پرینستۆن . لە ساڵی ١٩١٠ گەڕایەوە بۆ کامبریج.

بەشدارییەکی گرنگی لە زۆر بوارەکانی فیزیادا کردووە، لەوانە تیۆری کوانتەم ، تیۆری تیشکدانەوە و پەرەسەندنی ئەستێرەکان . شیکارییەکانی بۆ تەنە سووڕاوەکان وای لێکرد بگاتە ئەو ئەنجامەی کە تیۆری پیێر سیمۆن لاپلاس کە دەڵێت کۆمەڵەی خۆر لە یەک هەوری گازی دروست بووە هەڵەیە، لەبری ئەوە پێشنیاری کردووە کە هەسارەکان لە ماددەیەک کە لە خۆرەوە کێشراون بەهۆی کارەساتێکی گریمانەیی نزیک- پێکدادان لەگەڵ ئەستێرەیەکی تێپەڕ. ئەم تیۆرییە لەمڕۆدا قبوڵ ناکرێت.

جینز لەگەڵ ئارسەر ئێدینگتۆن دامەزرێنەری گەردوونناسی بەریتانیایە. لە ساڵی ١٩٢٨دا، جینز یەکەم کەس بوو کە گریمانەیەکی گەردوونناسی دۆخی جێگیری کرد کە لەسەر بنەمای دروستکردنی گریمانەیی بەردەوامی ماددە لە گەردووندا دامەزراوە. لە کتێبی فەلەکناسی و گەردوونناسی (١٩٢٨)دا دەڵێت: "جۆری گریمانە کە خۆی دەخاتە ڕوو، تا ڕادەیەک بە پێداگرییەوە، ئەوەیە کە ناوەندەکانی سحرەکان لە سروشت 'خاڵە تاکەکان'ن کە ماددە لە هەندێکی ترەوە دەڕژێتە ناو گەردوونەکەمانەوە." ، و ڕەهەندی فەزایی بە تەواوی دەرەکییە، بەجۆرێک کە بۆ دانیشتوویەکی گەردوونەکەمان، وەک خاڵێک دەردەکەون کە ماددەیان بەردەوام دروست دەبێت.” ئەم تیۆرییە کاتێک لە ساڵی ١٩٦٥ دۆزینەوەی پاشخانی مایکرۆوەیڤی گەردوونی بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک واژۆی چیرۆکی تەقینەوە گەورە لێکدرایەوە.

ناوبانگی زانستی ئەو لە مۆنۆگرافیاکانی تیۆری داینامیکی گازەکان (١٩٠٤)، میکانیکی تیۆری (١٩٠٦) و تیۆری بیرکاری کارەبا و موگناتیسی (١٩٠٨) دامەزراوە. دوای خانەنشین بوونی لە ساڵی ١٩٢٩، کۆمەڵێک کتێبی بۆ خەڵکی ئاسایی نووسی، لەوانە ئەستێرەکان لە کۆرسەکانیاندا (١٩٣١)، گەردوونی دەوروبەرمان، لە ڕێگەی فەزا و کاتەوە (١٩٣٤)، پاشخانی نوێی زانست (١٩٣٣) و کتێبی... گەردوونی نهێنی. ئەم کتێبانە وایکرد جینز تاڕادەیەک بە باشی بناسرێت وەک ڕوونکەرەوەی دۆزینەوە زانستییە شۆڕشگێڕەکانی سەردەمی خۆی، بە تایبەت لە ڕێژەیی و گەردوونناسی فیزیکیدا.

لە ساڵی ١٩٣٩ گۆڤاری کۆمەڵەی فەلەکی بەریتانی بڵاویکردەوە کە جینز بڕیارە وەک کاندیدێک بۆ پەرلەمان بۆ بازنەی هەڵبژاردنی زانکۆی کامبریج بوەستێت. هەڵبژاردنەکە کە چاوەڕوان دەکرا لە ساڵی ١٩٣٩ یان ١٩٤٠ ئەنجام بدرێت، تا ساڵی ١٩٤٥ ئەنجام نەدرا و بەبێ بەشداریکردنی ئەو.

هەروەها کتێبی فیزیا و فەلسەفەی (١٩٤٣) نووسیوە کە تیایدا لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە بەدواداچوون بۆ تێڕوانینە جیاوازەکان دەکات بۆ واقیع: زانست و فەلسەفە. سەبارەت بە بۆچوونە ئایینییەکانی، جینز ماسۆنییەکی ئەگنۆستیک بوو.

ژیانی تایبەت

جینز دوو جار هاوسەرگیری کرد، یەکەمجار لەگەڵ شاعیری ئەمریکی شارلۆت تیفانی میچڵ لە ساڵی ١٩٠٧، کە کۆچی دوایی کرد، و دواتر لەگەڵ ئۆرگانیژەن و هارپسیکۆردژەنی نەمسایی سۆزان هۆک (کە زیاتر بە سوسی جینز ناسراوە) لە ساڵی ١٩٣٥. سوسی و جینز سێ منداڵیان بوو بە ناوەکانی جۆرج و کریستوفر و کاترین.

