سەرچاوەی ئیمپراتۆریەتیی ساسانی ببینە

{{Short description|کۆتا ئیمپراتۆرییەتی ناوچەکە پێش ئیسلام}}
{{Infobox former country|common_name=ئیمپراتۆرییەتیی ساسانی|continent=Asia|native_name=ئێرانخشار|conventional_long_name=ئیمپراتۆرییەتی ساسانی|image_coat=Senmurv.svg|image_flag=Derafsh kaviani.svg|flag_type=ئاڵا (دەرفەشی کاوە)|image_map=The Sasanian Empire at its apex under Khosrow II-es.svg|image_map_caption=ئیمپراتۆرییەتی ساسانی لە مەزنترین ڕووبەریدا لە ٦٢٢ز، لەسەردەمی خۆسرۆ ئەپەروێز|national_motto=|capital={{plainlist|
* [[ستەخر]] <small>(224–226)</small><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.iranicaonline.org/articles/ctesiphon |سەردێڕ=Ctesiphon – Encyclopaedia Iranica |بڵاوکەرەوە=Iranicaonline.org |ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣}}</ref>
* [[تیسفۆن]] <small>(226–637)</small>}}|common_languages=زمانی پاڵەوی|religion=زەردەشتی|government_type=شانشینی دەرەبەگایەتی|title_leader=شاھنشا ئێران و ئەنئێران|leader1=[[ئەردەشێر بابەکان]]<small>(دامەزرێنەر)</small>|year_leader1=٢٢٤–٢٤١|leader2=[[یەزدگردی سێیەم]] <small>(کۆتا)</small>|year_leader2=٦٣٢–٦٥١|event_start=دامەزراندن|year_start=٢٢٤|event_end=دەستبەسەرداگرتنی خەلافەتی ڕاشیدەین|year_end=٦٥١|event_post=|date_post=|currency=}}

