لاڤا

لاڤا
لاڤا
لقی	گڕتاو
ماددەی بەکارھاتوو	بەرد
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

لاڤا (بە ئینگلیزی: Lava) بریتییە لە بەردی تواوە کە لە گڕکانێکەوە لە کاتی تەقینەوەدا دەڕژێت. گەرمییەکی زۆرە، پلەی گەرمی دەگاتە سەرووی ١٢٠٠ پلەی سەدی (٢٢٠٠ پلەی فەھرەنگی) و بە لاکانی گڕکانەکەدا دەڕژێتە خوارەوە و زۆرجار ھەموو شتێک لە ڕێڕەوەکەیدا لەناو دەبات. لەگەڵ ساردبوونەوەی لاڤاکەدا ڕەق دەبێتەوە و دەبێتە بەرد و زەوییەکی نوێ دروست دەکات و دیمەنەکە لە قاڵب دەداتەوە. لاڤا دەتوانێت لە پێکھاتەدا جیاواز بێت، جۆرە جیاوازەکانی لاڤا تایبەتمەندی جیاوازیان ھەیە، وەکو چەسپاوی و ڕێژەی گازی. جۆری ئەو لاڤایەی کە لە کاتی تەقینەوەیەکدا بەرھەم دێت دەتوانێت کاریگەری لەسەر شێوازی تەقینەوەکە و ئەو مەترسیانە ھەبێت کە لەسەر ناوچەی دەوروبەری دروستی دەکات. باوترین جۆری لاڤا بازاڵتیکە کە ڕێژەی سیلیکای کەمی تێدایە و بە ئاسانی دەڕژێت، لە ئەنجامدا کاتێک سارد دەبێتەوە پێکھاتەی نەرم یان بلۆکی دروست دەکات. لە لایەکی دیکەوە، لاڤای ئەندێسیتیک یان ڕیۆلیتیک، کە ڕێژەی سیلیکای زیاتری تێدایە، زیاتر چەسپاوە و دەتوانێت ببێتە ھۆی لێشاوی ئەستوور و بلۆکی یان تەقینەوە.

ڕەوتی لاڤا دەتوانێت مەودای دوور لە سەرچاوەی تەقینەوەکە ببڕێت، ھەموو شتێکی لە ڕێگاکەیاندا بگرێتەوە. دەتوانن ببنە ھۆی زیانگەیاندن بە موڵک و ماڵی و لەناوبردنی ژێرخانی زەوی و مەترسی لەسەر ژیانی مرۆڤەکان دروست بکەن. جگە لەو مەترسییە فیزیکیانەی کە لاڤای لێشاو دروستی دەکات، مەترسی تەندروستیشی ھەیە کە پەیوەندی بەو گازانە ھەیە کە لە کاتی تەقینەوەی گڕکانەکاندا دەردەچن. ئەم گازانە دەتوانن بریتی بن لە دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و ماددە ژەھراوییەکانی تر کە دەتوانن زیان بە مرۆڤ و گیانلەبەرانبگەیەنن. سەرەڕای توانای تێکدەرانەی لێشاوی لاڤا، بەڵام ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە داڕشتنی ڕووی زەوی. ئەوان فۆڕمی زەوی نوێ دروست دەکەن، وەک دوورگەی گڕکان و فەلاتی لاڤا، و خاکەکە دەوڵەمەند دەکەن بە کانزاکان کە دەتوانن پشتگیری لە ڕوەکی گەشاوە بکەن. لێکۆڵینەوە لە لێشاوی لاڤا دەتوانێت تێڕوانینێکی بەنرخ لە جیۆلۆجیای ناوچەیەک بدات و یارمەتی زانایان بدات لەو پرۆسانەی تێبگەن کە ڕووی داینامیکی زەوی لە قاڵب دەدەن.^[١]

تایبەتمەندییەکانی لاڤا[دەستکاری]

لێشاوی لاڤا چەند تایبەتمەندییەکی گرنگی ھەیە کە ڕەفتار و کاریگەرییەکانیان دیاری دەکەن:

