شەوی یەڵدا

شەوی یەڵدا
شەوی یەڵدا
	سفرەی شەوی یەڵدا
ناوی فەرمی	ئایینی شەوی یەڵدا; شەوی چلە; جێژنی چلە; جێژنی یەڵدا
دەگێڕدرێ لەلایەن	کوردستان; ئێران; ئازەربایجان; ئەفغانستان; تاجیکستان; پاکستان; لە ناو کورد و ئێرانییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان; یەکێتیی ئەورووپا; کەنەدا; ئوسترالیا
ڕێکەوت	٢١ی کانوونی یەکەم
ئاھەنگەکان	خواردنی شووتی، ھەنار و چەرەس; خووەندنەوەی دیوانی حافز و شانامە; فاڵی حافز; دەست لێدان;

شەوی یەڵدا یان شەوی چلە ئەو شەوەیە کە تیایدا خۆروەگەڕی زستان تیایدا ڕوو ئەدات، لە کەلتوری فارسدا جەژنێکە لە درێژترین و تاریکترین شەودا. لە کوردیدا وشەی یەڵدا زیاتر بەکاردێ نەک چلە کە ئەکرێ هەندێ بەکاری بهێنن. نالیش هەڵبەستێکی بەناوی شەوی یەڵدا هەیە و گۆرانیبێژی کورد عەدنان کەریم کردویەتی بە گۆرانی و ناوی ئەلبومێکی هەڵگرتوە.

شەوی یەڵدا، لە نیوەگۆی باکوری زەویدا و لە جوگرافیای کوردستانی گەورەدا شەوی ٢١ لەسەر ٢٢ درێژترین شەو ئەبێت، چونکە کاتی خۆروەگەڕ بۆ هەرجێگایەکی سەر زەوی جیاوازە و ئەکرێ بەپێی هێڵەکانی پانی و درێژی زەوی کاتەکەی دیاری بکرێت، وە ئەو شەوەی خۆروەگەڕی تێدا ڕوو ئەدات درێژترین شەوە.

واتای یەڵدا

"یەڵدا" لە بنەڕەتدا وشەیەکی سوری بە واتای لەدایکبوون و لەدایک بوون دێت. چونکە سورییەکان پێیان وابوو کە شەوی یەڵدا هاوکاتە لەگەڵ زیندووبوونەوەی عیسا مەسیح. لە فەرهەنگی ئێراندا یەڵدا یان شەوی ژانویە شەوی لەدایک بوونی خۆشەویستی و بەزەییە. ڕۆژئاواییەکان لەگەڵ جەژنی کریسمسدا یەڵدایان پێکەوە گرێداوە و ڕۆمییەکان وشەی ناتالیسیان بۆ لەدایکبوون بەکارهێناوە. مەسیحییەکانی سوریا وشەی یەڵدایان هێنایە ئێران و لەو کاتەوە نزیکەی وەک خۆی ماوەتەوە.^[١]