مەرگ

جینز لە ساڵی ١٩٤٧ بە ئامادەبوونی هاوسەرەکەی و جۆی ئادەمسۆن کۆچی دوایی کرد، کە پێشنیاریان بۆ بێوەژنەکە کرد کە دەمامکی مردنی جینز دروست بکات. ئێستا لەلایەن کۆمەڵەی شاهانە بەڕێوەدەبرێت .

دەستکەوتە گەورەکان

یەکێک لە دۆزینەوە سەرەکییەکانی جینز کە ناوی درێژی جینزە، تیژڕەوییەکی گرینگی هەورێکی نێوان ئەستێرەکانە لە بۆشایی ئاسمان. پەیوەستە بە پلەی گەرمی و چڕی هەورەکە و بارستەی ئەو تەنۆلکانەی کە هەورەکە پێکدەهێنن. هەورێک کە لە درێژی جینزەکەی بچووکتر بێت، هێزی کێشکردنی ئەوتۆی نابێت بۆ زاڵبوون بەسەر هێزەکانی پەستانی گازی ڕەتکەرەوە و چڕ دەبێتەوە بۆ ئەوەی ئەستێرەیەک دروست بکات، لەکاتێکدا هەورێک کە لە درێژی جینزەکەی گەورەتر بێت دەڕوخێت.

$\lambda _{\rm {J}}={\sqrt {\frac {15k_{\rm {B}}T}{4\pi Gm\rho }}}$

جینز وەشانێکی تری ئەم هاوکێشەیەی هێنایە ئاراوە، کە پێی دەوترێت بارستەی جینز یان ناسەقامگیری جینز, کە چارەسەر دەکات بۆ ئەو بارستە گرینگەی کە هەورێک دەبێت بەدەستی بهێنێت پێش ئەوەی بتوانێت داڕمێت.

هەروەها جینز یارمەتیدەر بووە لە دۆزینەوەی یاسای ڕەیلی-جینس کە چڕی وزەی تیشکی جەستەی ڕەش دەبەستێتەوە بە پلەی گەرمی سەرچاوەی دەردانی.

$f(\lambda )=8\pi c{\frac {k_{\rm {B}}T}{\lambda ^{4}}}$

هەروەها جینز شانازیی بە حیسابکردنی ڕێژەی هەڵهاتنی بەرگەهەوا لە هەسارەیەکەوە دەکات بەهۆی وزەی جوڵەی مۆلیکولەکانی گازی، پرۆسەیەک کە بە هەڵهاتنی جینز ناسراوە.

ئایدیالیزم

جینز لایەنگری فەلسەفەیەکی زانستی دەکرد کە ڕەگ و ڕیشەی لە دوکتۆرینی میتافیزیکی ئایدیالیزمدا هەبوو و لە بەشداریکردن و کتێبەکانیدا لە قسەکردندا دژی ماتریالیزم بوو. بڵاوکراوە زانستییە باوەکانی بۆ یەکەمجار ئەم بیرۆکانەیان لە کتێبی گەردوونی دەوروبەرمان لە ساڵی ١٩٢٩دا پێشخست کاتێک "باسکردن لەسەر دروستکردنی گەردوون لە ڕووی کات و شوێنەوە"، بە، "هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی هونەرمەند و کردەی نیگارکێشان، بە چوون بۆ... لێواری کانڤاسەکە." بەڵام ئەو وەک بابەتی سەرەکی کتێبەکەی کە لە ساڵی ١٩٣٠دا زۆرترین فرۆشی هەبوو، بە ناوی گەردوونی نهێنی، ڕووی لەم بیرۆکەیە کرد، کە تێیدا جەختی لەوە کردەوە کە وێنەیەکی گەردوون وەک "واقیعێکی نامیکانیکی" لە زانستی ئەو ڕۆژگارەدا سەرهەڵدەدات.

گەردوون زیاتر لە بیرکردنەوەیەکی گەورە دەچێت نەک وەک ئامێرێکی گەورە. ئیتر عەقڵ وەک دەستدرێژکارێکی بەڕێکەوت بۆ ناو کایەی ماددە دەرناکەوێت... پێمان باشترە وەک دروستکەر و حاکمی کایەی ماددە ستایشی بکەین.

