سەرچاوەی کوردستان ببینە

{{پپ}}
{{نامەی ڕوونکردنەوە|کوردستان|‏کوردستان (ڕوونکردنەوە)}}
{{Coord|37|00|N|43|00|E|type:country_source:dewiki|display=title}}
{| class="infobox" style="width: 270px; float: left;"
|+ کوردستان
|-
| colspan="2" style="text-align: center;" |
|-
| colspan="2" style="text-align: center;" |
[[پەڕگە:Kurdish inhabited areas.svg|بێچوارچێوە]]{{هن}}نەخشەی کوردستانی گەورە
|-
! style="text-align: right;"| زمان
| [[زمانی کوردی|کوردی]]
|-
|-
! style="text-align: right;" | شوێن
| [[مێزۆپۆتامیا]]ی سەروو، لە ناو [[زاگرۆس|چیاکانی زاگرۆس]]، پێکدێت لە: بەشەکانی ڕۆژھەڵات، باشووری ڕۆژھەڵات و باشووری تورکیا (باکووری کوردستان)، باکوور، ڕۆژھەڵاتی باکوور و ڕۆژھەڵاتی [[سووریا]] (ڕۆژاوای کوردستان)، باکوور و باکووری ڕۆژھەڵاتی [[عێراق]] (باشووری کوردستان)، ڕۆژاوا و باکووری ڕۆژاوای [[ئێران]] (ڕۆژھەڵاتی کوردستان).<ref name="borders">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://dictionary.reference.com/browse/Kurdistan|سەردێڕ=Kurdistan – Definitions from Dictionary.com|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120624015006/http://dictionary.reference.com/browse/Kurdistan|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref>
|-
! style="text-align: right;"| بەشەکان:
| [[باکووری کوردستان]] ([[تورکیا]]){{ھن}}[[باشووری کوردستان]] ([[عێراق]]){{ھن}}[[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] ([[ئێران]]){{ھن}}[[ڕۆژاوای کوردستان]] ([[سووریا]]){{ھن}}[[کوردستانی سوور]] ([[ئازەربایجان]] و [[ئەرمەنستان]]){{تێبینی|لە مێژوودا [[یەکێتیی سۆڤیەت]]، بەڵام لە ئێستادا [[کۆماری ئارتساخ]] لە [[قەرەباغ]] کە ھەرێمێکی جێناکۆکی نێوان کۆماری ئازەربایجان و کۆماری ئەرمەنستانە.}}
|-
! style="text-align: right;"| نەتەوەکان
| {{ئاڵا|کوردستان}}{{ھن}}{{ئاڵا|تورکیا}}{{ھن}}{{ئاڵا|ئێران}}{{ھن}}{{ئاڵا|عێراق}}{{ھن}}{{ئاڵا|سووریا}}{{ھن}}{{ئاڵا|ئەرمەنستان}}{{ھن}}{{ئاڵا|ئازەربایجان}}{{ھن}}{{ئاڵا|ڕووسیا}}
|-
! style="text-align: right;" | [[ناوچە]]
| ١٩٠٬٠٠٠–٣٩٠٬٠٠٠ کم٢–٥٠٠٬٠٠٠ کم٢{{ھن}}(٧٤٬٠٠٠–١٥١٬٠٠٠ میل){{citation needed|date=November 2016}}
|-
! style="text-align: right;" | دانیشتووان
|۷۰،۱۳۷،۶۴۴ کەس <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=The Kurdish population |ناونیشان=http://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004 |وێبگە=Fondation-Institut kurde de Paris |ڕێکەوت=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190602004916/https://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٩ |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref><ref> بەپێی مەزەندەکردنی فاکتبووکی سی ئای ئەی، دانیشتووانەکەی بەرامبەرە لەگەڵ ١٤،٥ ملیۆن لە [[تورکیا]]، ٦ ملیۆن لە [[ئێران]]، نزیکەی ٥ بۆ ٦ ملیۆن لە [[عێراق]] و دەروبەری ٢ ملیۆن کە [[سووریا]]، کە نزیکەی ٢٨ ملیۆن کورد زیادی کردووە لەم وڵاتانە؛ بەپێی مەزەندەکردنی فاکتبووکی سی ئای ئەی ٢٠١٤، لە تورکیا ١٨٪ کورد لە ٨١٫٦ ملیۆن، لە ئێران ١٠٪ کورد لە ٨٠٫٨ ملیۆن، لە عێراق: ١٥٪-٢٠٪ کورد لە ٣٢٫٦ ملیۆن و سووریا ٩٫٧٪ کورد، ئەرمەنی و ئەوانەی دیکە لە ١٧٫٩ ملیۆن بوونیان ھەیە.</ref>{{Original research inline|date=July 2017}}
|-
! style="text-align: right;" | شارە گەورەکانی کوردستان
| [[ئامەد]]، [[ھەولێر]]، [[کرماشان]]، [[قامیشلۆ]]، [[کەرکووک]]، [[سلێمانی]]، [[مێردین]]، [[سنە]]، [[ورمێ]]، [[مەھاباد]]، [[ڕحا]]، [[دھۆک]]، [[وان]]، [[کۆبانی|کۆبانێ]]
|-
! style="text-align: right;" | TLD پاوانی ئینتەرنێت
|[[.krd]]
|}