'''ئیمپراتۆرییەتیی ساسانی''' یان '''ساسانییەکان''' (بە [[زمانی پاڵەوی|پاڵەوی]]: ئێرانشەھر𐭲𐭯𐭩𐭲𐭯𐭮𐭯𐭮)<ref name=":0">Fattah, Hala Mundhir (2009). [[iarchive:briefhistoryofir0000fatt/page/49|''A Brief History of Iraq''.]] [[:en:Infobase Publishing|Infobase Publishing]]. p. [[iarchive:briefhistoryofir0000fatt/page/49|49]]. [[:en:ISBN|-(identifier) ISBN]] <bdi>[[:en:Special:BookSources/978-0-8160-5767-2|978-0-8160-5767-2]]</bdi>. <q>Historians have also referred to the Sassanian Empire as the Neo-Persian Empire.</q></ref> ناوی فەرمی ئیمپڕاتۆڕییەتەکە '''ئێرانشەھر''' یاخود '''ئێرانخشەھر''' بوو (واتە: ئیمپڕاتۆرییەتی ئێران)<ref>Gnoli, Gherardo (1987). [https://www.academia.edu/98876660 The Idea of Iran - An Essay on its Origin]. Serie orientale Roma. Vol. 62. Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente. <nowiki>ISBN 9788863230697</nowiki>.</ref><ref>Gnoli, Gherardo (2011b). [https://iranicaonline.org/articles/er-er-mazdesn "ĒR, ĒR MAZDĒSN"]. Encyclopædia Iranica. Vol. VIII. Iranica Foundation. p. 533.</ref><ref>Martínez, Javier; de Vaan, Michiel (2014). de Vaan, Michiel; Lubotsky, Alexander (eds.). [https://ia903408.us.archive.org/11/items/introduction-to-avestan/Introduction%20to%20Avestan.pdf Introduction to Avestan] (PDF). Brill Introductions to Indo-European Languages. Brill.</ref><ref>{{Cite book|last=Bonner|first=Michael Richard Jackson|url=https://books.google.iq/books?vid=ISBN 9781463206161&redir_esc=y|title=The Last Empire of Iran|date=2020|publisher=Gorgias Press LLC|isbn=978-1-4632-0616-1|pages=4-65|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Curtis|first=Vesta Sarkhosh|url=https://books.google.iq/books?id=Q7iKDwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=the+sasanian+era&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Sasanian Era|last2=Stewart|first2=Sarah|date=2010-07-20|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-0-85773-309-2|language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite book|last=الکعبی|first=نصیر|url=https://books.google.iq/books?id=b6ZjDwAAQBAJ&pg=PT34&dq=إيرانشهر+الساسانية&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwi6js2ZtPKFAxUO2gIHHbFrCPcQ6wF6BAgGEAU#v=onepage&q=إيرانشهر%20الساسانية&f=false|title=مسمّی العراق وتخومە فی المدوّنات البھلویة - الساسانیة: دراسة فی التاریخ الثقافی والأیدیولوجی للمفھوم|last2=السیاسات|first2=المرکز العربی للأبحاث ودراسة|date=2018-01-01|publisher=المرکز العربی للأبحاث ودراسة السیاسات|isbn=978-614-445-193-9|language=ar}}</ref> دوایین ئیمپراتۆرییەتیی باڵادەست لە [[مێژووی ئێران|ئێرانی کۆن]] لە پێش ھاتنی [[ئیسلام]] بوو. بنەماڵەی ساسانی لە ساڵی ٢٢٤ی زایینی بە تێکشاندنی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی|ئەشکانییەکان]] حکوومەتەکەیان پێک ھێنا و ھەتا ساڵی ٦٥١ واتە بۆ ماوەی زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ یەکێک لە زلھێزەکانی سەردەم بوون و بەرامبەریی [[ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی]] لە شەڕدا بوون. ساسانییەکان ڕەچەڵەکیان دەگەڕێتەوە بۆ [[کورد]].<ref name=":3">{{Cite book|last=Ibn al-Balkh (pseud.)|url=http://archive.org/details/frsnmaofibnu00ibnauoft|title=The Fársnáma of Ibnu'l-Balkhí. Edited by G. Le Strange and R.A. Nicholson. [Text in Persian]|last2=Le Strange|first2=G. (Guy)|date=1921|publisher=London Luzac|others=Robarts - University of Toronto}}</ref><ref>{{Cite book|last=Mofidi|first=Sabah|url=https://www.researchgate.net/profile/Sabah-Mofidi/publication/352058930_STUDYING_THE_IMPACT_OF_RELIGIO-POLITICAL_CONFRONTATIONS_OF_ISLAMIC_EMPIRES_IN_KURDISTAN_FROM_THE_BEGINNING_UNTIL_THE_END_OF_THE_ISLAMIC_CALIPHATE/links/60b777ad299bf106f6f4bd8d/STUDYING-THE-IMPACT-OF-RELIGIO-POLITICAL-CONFRONTATIONS-OF-ISLAMIC-EMPIRES-IN-KURDISTAN-FROM-THE-BEGINNING-UNTIL-THE-END-OF-THE-ISLAMIC-CALIPHATE.pdf|title=The Ottomans and the Successors of the Safavids|publisher=Indonesian Journal of Islamic History and Culture|year=2021|volume=2|pages=26|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Mirwaisi|first=Hamma|url=https://books.google.iq/books?id=E7bvDwAAQBAJ&newbks=1&newbks_redir=0&dq=sassanid+kurd&source=gbs_navlinks_s|title=ABDULLAH OCALAN|date=2020-07-07|publisher=Hamma Mirwaisi|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Mirwaisi|first=Hamma|url=https://books.google.iq/books?id=Gp_YDwAAQBAJ&newbks=1&newbks_redir=0&dq=the+history+of+the+kurdish+people+hamma+mariwasi&source=gbs_navlinks_s|title=The history of the Kurdish people|publisher=Hamma Mirwaisi|year=2020}}</ref>