داب و نەریتی

لە زەردەشتی نەریتی درێژترین و تاریکترین شەوی ساڵ ڕۆژێکی ناخۆشی تایبەت بوو، و پراکتیزەکانی ئەو ڕۆژەی ئێستا بە "شەب-ی چەللە/یەڵدا" ناسراوە لە بنەڕەتدا داب و نەریتێک بوون کە مەبەست لێی پاراستنی مرۆڤەکان بوو لە خراپە ( سەیری dews) بکە لەو شەو درێژەدا،^{[rs ١]} کە لەو کاتەدا هێزە خراپەکانی ئەهریمان خەیاڵ دەکرا کە لە... لوتکەیان. ئامۆژگاری خەڵک دەکرا کە زۆربەی شەوەکە بەئاگا بمێننەوە، نەک بەدبەختی بەسەریاندا بێت و دواتر خەڵک لە سەلامەتی کۆمەڵێک هاوڕێ و خزم کۆدەبنەوە و دوا میوەی ماوەتەوە لە هاویندا هاوبەشی بکەن و ڕێگایەک بدۆزنەوە بۆ ئەوەی ئەو شەو درێژە پێکەوە تێپەڕێنن لە کۆمپانیایەکی باشدا.^{[rs ١]} ڕۆژی دواتر (واتە یەکەم ڕۆژی مانگی دای) دواتر ڕۆژی ئاهەنگگێڕان بوو،^{[note ١]} و (لانی کەم لە سەدەی ١٠دا، وەک لەلایەن البیرونی)، جەژنی یەکەم ڕۆژی مانگی داع بە حوڕەم-روز (ڕۆژی خۆشی) یان نەواد-روز (نەوەد ڕۆژ بەجێهێڵراوە بۆ نەورۆز]) ناسرابوو.^{[rs ٣]} هەرچەندە گرنگی ئایینی شەوی تاریکی درێژخایەن لەدەستچووە، بەڵام نەریتە کۆنەکانی مانەوە لە درەنگانی خەبەر لە کۆمەڵگەی دۆست و خێزاندا تا ئێستا لە کولتوری ئێراندا ماوەتەوە.ئاماژەکان بۆ فێستیڤاڵە کۆنەکانی تر کە لە دەوروبەری وەرزی وەرزی زستاندا بەڕێوەدەچن، لە هەردوو دەقی فارسی ناوەڕاست و هەروەها دەقەکانی سەرەتای سەردەمی ئیسلامییەوە ناسراوە.^{[rs ٣]} لە سەدەی ١٠دا، البیرونی باسی فێستیڤاڵی ناوەڕاستی ساڵ دەکات (مەیدیارم گەهانبەر) کە لە 11-15 . Dae. ئەمە فێستیڤاڵ بەگشتی وا گریمان دەکرێت کە لە بنەڕەتدا لەسەر وەرزی وەرزی زستانە بووبێت،^{[rs ٢]}^{[rs ٤]} و کە وردە وردە لە ڕێگەی ناساندنی [ [تێکەڵکردن (کاتپارێزی)|گۆڕانکاری]].^cf.^{[rs ٤]} هەروەها ئەلبیرونی [ [عەتار|ئادار جاشان]] جەژنی ئاگر لە یەکتربڕینی ئادار ڕۆژی (٩)ی مانگی ئادار (٩)، کە کۆتا مانگی پاییزە.^{[rs ٣]} ڕەنگە ئەمە هەمان فێستیڤاڵی ئاگر بووبێت بە ناوی شەهرەڤاراگان (شەهریوار ڕۆژی مانگی شەهریڤەر)، کە سەرەتای... win ter لە تۆکارستان.^{[rs ٣]} لە ساڵی ١٩٧٩، ڕۆژنامەنووس هاشم ڕازی تیۆریزەی کرد کە مێهریگان — جەژنی ناوی ڕۆژانەی میترا کە لە سەردەمی پێش ئیسلامدا لە هاوسەنگی پاییزدا بەڕێوەدەچوو و ئەمڕۆش لە پاییزدا ئاهەنگ دەگێڕدرێت {{mdash}. } لە سەرەتای سەردەمی ئیسلامیدا گواسترابووەوە بۆ وەرزی زستان.^{[rs ٥]} ڕازی گریمانەکەی لەسەر ئەو ڕاستییە دانا کە بەشێک لە شیعری سەرەتای ئیسلامی لە پەیوەندی لەگەڵ بەفردا ئاماژە بە میهراگان دەکات و ساردی. تیۆری ڕازی لە ئینتەرنێتدا شوێنکەوتوویەکی بەرچاوی هەیە، بەڵام لە کاتێکدا بەڵگەنامەکانی ڕازی لە ڕووی ئەکادیمییەوە وەرگیراون، بەڵام وەرگرتنی نەبووە.^{[rs ٦]} سۆفیزم's Chella. ، کە ماوەی ٤٠ ڕۆژە بۆ پاشەکشە و ڕۆژووگرتن،^{[rs ٧]} هەروەها پەیوەندی بە فێستیڤاڵی وەرگەڕانی خۆری زستانەوە نییە.^{[ژێدەر پێویستە]} خواردن ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە فۆڕمی ئێستای ئاهەنگەکاندا. لە زۆربەی ناوچەکانی ئێران خێزانە فراوانەکە کۆدەبنەوە و چێژ لە ژەمێکی ئێوارەی خۆش وەردەگرن. جۆرەها میوە و گۆشتی شیرینی کە بە تایبەتی ئامادەکراون یان هەڵگیراون بۆ ئەم شەو پێشکەش دەکرێن. خۆراکە هاوبەشەکانی ئاهەنگەکە بریتین لە هەروەز، هەنار، گوێز و میوەی وشککراوە.^[٢] ئەم شتانە و زۆر شتی تر بە شێوەیەکی باو لەسەر دادەنرێت کۆرسیێک، کە خەڵک لە دەوری دادەنیشن. لە هەندێک ناوچەدا داب و نەریتە کە لە کاتی مەراسیمی شەوی چەلێدا چل جۆری خواردنی خواردن پێشکەش بکرێت.^{[ژێدەر پێویستە]}