'''کوردستان''' ({{بە کوردیی باکووری|Kurdistan}}، {{IPA-all|ˌkʊɾdɪˈstɑːn||Ku-Kurdistan.oga}}، بە واتای ''خاکی [[کورد]]ان'') ھەرێمێکی جوگرافی لە [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]ە کە زۆربەی دانیشتووانی لە خەڵکی [[کورد]] پێکدێن. کوردستان لە ئێستادا لە چوار پارچەی [[باکووری کوردستان|باکوور]] (ڕۆژھەڵات و باشووری [[تورکیا]])، [[باشووری کوردستان|باشوور]] (باکووری [[عێراق]])، [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان|ڕۆژھەڵات]] (ڕۆژاوای [[ئێران]]) و [[ڕۆژاوای کوردستان|ڕۆژاوا]] (باکووری [[سووریا]]) پێکھاتووە. لە مێژوودا [[کوردستانی سوور]] (لە [[یەکێتیی سۆڤیەت]]) وەکوو بەشێک لە کوردستان ھەژمار کراوە. دیارکردنی سنوورەکانی کوردستان یەکێکە لە دۆزە پڕ تەنگ و چەڵەمەکان، چونکە ئەو وڵاتانەی لە خاکی کوردستاندا باڵادەستن وەکوو یەکەیەکی جوگرافی یان نەتەوەیی دان بەبوونی کوردستان نانێن، بەڵکوو زیاتر بە ''ناوچە کوردنشینەکان'' ناوی دەبەن. لە ڕوانگەی ڕامیارییەوە، [[ھەرێمی کوردستان]] لە باشووری کوردستان{{تێبینی|زۆربەی ناوچەکانی [[باشووری کوردستان]] لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبردرێن، بەڵام بەشێک لە ناوچەکان [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|جێناکۆکن]] و لەلایەن حکوومەتی ناوەندیی عێراقەوە بەڕێوە دەبردرێن.}} و [[خۆبەڕێوەبەریی باکوور و ڕۆژھەڵاتی سووریا|خۆبەڕێوەبەریی ڕۆژاوا]] لە ڕۆژاوای کوردستان{{تێبینی|زۆربەی ناوچەکانی [[ڕۆژاوای کوردستان]] و ھەروەھا ناوچەکانی دەرەوەش کە زۆربەی دانیشتووانیان کورد نین لەلایەن خۆبەڕێوەبەریی ڕۆژاواوە بەڕێوە دەبردرێن، بەڵام بەشێک لە ناوچەکان بەشێوەی ھاوبەش لەلایەن حکوومەتی سووریا بەڕێوە دەبردرێن و یان لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سووریی سەربە [[حکوومەتی تورکیا]]وە داگیر کراون.}} دوو حکوومەتی [[فێدراڵیزم|خۆبەڕیوەبەر]]ی کوردن کە لەم دوو بەشەی کوردستاندا باڵادەستن. کوردستان لە ئێراندا بەفەرمی تەنیا وەکوو [[پارێزگای کوردستان|پارێزگایەک]] ناسراوە. ھەروەھا کوردستان لەلایەن تورکیاوە بەفەرمی نەناسراوە و ناوی کوردستان لە تورکیا نایاسیییە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.rudaw.net/sorani/middleeast/turkey/021120232|سەردێڕ=پرسی کورد و دەستەواژەی کوردستان لە تورکیا دیسان مشتومڕی ناوەتەوە|بڵاوکەرەوە=تۆڕی میدیاییی ڕووداو|ڕێکەوت=٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣}}</ref>

== مێژوو ==
=== چەرخی کۆن ===
لە سەردەمی کۆندا لەم ناوچەیەدا ھۆزەکانی [[گۆتی]]، [[حووری]]، [[مانناکان]] و [[ماد]]ەکان ژیاون.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.kurdistanica.com/?q=node%2F2 |سەردێڕ=kurdistanica:ڕەگەزی کورد |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٨ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170211102556/http://kurdistanica.com/?q=node%2F2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی شوباتی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> ژینگەی سەرەکی ھۆزی [[مانناکان]] باشوور و ڕۆژھەڵاتی [[دەریاچەی ورمێ|زرێچەی ورمێ]] بووە، و دەتوانین بڵێین ناوچەی قەڵایچی لە دەوارندەوری ئێستای شاری [[بۆکان]].<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.britannica.com/eb/article-9050086 |سەردێڕ=زانستنامەی سەرھێلی بریتانیکا |ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئایاری ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060627064406/http://www.britannica.com/eb/article-9050086 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٠٦ |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref> لە سەردەمی [[داریووشی سێیەم]] و [[ئەسکەندەری مەزن|ئەسکەندەر]]، [[ماد]]ەکان ھاتنە ژێر فەرمانی [[پارسەکان]]ەوە. [[کاردۆخ|پاشایەتی کاردۆخ]] ([[کاردۆخ|کاردۆکان]]) لە باشوور و باشووری ڕۆژھەڵاتی [[دەریاچەی وان]] کە دەکەوێتە نێوان [[پارسەکان]] و [[مێزۆپۆتامیا]]، کاتی لاوازبوونی [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی|ئیمپراتۆری ساسانی]] سەربەخۆ بوو و لە ١٨٩ی پێش زایین تا ٣٨٤ی پاش زایین حوکمڕانی دەکرد بەسەر باکووری مێزۆپۆتامیا و باشووری ڕۆژھەڵاتی [[ئەنادۆڵ|ئاناتۆلی]]. [[ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی|ڕۆمییەکان]] لەکاتی زۆرداری لە [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]دا، بە سەر بەشێکی گەورەی ژینگەی [[کورد]]ەکان، بەتایبەت بەشی ڕۆژاوا و باکووری کوردستان حوکمڕانیان ئەکرد. کاردۆخ بووە ناوچەیەکی باجدەری ڕۆم لە ساڵی ٦٦ی پێش زایین ھەتا ٣٨٤ی دوای زایین. کاردۆخ کەوتبووە ڕۆژھەڵاتی «سیلوان» کە شارێکە لە ڕۆژھەڵات و باشووری [[ئامەد|دیاربەکری]] ئەمڕۆکە. ھێندێ لە [[مێژووناس]]ەکان نێوان ''کاردۆخ'' و ناوە ئەمڕۆیییەکانی ''کورد'' و ''کوردستان'' پێوەندی دەزانن.<ref>A.D. Lee, The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref><ref>Rawlinson, George, The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7, 1871.</ref><ref>Revue des études arméniennes, vol.21, 1988–1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref> ھەڵبەت ھێندێکیش دژی ئەوەن<ref>T. A. Sinclair, "Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey", 1989, volume 3, page 360.</ref>؛ بەڵام لە زانستنامەی کۆلۆمبیادا ئەوە سەلمێندراوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.encyclopedia.com/topic/Kurds.aspx |سەردێڕ=زانستنامەی کۆلۆمبیا، وتاری کوردەکان |ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئایاری ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100617041226/http://www.encyclopedia.com/topic/Kurds.aspx |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref>