== ناو ==
[[پەڕگە:کتیبه شاپور یکم در کعبه زرتشت.jpg|وێنۆک|نووسراوی شاپووری یەکەم لە کەعبەی زەردەشت (نزیکەی ٢٦٢ی زایینی)، کە تیشکیان خستووەتە سەر ئێرانشەھر و ئێران.]]
بە فەرمی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بە شانشینی ئارییەکان ناسرابوو ([[زمانی پاڵەوی|پاڵەوی]]: ērānšahr، [[زمانی پاڵەویی ئەشکانی|پارتی]]: aryānšahr، [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]]: Arianōn ethnos)؛ ئەم زاراوەیە بۆ یەکەمجار لە نووسراوی گەورەی سێ زمانەی شاپووری یەکەمدا پشتڕاستکراوەتەوە، کە پاشا دەڵێت «من خودای ئیمپراتۆرییەتی ئارییەکانم».<ref name=":1"/><ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah "Ērān, Ērānšahr – Encyclopaedia Iranica"]. ''www.iranicaonline.org''. Retrieved 9 November 2019</ref><ref>{{Cite book|last=Shayegan|first=M. Rahim|url=https://books.google.iq/books?id=f_gcyC8l80MC&printsec=frontcover&dq=Arsacids+and+Sasanians|title=Arsacids and Sasanians: Political Ideology in Post-Hellenistic and Late Antique Persia|date=2011-09-15|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-76641-8|language=en}}</ref>

زیاتر، بەو پێیەی خانەدانی شاھانە بە ناوی [[خانەدانی ساسانی|ساسانەوە]] ناونراوە، ئیمپراتۆرییەتەکە لە سەرچاوە مێژوویی و ئەکادیمییەکانەوە بە ئیمپراتۆرییەتی ساسانی ناسراوە. ئەم زاراوەیە بە زمانی ئینگلیزیش بە ئیمپراتۆرییەتی ساسانی تۆمار کراوە. مێژوونووسان ئیمپراتۆرییەتی ساسانیان بە ئیمپراتۆرییەتی فارسی نوێ ناوبردووە، بەو پێیەی دووەم ئیمپراتۆرییەتی ئێران بووە کە لە پارس (فارس)ەوە سەریھەڵداوە، لەکاتێکدا [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی|ئیمپراتۆرییەتی ھەخامەنشی]] یەکەم بووە.<ref name=":0"/>

== مێژوو ==
=== نەژاد ===
بەپێی پەرتووکی [[کارنامەی ئەردەشێری بابەکان]]، کە لەسەدەی ٦ز نووسراوە، بەڵام دەگەڕێتەوە سەردەمانی [[ئەردەشێر بابەکان|ئەردەشێری یەکەم]] و [[شاپوری یەکەمی]] کوڕی. ئەوا ئەردەشێر بە بنەچە دەگەڕێنەوە سەر دارا ([[داریووشی سێیەم|داریوس]])، کۆتا فەرمانڕەوای ھەخامنشی.<ref>{{Cite book|last=André-Salvini|first=Béatrice|url=https://books.google.iq/books?id=kJnaKu9DdNEC&pg=PA251&dq=ardashir+I+avenged+Dara&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwih2NKZwMSGAxX9cvEDHVYoMzIQ6wF6BAgJEAU#v=onepage&q&f=false|title=Forgotten Empire: The World of Ancient Persia|date=2005|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-24731-4|pages=251|language=en}}</ref> مێژوونووسی موسڵمان، [[محەممەد کوڕی جەریر تەبەری|تەبەری]] بنەچەی ساسانەکان دەگەڕێنێتەوە سەر دارا کە لەلایەن [[ئەسکەندەری مەزن]] کوژرا.<ref name=":2">{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=تاريخ الطبري - الطبري - ج ١ - الصفحة ٤٧٦|ناونیشان=http://shiaonlinelibrary.com/الكتب/3474_تاريخ-الطبري-الطبري-ج-١/الصفحة_476|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی تەممووزی ٢٠٢٤|وێبگە=shiaonlinelibrary.com}}</ref> کە نەژادی ساسانەکانی بەم شێوەیە داوە: «ئەردەشێر کوڕی پاپەک شا کوڕی ساسانی بچوک کوڕی پاپەک کوڕی ساسان کوڕی پاپەک کوڕی مێھرمەس کوڕی ساسان کوڕی وەھمەن شا کوڕی ئەسپەندیار کوڕی وەشتاسپ کوڕی لاراست کوڕی کەیوگی کوڕی کەیمەنس، و گۆتراوە کە ڕیشەی ئەردەشێر ئەگەڕێتەوە سەر پاپەک کوڕی ساسان کوڕی پاپەک کوڕی زرار کوڕی وێھەفرید کوڕی ساسانی مەزن کوڕی وەھمەن کوڕی ئەسپەندیار کوڕی ویستاخم کوڕی لاراسپ لە پارس (فارس)، بانگەوازی داوای تۆڵەی کوشتنی ئامۆزاکەی دەکرد، دار کوڕی دار کوڕی وەھمەن کوڕی ئەسپەندیار، کە دژی ئەسکەندەر جەنگاوەو لەلایەن ژووردارەکانییەوە کوژراوە.»<ref name=":2"/>