شەوی چێلە لای کوردانی خوراسان

شەوی چەلێ بۆ کوردانی خوراسان گرنگییەکی تایبەتی هەیە. لەم شەوەدا ئەو خێزانانەی دەیانویست تازەگەرییەک بۆ کوڕەکەیان و کوڕەکەش تا ئێستاش لە دەستبەسەردایە، دیاری زێڕ و زیو و جل و بەرگی بووک و خواردنی ڕۆژانە دەدەنە ماڵی بووک. ناوی ئەم خەڵاتە شێڤچەلێگییە. یارییە ئاگرینەکان و یاریکردن بە ئاگر یەکێکە لە تایبەتمەندییەکانی ئەم شەو.^[٣]

سەرچاوەکان

ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

^ «شەوی یەڵدا لە کوردەواری». ڕۆژپڕێس | Rojpress (بە کوردی). ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ بەهرامی، عەسکەر، جاشنها-یە ئێرانی، تاران، ١٣٨٣، ل ٧٥-٧٦.
^ لەم شەو درێژ و تاریکەدا ماڵەکەت گەرمە، دڵت گەشاوە

^ ^ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Culture نەدراوە
^ ^ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_FestivalsI نەدراوە
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_Sada نەدراوە
^ ^ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری CHI_Festivals نەدراوە
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Razi نەدراوە
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری FO_Chella نەدراوە
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_Chella2 نەدراوە

ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «note» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="note"/> نەدۆزرایەوە

[1] «شەوی یەڵدا لە کوردەواری». ڕۆژپڕێس | Rojpress (بە کوردی). ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧. لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[10] بەهرامی، عەسکەر، جاشنها-یە ئێرانی، تاران، ١٣٨٣، ل ٧٥-٧٦.

[11] لەم شەو درێژ و تاریکەدا ماڵەکەت گەرمە، دڵت گەشاوە

[Culture-2] ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Culture نەدراوە

[EIr_FestivalsI-3] ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_FestivalsI نەدراوە

[EIr_Sada-5] ئ ^ا ^ب ^پ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_Sada نەدراوە

[CHI_Festivals-6] ئ ^ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری CHI_Festivals نەدراوە

[Razi-7] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Razi نەدراوە

[FO_Chella-8] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری FO_Chella نەدراوە

[EIr_Chella2-9] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری EIr_Chella2 نەدراوە

[١]

[rs ١]

[note ١]

[rs ٣]

[rs ٢]

[rs ٤]

[rs ٥]

[rs ٦]

[rs ٧]

[٢]

[٣]