یەکێک لە کۆنترین بەڵگە دۆزراوەکان لە بەکارھێنانی ''وڵاتی'' ''کوردەکان''، بەڵگەیەکی [[ئایین]]ی [[مەسیحی]] [[سریانی]]یە کە دەگەڕێتەوە بۆ [[چەرخی عەتیق]]، کە گێڕانەوەی گەڕانی [[قەشە]]یەکی خەڵکی [[ئاشوور]]، بە ناوی "ئابدیشۆ" دەکات بۆ [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]. کاتێ بەرەو [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی|ساسانیان]] دێت، لەسەر سنوور لێی دەپرسن کە لە کوێوە ھاتووی، وەڵام دەداتەوە کە دایک و بابم لە ''ھەزا'' بوون؛ کە ھەزا گوندێک بووە لە [[ئاشوور]]دا. لە درێژەدا دەڵێت کە لەلایەن بێ دینەکانەوە لەو شوێنە دەرکراون و لە ''تامانۆن'' جێگیر بوون؛ کە وەک ئابادیشۆ دەڵێت، لە ''وڵاتی'' ''کوردەکاندا'' بووە. "تامانۆن" دەکەوێتە ڕاست سەر سنووری [[تورکیا]] و [[عێراق]]ی ئێستا و ھەزا لە ١٢ کیلۆمەتری باشووری ڕۆژاوای شاری [[ھەولێر]]ی ئێستایە. لە جێگەیەکی دیکە ھەر لەم [[بەڵگە (ڕاستی)|بەڵگەیەدا]]، لە ناوچەی خابوور، بە وڵاتی کوردەکان ناوبراوە.<ref>J. T. Walker, The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq (368 pages), University of California Press, ISBN 0-520-24578-4, 2006, pp. 26, 52.</ref>

=== چەرخی نێوانی ===
لە نیوەی سەدەی ١٠ی [[ڕۆژژمێری زایینی|زایینیدا]]، ناوچەکە لە نێوان پەنج دەسەڵاتداریدا بەش کرا: لە باکووردا [[میرنشینی شەدادی|شەدادییەکان]] (٩٧٥ تا ١١٧٤ی زایینی، دەکەوێتە [[ئەرمەنستان|ئەرمەنیای]] ئێستا)، [[میرنشینی ڕەوادی|ڕەوادیدەکان]] (٩٥٥ تا ١٢٢١ی زایینی لە [[تەورێز|تەبرێز]] و [[مەراغە]]دا)، لە ڕۆژھەڵاتدا [[میرنشینی حەسنەوی|حەسنەوییەکان]] (٩٥٩ تا ١٠١٥ی زایینی) و [[عەننازی|ئانازییەکان]] یا عەیاران (٩٩٠ تا ١١١٦ی زایینی لە [[کرماشان]] و [[خانەقین]]) و لە ڕۆژاوادا [[میرنشینی مەروانی|مەروانییەکان]] (٩٩٠ تا ١٠٩٦ی زایینی لە [[ئامەد|دیاربەکر]]). لە سەدەی ١١دا ناوچەکە کەوتووەتە ژێر دەستی [[دەوڵەتی سەلجووقی|سەلجوقە]] [[تورکەکان]]ەوە و لە سەدەی ١٣ بۆ ١٥ بە دەستی [[ئیمپراتۆریەتیی مەغۆل|مەنگۆلەکانەوە]] دوای ئەوە کەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانییەکان]] تاکو [[جەنگی جیھانیی یەکەم|جەنگی جیھانی یەکەم]].<ref>the longman encyclopedia page 584 kurdistan</ref> لە چەرخی نێوانیدا، کوردستان کومەڵێک بوو لە ناوچە نیوە سەربەخۆکان کە بە ناوی «میرنشین» دەناسرێت، کە بە ڕوالەت لەژێر دەسەڵاتی سیاسی و ئایینی پاشا یان [[خەلیفە]]دا بوون. شیکراوەی مێژووی ئەم میرنشینانە و پێوەندیان لەگەڵ ھاوسێکانیان لە کتێبی «[[شەرەفنامە]]» لە نووسینی [[شەرەفخانی بەدلیسی]] (١٥٩٧) ھاتووە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.kurdistanica.com/?q=node%2F10 |سەردێڕ=شەرەفنامە: مێژووی نەتەوەی کورد |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٨ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170828013648/http://www.kurdistanica.com/?q=node%2F10 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئابی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> میرنشینەکانی [[میرنشینی بابان|بابان]]، [[سۆران]]، [[میرنشینی بادینان|بادینان]] و [[گەرمیان]] لە [[عێراق]]ی ئەمڕۆکە، [[جزیر|بۆتان]] و [[بدلیس]] لە [[تورکیا]] و [[موکریان]] و [[میرنشینی ئەردەڵان|ئەردەڵان]] لە [[ئێران]]دا.

کۆنترین بەڵگەیەک کە بەکارھێنانی ناوی کوردستان تێیدا دەسەلمێت، دەقێکی مێژوویی [[ئەرمەنستان|ئەرمەنیایە]]، کەسێک بە ناوی ''matteos urhayci'' نووسیوە. ئەو باسی شەڕێک دەکات و دەڵێ کە لە شوێنێک نزیکی [[ئامەد]] لە ١٠٦٢ لە ''کوردستان'' ڕوو دەدات.<ref>Matt'eos Urhayec'i, (Armenian)Ժամանակագրություն (Chronicle), ed. by M. Melik-Adamyan et al. , Erevan, 1991. (p.156)</ref><ref>G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009. (see p.19)</ref> بەڵگەی دووھەم پەراوێزێکە لە [[ئینجیل]]ێکی دەستنووسراوەی [[ئەرمەنی (ڕوونکردنەوە)|ئەرمەنی]] کە لە ١٢٠٠ی زایینیدا نووسراوە:<ref>A.S. Mat'evosyan, Colophons of the Armenian Manuscripts, Erevan, 1988. (p.307)</ref><ref>G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009. (p.20)</ref>
{{وتە|Let Christ-God bless Khoja Hovhanes Mughdusi, from Kurdistan, who made a pilgrimage to Jerusalem and took the holy Gospels from the aliens}}

سێیەم بەڵگەی بەکارھێنانی وشەی کوردستان، لە ''نوزھات ئەل قلوب'' [[حەمدوڵڵا موستەوفی]] (١٣٤٠ی زایینی) بینراوە.<ref>G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009. (see p.20)</ref>