چەسپاوی (Vscosity): چەسپاوی لاڤا کە لەژێر کاریگەری پلەی گەرمی و پێکھاتەکەیدایە، ڕۆڵێکی گرنگی ھەیە لە دیاریکردنی ئەوەی کە چەندە خێرا دەڕژێت. لاڤای چەسپاوی کەم، وەک لاڤای بازالتیک، بە ئاسانی دەڕژێت و دەتوانێت مەودای زۆر بە خێرایی ببڕێت. لە لایەکی دیکەوە، لاڤای چەسپاوی بەرز، وەک لاڤای ڕیۆلیتیک، بە ھێواشی دەجووڵێت و مەیلی ئەوەی ھەیە کە لە ڕەوتی ئەستوور و بلۆکیدا کەڵەکە بێت.^[٢]
پلەی گەرمی: لاڤا دەتوانێت بگاتە پلەی گەرمی زۆر بەرز، لە نێوان ١٣٠٠ بۆ ٢٢٠٠ پلەی فەھرەنھایت (٧٠٠ بۆ ١٢٠٠ پلەی سەدی). پلەی گەرمی لاڤا کاریگەری لەسەر شلەمەنی و توانای لێشاوی ھەیە، ھەروەھا قەبارەی زیانەکانی گەرمی کە دەتوانێت بیگەیەنێتە پێکھاتە و ڕوەکی دەوروبەری.
پێکھاتە: پێکھاتەیی لاڤا بە تایبەتی ڕێژەیی سیلیکایەکەی، کاریگەری لە ھەڵسوکەوت و دەرکەوتنی ھەیە کاتێک سارد دەبێتەوە. لاڤای بازالتیک کە ڕێژەیەکی کەمی سیلیکای تێدایە، پێکھاتەی نەرم و پەتاوی دروست دەکات کە بە pahoehoe یان پێکھاتەی بلۆک ناسراوە کە پێی دەوترێت Aa کاتێک ڕەق دەبێتەوە. لاڤای ئەندێزی یان ڕیۆلیتیک، کە ڕێژەی سیلیکای زیاتری تێدایە، مەیلی دروستکردنی لێشاوی ئەستووری ھەیە و قوبە گڕکانەکان یان قوبە لاڤا دروست دەکات.^[٣]
ناوەڕۆکی غاز: لاڤا گازی تێدایە کە لە کاتی تەقینەوەی گڕکانەکاندا دەردەچێت، لەوانە ھەڵمی ئاو و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و گازە ژەھراوییەکانی تر. ڕێژەی گازی لاڤا کاریگەری لەسەر تەقینەوەی ھەیە و دەتوانێت بەشداربێت لە مەترسییەکانی پەیوەست بە تەقینەوەی گڕکانەکان، وەک کەوتنی خۆڵەمێش، بارانبارینی ترش و کێشەکانی ھەناسەدان بۆ دانیشتووانی بەرکەوتوو.
خێرایی لێشاو: لێشاوی لاڤا دەتوانێت بە خێرایی جیاواز بجوڵێت، لە ڕەوتی پاھۆھۆی ھێواشەوە کە چەند مەترێک لە کاتژمێرێکدا پێشدەکەوێت تا دەگاتە لێشاوی خێراتری aa کە دەتوانێت چەند کیلۆمەترێک لە کاتژمێرێکدا ببڕێت. خێرایی لێشاوەکە بەندە بە ھۆکارەکانی وەک لێواری زەوی، چەسپاوی لاڤا و قەبارەی ئەو مادەیەی کە لە دەرچەی گڕکانەکانەوە ھەڵدەقوڵێت. تێگەیشتن لەم تایبەتمەندیانەی لاڤا زۆر گرنگە بۆ ھەڵسەنگاندنی ئەو مەترسیانەی کە بەھۆی تەقینەوەی گڕکانەکانەوە دروست دەبن و بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان لەسەر دانیشتووانی مرۆڤ و ژینگە.^[٤]

وشەڕەتناسی[دەستکاری]