— James Jeans, The Mysterious Universe،

لە چاوپێکەوتنێکی ساڵی ١٩٣١دا کە لە ڕۆژنامەی ئۆبزێرڤەردا بڵاوکرایەوە، پرسیار لە جینز کرا کە ئایا باوەڕ بکرێت کە ژیان ڕووداوێکە یان "بەشێکە لە هەندێک پلانی گەورە". ئەو وتی کە ئەو لەگەڵ ئەوەدایە، "تیۆری ئایدیالیستی کە هۆشیاری بنەڕەتییە، و گەردوونی ماددی لە هۆشیارییەوە وەرگیراوە"، لە درێژەدا پێشنیاری کرد کە، "هەر هۆشیارییەکی تاکەکەسی دەبێ بەراورد بکرێت بە خانەیەکی مێشک لە عەقڵێکی گشتگیردا. "

جینز لە وتارەکەیدا لە ساڵی ١٩٣٤ بۆ کۆبوونەوەی کۆمەڵەی بەریتانی بۆ پێشخستنی زانست لە ئابەردین وەک سەرۆکی کۆمەڵەکە، بە تایبەتی باسی لە کارەکانی دیکارت و پەیوەندییەکەی بە فەلسەفەی مۆدێرن لە زانستدا کرد. ئەو ئاماژەی بەوەدا کە "چیتر بوار بۆ ئەو جۆرە دووانەییەی کە لە سەردەمی دیکارتەوە وەسوەسەی فەلسەفەی کردووە، نەماوە".

کاتێک دانیال هێلسینگ لە ساڵی ٢٠٢٠دا پێداچوونەوەی بە گەردوونی نهێنی بۆ فیزیای ئەمڕۆدا کرد، کورتەیەک لە ئەنجامە فەلسەفییەکانی کتێبەکەی خستەڕوو، “جینز دەڵێت کە دەبێت دەستبەرداری جیهانبینی ماتریالیستی و میکانیکی زانست بین کە لەمێژە بەنرخە، کە گریمانە دەکات کە سروشت وەک ئامێرێک کاردەکات و تەنها پێکدێت لە تەنۆلکەکانی ماددە کە کارلێک لەگەڵ یەکتر دەکەن." هەڵسەنگاندنی ئەو بۆ جینز ئەم بۆچوونە فەلسەفیانەی لەگەڵ پەیوەندیکەرانی زانستی مۆدێرن وەک نیل دیگراس تایسۆن و شۆن کارۆل بەراورد کرد کە پێشنیاری کرد، "پێدەچێت کێشە لەگەڵ ئایدیالیزمی جینزدا بگرنە ئەستۆ."

خەڵات و ڕێزلێنان

• هاوڕێی کۆمەڵەی شاهانە لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٠٦
• وتارێکی بەکەری بۆ کۆمەڵگەی شاهانە لە ساڵی ١٩١٧.
• مەدالیای شاهانەی کۆمەڵەی شاهانە لە ساڵی ١٩١٩.
• خەڵاتی هۆپکینز لە کۆمەڵەی فەلسەفی کامبریج ١٩٢١-١٩٢٤.
• مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاهانەی فەلەکناسی لە ساڵی ١٩٢٢.
• لە ساڵی ١٩٢٨دا پلەی شوڕشگێڕی بەدەستهێنا.
• مەدالیای فرانکلین لە پەیمانگای فرانکلین لە ساڵی ١٩٣١.
• لە ساڵی ١٩٣٣ جینز بانگهێشت کرا بۆ پێشکەشکردنی وتارێکی کریسمس لە دامەزراوەی شاهانە لەسەر لە ڕێگەی فەزا و کاتەوە .
• مەدالیای موکرجی لە کۆمەڵەی هیندی بۆ چاندنی زانست لە ساڵی ١٩٣٧.
• سەرۆکی خولی بیست و پێنجەمین کۆنگرەی زانستی هیندستان لە ساڵی ١٩٣٨.
• مەدالیای کەلکەتا لە کۆمەڵەی کۆنگرەی زانستی هیندستان لە ساڵی ١٩٣٨.
• مەدالیای لۆریمەر لە کۆمەڵەی فەلەکناسی ئەدینبۆرگ لە ساڵی ١٩٣٨ کە بۆ ئەمەش وتارێکی لۆریمەر: قووڵایی بۆشایی ئاسمانی پێشکەش کرد.
• ئەندامی فەرماندەی شایستەیی لە ساڵی ١٩٣٩.
• کانیاوی جینز لەسەر مانگ بەناوی ئەوەوە ناونراوە، هەروەها کانیاوی جینز لەسەر مەریخ.
• کوارتێتی تار ژمارە ٧ لە نووسینی ڕۆبەرت سیمپسۆن وەک ڕێزلێنانێک بۆی لە سەدەمین ساڵیادی لەدایکبوونیدا، ساڵی ١٩٧٧ نووسراوە.

بەستەری دەرەکی

• Works by James Jeans at Faded Page (Canada)
• Britannica article includes photo
• Portraits of جەیمس جینز لە National Portrait Gallery, London