=== چەرخی نوێ ===
[[پەڕگە:Osmanli Ortadogu.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|نەخشەی کوردستان لە سەردەمی عوسمانی]]
لە سەدەی ١٦ی زایینی، دوای [[شەڕەکانی_خاچھەڵگران|شەڕە خاچھەڵگرییەکان]]، ناوچە کوردنشینەکان، لە نێوان [[سەفەوییەکان]] و [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانییەکان]] بەشکرا. زۆربەی پرۆسەی دابەشکردنی کوردستان، دوابەدوای [[شەڕی چاڵدێران]] لە ١٥١٤ی زایینیدا ڕوویدا کە دواتر تەنھا بە ڕواڵەت، لە [[گرێبەستی زەھاب|گرێبەستی زوھاب]] (زەھاب، [[قەسری شیرین|قەسرشیرین]]) لە ساڵی ١٦٣٩دا بە فەرمی کرا.<ref>C. Dahlman, The Political Geography of Kurdistan, Eurasian Geography and Economics, Vol.43, No.4, pp.271–299, 2002.</ref> لەکاتی [[جەنگی جیھانیی یەکەم|شەڕی جیھانی یەکەم]]، زۆربەی [[کورد]]ەکان لە پارێزگای کوردستان و لەسەر سنووری عوسمانییەکان بوون. دوای لەیەکبوونەوەی ئیمپراتوری عوسمانییەکان، ھێزە یەکگرتووکان (واتە وڵاتانی: [[فەڕەنسا]]، [[بەریتانیای مەزن|بەریتانیا]]، [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]، [[ئیتالیا]] و [[ژاپۆن]])، بڕیاریاندا لەسەر سنووری پێشووی عوسمانی، چەند وڵاتێکی نوێ دامەزرێنن. بەپێی [[پەیمانی سێڤر]]، کوردستان و [[ئەرمەنستان|ئەرمەنیاش]] یەکێک بوون لەم وڵاتانە. بەھەر شێوە، دوای داگیرکردنەوەی ناوچەکە لەلایەن ھێزەکانی [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئاتاتورک]]، ھێزە یەکگرتووکان لەگەڵ [[پەیمانی لۆزان]] ڕێککەوتن و سنوورە نوێکانی کۆماری تورکیا دیاریکرا و کوردەکان بێ ناوچەیەکی سەربەخۆ مانەوە. بەشێکی لە ناوچە کوردنشینەکان کەوتە ناو سنووری نوێی تورکیاوە و بەشێکی دیکەی لکێندرا بە سووریا و عێراق کە لەژێر دەسەڵاتی فەڕانسا و بەریتانیا بوون.

لە کۆتایی [[شەڕی کەنداو]]دا، ھێزە یەکگرتووەکان ناوچەیەکی قەدەغەیان بۆ فڕۆکەکان دامەزراند. ئەمە بووە ھۆی ئەوەی بەشی باشووری کوردستان کە دەکەوێتەوە باکووری [[عێراق]] بتوانێ لە ساڵی ١٩٩٢دا ناوچەیەکی سەربەخۆ دامەزرێنێت کە دەسەڵاتی ناوخۆ و پاڕلەمانی ھەیە.

== میرنشینەکان ==
{{سەرەکی|میرنشینە کوردییەکان}}
[[پەڕگە:Kurdish states 1835.png|230px|وێنۆک|میرنشینە کوردەکان لە ساڵی ١٨٣٥]]

=== میرنشینی عەیشانی ===
٣٠٠–٣٥٠ک / ٩١٢–٩٦١ز لە ناوچەکانی ڕۆژاوای ھەرێمی چیاکان لە نەھاوەند و دینەوەر و [[ھەمەدان]] و سامنان ھەتا سنووری ئازربایجان. لە دیارترین میرەکانیان ونداد و غانم.

=== میرنشینی ڕەوادی ===
(دەوروبەری ٣٣٧–٤٦٣ک/٩٤٨–١٠٧١ز) لە شارەکانی مەراغە و تەورێز و ئەردەبیل و ورمێ و خوی و سەلماس… ھتد، بەناوبانگترین میرەکانیان محەممەد کوڕی حوسێن ڕەوادی و ئەبو ھەیجای ڕەوادی و مەمەلانی ڕەوادی.

=== میرنشینی شەدادی ===
٣٤٠–٥٩٥ک/٩٥١–١١٩٨ز لە ھەرێمی ئاران لە شارەکانی بەردەعە و دبیل و گەنجە و باکو چەند شار و ناوچەیەکی دیکە. [[میرنشینی شەدادی]] ھەرچەندە لەلایەن سەلجوقییەکانەوە لاوازکراوە بەڵام ھەتا وەکو ساڵی ٥٩٥–١١٩٨ز لە شاری ئانی ھەر مابوو. لە دیارترین میرەکانیان محمەد کوڕی شەداد و فەزلون و ئەبولئەسوار و چەندانی دیکە. کە سەربەخۆبوون و دراوی تایبەتی میرنشینەتیان لێداوە.

=== میرنشینی حەسەنوەیی ===
٣٤٨–٤٠٦ک/ ٩٥٩–١٠١٥ز لە ناوچەکانی [[شارەزوور]] و شاپورخواست واتا [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستان]] و دینەوەر و ھەمەدان و شوێن و شاری دیکە فەرمانڕەواییان کردووە.
لە میرە بەناوبانگەکانیان، حەسەنوەیھی کوڕی حوسێنی [[زمانی کوردی|کوردی]] و میر بەدر کوڕی حەسەنوەیی کە یەکێکە لە ھەرە میرە بەناوبانگەکانی کوردان، لە سەدەکانی ناوەڕاستدا کاری زۆر دیاری لەماوەی فەرمانڕەوایەتییەکەیدا کردووە و دراوی تایبەتی لێداوە.

=== میرنشینی مەروانی ===
٣٧٣–٤٨٩ک/٩٨٣–١٠٩٦ز لە کوردستانی ناوەڕاست و باکوور لە دیاربەکر شارەکانی میاخارتین و ماردین و ئامەد و خەڵات و بەدلیس و ناوچەی دیکە فەرمانڕەواییان کردووە.
دامەزرێنەری میرنشینەکە میر باد کوڕی دۆستەکی کوردییە ھەروەھا میر مومەھەد ئەلدەولە و میر نەسرولدەولە و ئەحمەد کوڕی مەروانی کوردی کە بەناوبانگترین میری کوردییە، زیاتر لەپەنجا ساڵ میرایەتی کردووە و دەسەڵاتەکەی وەک دەوڵەت ناسراوە لەلایەن دەوڵەتانی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسی]] و بوەیھی و فاتمی و بیزێنتی و سەلجوقییەکان دانی پێدانراوە. زۆر کاری گرینگ لە ئاوەدانی و بووژانەوەی ژیانی کۆمەڵایەتی و [[ئابوور]]ی لەو ناوچەیەی کوردستاندا ئەنجامدراوە. لە زۆربەی شارەکاندا دراوی میرنشینییەکە لێدراوە.