وشەی لاڤا لە زمانی ئیتالییەوە ھاتووە و ڕەنگە لە وشەی لاتینی labes وەرگیرابێت کە بە واتای کەوتن یان خلیسکان دێت.^[٥]^[٦] بەکارھێنانی سەرەتایی وشەکە لە پەیوەندی لەگەڵ دەرھێنانی ماگما لەژێر ڕووی زەوییەوە لە کورتە باسێکی تەقینەوەی ڤیزۆڤیۆس لە ساڵی ١٧٣٧دا دەبینرێت، کە لەلایەن فرانسیسکۆ سێراوەوە نووسراوە، کە «لێشاوی لاڤای ئاگرین»ی وەک لێکچوونێک لەگەڵ لێشاوی ئاو و قوڕ لە لایەنی گڕکانەکەوە (لاھارێک) دوای بارانێکی زۆر لێکداوەتەوە.^[٧]^[٨]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ Philpotts, Anthony R.; Ague, Jay J. (2009). Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 53–55. ISBN 978-0-521-88006-0.
^ Guijón, R.; Henríquez, F.; Naranjo, J.A. (2011). "Geological, Geographical and Legal Considerations for the Conservation of Unique Iron Oxide and Sulphur Flows at El Laco and Lastarria Volcanic Complexes, Central Andes, Northern Chile". Geoheritage. 3 (4): 99–315. Bibcode:2011Geohe...3..299G. doi:10.1007/s12371-011-0045-x. S2CID 129179725.
^ Schmincke, Hans-Ulrich (2003). Volcanism. Berlin: Springer. p. 38. ISBN 978-3-540-43650-8.
^ Harlov, D.E.; et al. (2002). "Apatite–monazite relations in the Kiirunavaara magnetite–apatite ore, northern Sweden". Chemical Geology. 191 (1–3): 47–72. Bibcode:2002ChGeo.191...47H. doi:10.1016/s0009-2541(02)00148-1.
^ "Lava". Merriam-Webster Online Dictionary. 2012-08-31. Retrieved 8 December 2013.
^ "Lava". Dictionary.reference.com. 1994-12-07. Retrieved 8 December 2013.
^ Serao, Francesco (1778). Istoria dell' incendio del Vesuvio accaduto nel mese di maggio dell'anno MDCCXXXVII. Naples: Presso Il De Bonis. Retrieved 6 August 2022.
^ "Vesuvius Erupts, 1738". Linda Hall Library of Science, Engineering & Technology. Retrieved 6 August 2022.

[1] Philpotts, Anthony R.; Ague, Jay J. (2009). Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 53–55. ISBN 978-0-521-88006-0.

[ChileIronOxideLava-2] Guijón, R.; Henríquez, F.; Naranjo, J.A. (2011). "Geological, Geographical and Legal Considerations for the Conservation of Unique Iron Oxide and Sulphur Flows at El Laco and Lastarria Volcanic Complexes, Central Andes, Northern Chile". Geoheritage. 3 (4): 99–315. Bibcode:2011Geohe...3..299G. doi:10.1007/s12371-011-0045-x. S2CID 129179725.

[3] Schmincke, Hans-Ulrich (2003). Volcanism. Berlin: Springer. p. 38. ISBN 978-3-540-43650-8.

[IronOxidelava-4] Harlov, D.E.; et al. (2002). "Apatite–monazite relations in the Kiirunavaara magnetite–apatite ore, northern Sweden". Chemical Geology. 191 (1–3): 47–72. Bibcode:2002ChGeo.191...47H. doi:10.1016/s0009-2541(02)00148-1.

[5] "Lava". Merriam-Webster Online Dictionary. 2012-08-31. Retrieved 8 December 2013.

[6] "Lava". Dictionary.reference.com. 1994-12-07. Retrieved 8 December 2013.

[7] Serao, Francesco (1778). Istoria dell' incendio del Vesuvio accaduto nel mese di maggio dell'anno MDCCXXXVII. Naples: Presso Il De Bonis. Retrieved 6 August 2022.

[8] "Vesuvius Erupts, 1738". Linda Hall Library of Science, Engineering & Technology. Retrieved 6 August 2022.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]