=== میرنشینی عەننازی ===
٣٨١–٥١١ ک /٩٩١–١١١٧ز ئەم میرنشینییە لە ناوچەی حەلوان لەلایەن کوردەکانی شازەنجانییەوە دامەزراوە دواتر دەسەڵاتی فراوان بووە و لە شارەکانی ئەسەد ئاباد و داقوق و ئاوەدانی دیکە دەسەڵاتەکەی پەرەی سەندووە. لە میرە بەناوبانگەکانیان، میر ئەبولفەتح محەممەد کوڕی عەنناز و میر حسام ئەلدەولە و ئەبو شوک و میر سوورخاب کوڕی بەدر.

=== میرنشینی ھەزبانی ===
٣٤٧ – ٥٣٤ /١٠٤٦ – ١١٣٩ز لە شاری [[ھەولێر]] دەرکەوتووە، سەرجەم ناوچەکانی دەوروبەری [[ھەولێر]]ی فەرمانڕەوایەتی کردووە، لەبەناوبانگترین میرەکانیان عیسا کوڕی موسای ھەزبانی و میر ئەبولحەسەنی کوڕی موسکی ھەزبانی. لە دوای ھاتنی سەلجوقییەکان زۆربەی میرنشینییە کوردییەکان پووکانەوە و بەرەو نەمان چوون، بەڵام ڕۆڵی [[کورد]] ھەر لەبرەودابوو لەشەڕی بەناوبانگی ملازگرددا کورد ھاوکاری سەلجوقییەکانی کردووە کە سەرکەوتن بەسەر ڕۆمەکاندا.

لە سەروبەندی ھاتنی مەغۆلەکاندا کوردستان ڕووبەرووی وێرانکاری و زیانی زۆر بۆوە، چونکە ھەم ھەرێمە کوردییەکان بۆ مەغۆلییەکان گرنگ بوون، ھەم دەکەوتە سەر ڕێیان بۆ بەغداو شام، بۆیە کوردستان لەسەدەی ٧ک / ١٣ز زۆرترین زیانی بەرکەوت. لە ماوەی دەسەڵاتدارییەتی ھێزە داگیرکەرەکانی کوردستاندا وێڕای زەبر و زەنگی زۆر بەڵام دەسەڵاتی سیاسی لە کوردستاندا بەتەواوەتی لەناونەچوو، چەندان میرنشین و دەسەڵاتدارییەتی کوردی لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستاندا فەرمانڕەواییان دەکرد و ھێزەکانی جەلائیری و تەیموری و قەرەئۆینلو… ھتد. کوردستانیان کردبووە مەیدانی [[شەڕ]]و ململانێ، تا دەرکەوتنی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانییەکان]] و [[شەڕی چاڵدێران]] ١٥١٤ز، کە میر [[شەرەفخانی بەدلیسی]] لە پەرتووکی شەرەفنامەدا زانیاری گرینگی لەسەر ئەو دەسەڵاتدارییەتییەی کوردان تۆمارکردووە.

== دانیشتووان ==
{{سەرەکی|دانیشتووانی کورد}}
[[پەڕگە:1946 Kurdistan et groupements Kurdes isolés.jpg|وێنۆک|چەپ|نەخشەی کوردستان لە [[میسر]] لەلایەن ئێلیاس مۆدێرن پرێسەوە کێشراوە]]
[[پەڕگە:Great Kurdistan; Kurdish nationalists claim.jpg|thumb|نەخشەی کوردستان لە ئێران لەلایەن محەممەد ڕەزا حافزنیا کێشراوە]]
[[کورد]] کۆمەڵێک خەڵکی دانیشتووی [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]ە و ئەو شوێنەی تێیدا دەژین ناوچەیەکی ھەم بەرز و نزمە، کە ڕووبەرەکەی بەلایەنی کەمەوە ٥٠٠،٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە دەبێت. <ref>{{Cite book|last=ڕۆحانی|first=کەماڵ|title=کورد و کوردستان لە ڕێڕەوی مێژوودا|publisher=ئاراس|year=٢٠١٩|isbn=978-622-6278-31-0|location=تاران|pages=١٩٨،١٩٩}}</ref> <ref>{{Cite book|last=کوچوک|first=دوکتۆر یاڵچین|title=چیرۆکی ژیان دووبارە و بیرەوەرییه‌کان عەبدوڵڵا ئۆجەلان|year=٢٠٠٠|isbn=964-6516-13-0|location=تاران|pages=٣٥}}</ref><ref>{{Cite book|last=مەردۆخ|first=شێخ محەممەد|title=کوردستان|publisher=کا ڕەنگ|year=2000|isbn=964-6730-08-6|location=تاران|pages=}}</ref>[[کورد|کوردەکانی کوردستان]] لە وڵاتانی [[ئێران]]، [[تورکیا]] و [[سووریا]] و بەشێکی بچووک لە [[لوبنان]] و [[ئەرمەنستان|ئەرمەنیا]] و [[ئازەربایجان]] و [[گورجستان]] و [[ڕووسیا]] دابەشکراون.<ref>{{Cite book|last=ڕۆحانی|first=کەماڵ|title=کورد و کوردستان لە ڕێڕەوی مێژوودا|publisher=ئاراس|year=٢٠١٩|isbn=978-622-6278-31-0|location=تاران|pages=٢٤٩،٢٨٣،٣٩١،٤٦٣،٤٧٧،٤٧٨،٤٨٠،٤٨١}}</ref> <ref>{{Cite book|last=کوچوک|first=دوکتۆر یاڵچین|title=چیرۆکی ژیان دووبارە و بیرەوەرییه‌کان عەبدوڵڵا ئۆجەلان|year=٢٠٠٠|isbn=964-6516-13-0|location=تاران|pages=١١}}</ref><ref>{{Cite book|last=مەردۆخ|first=شێخ محەممەد|title=کوردستان|publisher=کا ڕەنگ|year=2000|isbn=964-6730-08-6|location=تاران|pages=}}</ref>  وشەی «کورد» تەنھا لە چەن وڵات بە شێوەی فەرمی بەکاردێت؛ [[تورکیا]] پێیان دەڵێت ''تورکی شاخی'' و لەھەمان کاتدا [[ئێران]]ی پێیان دەڵێن ''ئێرانی چیانشین''.
[[کورد]]ەکان بە لقێک لە [[زمانە ھیندی و ئەورووپییەکان|زمانە ھیندوئەورووپایییەکان]] قسەدەکەن کە [[زمانی کوردی]] ناوە؛ ئەگەرچی ناوچەکە، [[عەرەب]] و [[ئەرمەنی (ڕوونکردنەوە)|ئەرمەنی]]، [[ئاشوورییەکان|ئاشووری]] و [[زمانی ئازەری (ڕوونکردنەوە)|ئازەری]]، [[فارسەکان|فارس]] و [[تورکەکان|تورک]] و [[تورکمان]]یشی تێدایە. زۆربەی کوردەکان [[موسڵمان]]ن بەڵام [[ئێزیدی]]، [[مەسیحی]] و [[جوو]]لەکەش لە کوردستاندا دەژین.

== چاند و ھونەر ==
[[پەڕگە:Nowruz 2019 celebration in Sanandaj 23.jpg|وێنۆک|275px|نەورۆزی ٢٠١٩ لە [[سنە]]]]
چاندی کوردی کۆمەڵێک جیاکەرەوەی کلتوریی تایبەت بە کوردانە. چاندی کوردی میراتی ئەو گەلە جیاوازانەیە کە کوردەکانی ئەمڕۆ و [[کۆمەڵگە]]کەیان پێکھێناوە، بەڵام بە گشتی دوو چینی ناوچەیی (حۆرانییەکان) و ئێرانییە کۆنەکان (میدییەکان).
لەناو دراوسێکانیا، چاندی کوردی زۆرتر نزیکە لە کلتوری ئێرانییەوە. بۆ نموونە جەژنی [[نەورۆز]] کە یەکەم ڕۆژی ساڵە، کە لە ٢١ی ئازاردا ئاھەنگی بۆ دەگێڕن کە یەکەم ڕۆژی مانگی [[خاکەلێوە]]ی کوردی و یەکەم ڕۆژی بەھاریشە.

=== مۆسیقا ===
ھەر لە کۆنەوە گۆرانیبێژە کوردەکان بەسەر سێ جۆری کلاسیکی دا دابەشبوون: چیڕۆکبێژ، سترانبێژ و دەنگبێژ.

مووسیقای تایبەت بە دەباری شازادە کوردەکان نەبووە، لەبری ئەوە، مووسیقا لە دانیشتنی شەوانەدا پێشکەش کراوە. چەند شێوازێکی مووسیقا لەسەر ئەم جۆرانە دانراون. زۆربەی گۆرانییەکان لە سروشتیاندا ئەفسانەن، بۆ نموونە لاوک کە ھۆنراوەی قارەمانێتییە و چیڕۆکی قارەمانە کوردەکانی ڕابردوو، وەک سەڵاحەدین، دەگێڕێتەوە. حەیرانیش ھۆنراوەی خۆشەویستییە کە باس لە ئازارەکانی دابڕان و خۆشەویستی بێ ئەنجام دەکات. لاوژەش شێوازێکی مووسیقای ئایینییە و پایزۆکیش ئەو گۆرانییانەن کە بەتایبەتی لە پاییزاندا ئەوترێن. گۆرانی خۆشەویستی، ئاھەنگ و ھۆنراوەی وروژێنەر و گۆرانی تایبەت بە کار وفرمان.

== جوگرافیا ==
[[پەڕگە:Canyon, north eastern Kurdistan.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|خەرەندی ڕواندز لە باشووری کوردستان]]
وەک ئەوەی لە زانستنامەی بریتانیکادا نووسراوە، ڕووبەری کوردستان نزیکەی ١٩٠٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە دەبێت و شارە گرینگەکانی لە بەشی [[تورکیا]]دا [[ئامەد]]، [[بدلیس]] و [[وان]]؛ لە بەشی [[عێراق]]دا [[ھەولێر]] و [[سلێمانی]]؛ لە بەشی [[ئێران]]دا [[کرماشان]]، [[سنە]] و [[مەھاباد]]. وەک «زانستنامەی ئیسلام» دەڵێت، لە ڕووبەری ٣٩٢٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە، ١٩٢٫٠٠٠کیلۆمەتری لە [[تورکیا]]، ١٢٥٫٠٠٠کیلۆمەتری لە [[ئێران]]، ٦٥، ٠٠٠ کیلۆمەتری لە [[عێراق]] و ١٢٫٠٠٠ لە [[سووریا]]دایە. کوردستان لە [[ئێران]]دا [[پارێزگای کوردستان]] و زۆربەی پارێزگاکانی [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا|ئازەربایجانی ڕۆژاوا]]، [[پارێزگای کرماشان|کرماشان]]، [[پارێزگای ئیلام|ئیلام]] و [[پارێزگای لوڕستان|لوڕستانی]] لە خۆ دەگرێت. کوردستان لە عێراقدا بە شەش بەش دابەشکراوە، سێ لەوانە و بەشێک لەوانی دیکەش ئێستا لەژێر دەسەڵاتی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]]دایە. [[ڕۆژاوای کوردستان|کوردستانی سووریا]] لە ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتەدایە و بەشێکی زۆری کەوتووەتە پارێزگای ''ئەل ھەساخ''. شارە گەورەکانی ئەم بەشە [[قامیشلۆ]] و [[پارێزگای حەسیچە|حەسەکە]].

=== کەش و ھەوا ===
[[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی زۆر سارد و بەفری زۆر، تایبەتمەندی ئەم ناوچەیە، و لەگەڵ ئەمەش زۆربەی بەشەکانی ئەم ناوچە بەھرەدارن و لە درێژەی مێژوودا شوێنی ھەناردنی دانەوێڵە و [[ئاژەڵ]] بووە. ئاستی بارین لە نێوان ٢٠٠ تا ٤٠٠ میلیمەتر لە ساڵدا، لە تەختایی و دەشتەکان و ٧٠٠ تا ٣٫٠٠٠ میلیمەتر لە بەرزایییەکاندایە.

=== دارستان ===
کوردستان ناوچەیەکی شاخاوییە بە کەش و ھەوای سارد؛ بەڵام بارینی ئەوەندەی ھەیە کە دارستان پەرە بسێنێت. بە سەرجەم مێرگ و دارستانەوە کوردستان، ١٦٠٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەیی سەوزایی تێدایە؛ کاج، سنەوبەر، بەڕوو، چنار، شۆڕەبی و سپیدار زۆرینەی جۆرەکانی دارن لە کوردستاندا.

=== چیاکان ===
[[پەڕگە:Zagros 1992.jpg|170px|وێنۆک|چەپ|چیاکانی زاگرۆس]]
چیا ھێما و تایبەتمەندییەکی جۆگرافی ژیانی [[کورد]]ەکانە؛ ھەر بۆیە گوتراوە: "کورد دۆستێکی نییە، جگە لە چیا"، "Kurds have no friends but the mountains". چیاکانی [[چیای جوودی|جوودی]] و [[کێوی ئارارات|ئارارات]] (کە لە فۆلکلۆری کوردیدا دیارن)، [[زاگرۆس]]، [[شینگەر]]، [[قەندیل]]، [[شاھۆ]]، [[پیرمەگروون]]، سەفین، شیرین و [[حەمرین]]، ناسیاوترین کێوەکانی کوردستانن.

=== ڕووبارەکان ===
بەرزایییەکان و چیاکانی کوردستان کە بارینی باران و بەفری زۆری تێدا ڕوو دەدات، وەک سەرچاوەی ڕووبارەکانی نێزیک خۆی و [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]ن، یەکێکن لە سەرچاوەکانی [[دیجلە]] و [[فورات]] و ژمارەیەکی زۆر ڕووبارە بچووکەکان وەک خابوور، ئاراز، کەرخە و سفیدڕوود. ئەو ڕووبارانەی کە گرینگایەتی مێژووییان ھەیە بۆ [[کورد]]ان، ئاراز، خابوور، زابی گەورە، سیراون، جەغەتوو و زەھاب. ئەم ڕووبارانە کە لە بەرزایی سێ تا چوار ھەزار مەتر بەرزتر لە ئاستی دەریادان، وەک سەرچاوەی ئاو و سەرچاوەی وەرگرتنی وزە بەکاردێن بە دانانی ئاوبەند و تۆرباین؛ عێراق و سووریا لە زۆربەی ڕووبارە سەرەکییەکان ئەوەیان کردووە و تورکیا بەشێوەیەکی بەرفراوان ئەوەی کردووە.

=== گۆم و زرێچەکان ===
کوردستان ھەتا [[دەریاچەی ورمێ|زرێچەی ورمێ]] لە [[ئێران]]دا، لە ڕۆژھەڵاتەوە درێژەی ھەیە و لە لای ڕۆژاوا ناوچە نیوە کوردنشینەکان تا قەراغی [[دەریای ناوین]] درێژەی ھەیە. [[دەریاچەی وان]] لە کوردستاندا گەورەترین زرێچەی ناو تورکیایە و لە [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]دا تەنھا زرێچەی ورمێ لە وان گەورەترە؛ ئەم گەورەتربوونە ھەڵبەت تەنیا لە بواری ڕووبەردایە و لە قووڵبوونی ئاو، وان لە ئاستی بەرزتردایە. زرێچەی ورمێ، وان، [[زرێبار|زرێچەی زرێبار]] (ڕۆژاوای [[مەریوان]]) و [[زرێچەی دوکان]] (نزیکی شاری [[سلێمانی]])، لەلایەن گەڕیارانەوە سەردان دەکرێت.

=== سەرچاوەکان ===
سەرچاوە بن زەوییەکانی کوردستان [[خەڵووز]]، [[مس]]، [[زێڕ]]، [[ئاسن]]، [[بەردی کەڵس]] (کە بۆ دروستکردنی [[چیمەنتۆ]] بەکاردێت)، [[مەڕمەڕ]] و [[زینک]]. گەورەترین سەرچاوەی بەردی [[گۆگرد]] لە جیھاندا، کەوتووەتە باشووری ڕۆژھەڵاتی ھەولێر.

[[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]]، نەوتی کوردستانی ٤٥ بلیۆن بۆشکە مەزەندە کردووە کە بەمە کوردستان دەبێتە شەشەمین وڵاتی جیھان. حکوومەتی ھەرێم، لە تەممووزی ٢٠٠٧دا داوای لە کۆمپانیا بیانییەکان کرد تاکوو یارمەتی بدەن لە بەڕێخستنی ٤٠ دەموودەستگای ھەناردنی نەوت، بە ھیوای بردنە سەرەوەی دەسکەوتی نەوت تا ڕۆژی ١ ملیۆن بۆشکە. لە دوای داواکاری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان و بەھۆی چاک بوونی بارودۆخی ئاسایش لە ناوچە کودنشینەکانی عێراق، چەندین [[کۆمپانیا]]ی گەورەی نەوتی جیھانی وەکوو ئێکسۆن مۆبیل و شێڵ ڕوویان لە کوردستان کرد.

== ئاڵا ==
{{سەرەکی|ئاڵای کوردستان}}
[[پەڕگە:Flag of Kurdistan.svg|چەپ|وێنۆک|150px|ئاڵای کوردستان]]
ھەموو گەلانی سەر ڕووی ئەم زەمینە، ئەوانەی سەربەستن یان بە شێوەیەکی فیدڕال دەژین خاوەنی ئاڵای خۆیانن، [[ئاڵای کوردستان]]یش ئاڵای کوردستانی فیدرالە و لە تەواوی ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] دان، لە داموو دەزگا حکومییەکان و ڕێکخراوە ڕەسمییەکان شەکاوەیە.

ئاڵای کوردستان پێکھاتووە لە سێ [[ڕەنگ]]، دروشمێک لە ناوەندی. لە لاکێشەی ئاسۆیی پێکھاتووە، لاکێشەی سەرەوە ڕەنگی [[سوور]]ە، ئەوەی ناوەند ڕەنگی [[سپی]]یە، و لاکێشەی خوارەوە ڕەنگی [[سەوز]]ە. بەرینایی ئاڵا دوو لەسەر سێی درێژایییەکەیەتی. دروشمی نەتەوەیی ئاڵای کوردستان [[خۆر]]ی زێڕینە، ئەم [[خۆر]]ە ٢١ پەڕ (تیشک) ی یەکسان و ھاوشێوەی ھەیە. خۆرەکە دەبێ ڕێک لە چەق (ناوەندی) ئاڵای کورستان جێگیر بێت.

== سروودی نیشتیمانی ==
{{سەرەکی| ئەی ڕەقیب}}
سروودی [[ئەی ڕەقیب]] کە لەلایەن [[دڵدار|یوونس ڕەئووف]] ناسراو بە [[دڵدار]] لە ساڵی [[١٩٤٠]] دانراوە، ئەو کاتی لە زیندان بوون ئەم ھۆنراوەیەی داناوە. ئەی ڕەقیب یەکەم جار لە سەردەمی [[کۆماری کوردستان]] بووە بە سروودی نیشتمانی کوردستان. لە دوای پێکھاتنی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]]، ئەم ھۆنراوەیە بووە بە سروودی نیشتمانی کوردستانی عێراق.

=== سروود ===
:ئەی ڕەقیب ھەر ماوە قەومی کورد زمان
:نایشکێنێ دانەریی تۆپی زەمان
:کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووە
:زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان

:ئێمە ڕۆڵەی ڕەنگی سوور و شۆڕشین
:سەیری کە خوێناوییە ڕابردوومان
:کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووە
:زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان

:لاوی کورد ھەستایە سەر پێ وەک دلێر
:تا بە خوێن نەخشی بکا تاجی ژیان
:کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووە
:زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان

:ئێمە ڕۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین
:دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
:کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووە
:زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان

:لاوی کورد ھەر حازر و ئامادەیە
:گیان فیدایە، گیان فیدا، ھەر گیان فیدا
:کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووە
:زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان

== سوپا ==
{{سەرەکی|پێشمەرگە|گەریلا}}
[[پەڕگە:Peshmerga soldiers prepare to conduct a combined arms live-fire exercise near Erbil, Iraq.jpg|وێنۆک|250px|ئامادەبوونی پێشمەرگەکانی باشووری کوردستان بۆ [[شەڕی دژ بە داعش]] لە ساڵی ٢٠١٦]]
[[پەڕگە:YPG special forces.jpg|وێنۆک|250px|ھێزە تایبەتەکانی [[یەپەگە]] لە ڕۆژاوای کوردستان]]
[[پێشمەرگە]] وشەیەکی کوردییە بۆ شەڕکەرە کوردەکان کە ھەندێک بە شەڕکەرانی ئازادی ناویان دەبەن. وشەکە بە مانای «ئەوانەی کە ڕووبەڕووی مردن دەبنەوە» دێت و ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان بە نزیکەیی لەو کاتەوە ھەیە کە جووڵانەوەی کوردەکان بۆ سەربەخۆیی لە سەرەتای ساڵانی ١٩٢٠ دا دەستی پێکردووە، ئەمەش دوا بەدوای ڕووخانی ھەردوو ئیمپراتۆری عوسمانی و قاجاری کە ناوچەکانی کوردستان لەژێردەستیاندا بوو. ھێزەکانی پێشمەرگە ڕۆڵێکی بەرچاویان بینی لەگەڵ ھێزی ھاوپەیمانان لە شەڕی دژی حکوومەتی [[بەعسیزم|بەعس]] لە عێراق. پێشمەرگە لە پێش دەستپێکردنی شەڕ لەگەڵ حکوومەتی بەعسیش ھەر بوونی ھەبوو. لە سەردەمی کۆماری مەھاباد، پێشمەرگە وەکوو سوپای حکوومەت بوو.

== پەروەردە ==
ھەتا ساڵی ٢٠١١ی زایینی تەنیا وڵاتێک کە بە فەرمی [[زمانی کوردی]] تێیدا دەخوێندرا [[عێراق]] بوو کە ئەویش بۆ خۆی لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە دەستی پێ کردبوو و پێش ئەوە لە ھەمووی ئاستەکاندا ھەر بە [[زمانی عەرەبی]] وانە دەگوترایەوە. لە [[ئێران]]دا بەپێی دەستووری بنەڕەتی (قانوونی ئەساسی) زمانی کوردی وەکوو زمانی ناوچەیی پێناسە کراوە و لە ھەندێک شوێندا دەخوێندارێ و لە ھەندێکی دیکە نا. لە [[تورکیا]] ھەتا ساڵی ٢٠٠٩ تەنانەت قسەکردن بە زمانی کوردی قەدەغە بوو بەڵام لە ساڵی ٢٠١١ەوە وانەیەک بە زمانی کوردی بۆ مندڵانی پلەی شەش دیاری کرا کە ئەگەر پێیان خۆش بێت دەتوانن ھەڵیبژێرن و بیخوێنن. لە [[سووریا]] لە دوای شۆڕەشەکانی [[بەھاری عەرەبی]] لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی کوردەکان، بزووتنەوەیەک بۆ فێرکاری کوردی دەستی پێکرد و زۆر کەس لە منداڵان و گەورەساڵان کەوتنە ژێر بەرنامەکانی فێرکاری کوردی.

=== خوێندنی باڵا ===
لە دوای ھاتنی زانستە مۆدێرنەکان بۆ وڵاتانی [[ڕۆژھەڵاتی ناوین]]، چەندین زانکۆ لە جێ جۆر بە جۆرەکانی کوردستاندا کرایەوە. بەڵام ھەتا ئێستاش ھیچکام لەم زانکۆگەلە جگە لە خولی [[زمانی کوردی]]، ھیچ وانەیەک بە زمانی کوردی ناڵێنەوە. ئەم زانکۆگەلە بەپێی ئەوە کە کەوتوونەتە کام وڵاتەوە، وانەکانیان بە زمانی فەرمی ئەو وڵاتە (وەکوو: [[زمانی فارسی|فارسی]]، [[زمانی عەرەبی|عەرەبی]] و [[زمانی تورکی|تورکی]]) یان [[زمانی ئینگلیزی]] دەڵێنەوە.

== ئەمانەش ببینە ==
* [[ھەرێمی کوردستان]]
* [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]]
* [[ئاڵای کوردستان]]
* [[ئەی ڕەقیب|سروودی نیشتیمانی کوردستان]]
* [[باکووری کوردستان]]
* [[باشووری کوردستان]]
* [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]
* [[ڕۆژاوای کوردستان]]

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{commons category|Kurdistan}}

{{چوارپارچەی کوردستان}}
{{شارەکانی کوردستان}}
{{خەڵکی کورد}}
{{ڕۆژاوای کوردستان}}
{{ھەرێمی کوردستان}}

{{تووڵی دەروازە|کوردستان|مێژوو|ئاسیا|جوگرافیا|ڕۆژھەڵاتی ناوین}}
{{وتاری باش|وەشان=٥٠٤١١٦|ڕێکەوت=١٠ی شوباتی ٢٠١٧}}

[[پۆل:کوردستان|*]]
[[پۆل:باشووری کوردستان]]
[[پۆل:باکووری کوردستان|*]]
[[پۆل:ڕۆژاوای کوردستان|*]]
[[پۆل:ڕۆژھەڵاتی کوردستان|*]]
[[پۆل:ھەرێمە مێژوویییەکان]]
[[پۆل:بزووتنەوەی سەربەخۆییی کوردستان]]
[[پۆل:وشە سیاسییەکان]]