چەندین بنەماڵە و کۆچەریی لەنێو ساسانییەکاندا ھەبوون کە بە «کورد» بانگ دەکران و خزمەتی سەربازیان لەنێو ساسانییەکان ھەبوو، ھەروەھا ناوی کورد لە دوای ڕووخانی ساسانییەکانەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارھاتووە و زمان و کولتوور و نەریتە دیارەکانی باس کراوە.<ref>{{Cite book|last=Daryaee|first=Touraj|title=Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire|publisher=I.B.Tauris|year=2014|isbn=978-0-85771-666-8}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٣ی ئایاری ٢٠٢٤|سەردێڕ=Some Questions about the Relationship Between the Kurds and the Sassanids|ناونیشان=https://kurdshop.net/en/history/4686|ڕەوشی ناونیشان=live|ڕێکەوتی سەردان=١١ی ئابی ٢٠٢٤|وێبگە=Kurdshop|زمان=en}}</ref> ھۆزە کوردەکان بەشێکی گرنگ بوون لە ئیمپراتۆرییەتی ساسانیدا، و بەشداری و پاڵپشتییەکی بەھێزیان لە دەوڵەتەکەدا ھەبوو.<ref name=":3" /><ref>{{Cite book|last=McDowall|first=DAVID|url=https://kurdshop.net/content/upload/1/root/a-modern-history-of-the-kurds-davidmcdowall.pdf|title=A modern history of the Kurds|publisher=Bloomsbury Academic|year=1997-12-31|isbn=978-1-86064-142-8|pages=21|language=en}}</ref>

== ئایین ==
=== زەردەشتی ===
لە سەردەمی حوکمڕانی شاپوری یەکەم حکوومەتی ناوەندی بەھێز کرا، چاکسازی لە دراودا کرا و [[ئایینی زەردەشتی]] کرا بە ئایینی فەرمیی دەوڵەت.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Art|یەکەم=Authors: Blair Fowlkes-Childs, Department of Ancient Near Eastern|سەردێڕ=The Sasanian Empire (224–651 A.D.) {{!}} Essay {{!}} The Metropolitan Museum of Art {{!}} Heilbrunn Timeline of Art History|ناونیشان=https://www.metmuseum.org/toah/hd/sass/hd_sass.htm#:~:text=The%20Sasanians%20saw%20themselves%20as,was%20made%20the%20state%20religion.|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی ئابی ٢٠٢٤|وێبگە=The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History|زمان=en}}</ref>

== زمان ==
=== پەھلەویی ساسانی ===
کاتێک ساسانییەکان ھاتنە سەر دەسەڵات و ئەردەشێر لە [[تیسفۆن]] نیشتەجێ بوو، زمانی شانشینەکەی وەک سەردەمی مادەکان بوو، بەڵام کەمێک گۆڕانی بەسەردا ھات، واتە زاراوەی ئائینیی مادی (ھەورامی/[[زمانی ئاڤێستایی|ئاڤێستایی]]) بۆ ھەموو وڵاتەکە بەکاردەھات لە ھەموو ناوچەکان، ھەروەھا شێوەزاری [[زمانی پاڵەویی ئەشکانی|پەھلەویی ئەشکانی]] کە لە بنەڕەتدا ھەمان شێوەزاری گشتیی مادی بوو، لەژێر کاریگەری شێوەزارەکانی تریی ئەشکانی، وەک زمانی کارگێڕی، پەروەردە و نووسین بەکارھێنرا، ئەم دۆخە بۆ ماوەی سەدەیەک بەردەوام بوو، پاشان وردە وردە شانبەشانی زمانی پەھلەویی ئەشکانی (کوردی)، زمانی ساسانی (پارسی) وەک زمانی کارگێڕی زیاد بوو، واتە ھەردوو زمانەکە ھەم لە کۆشکی پاشایەتی و ھەم بۆ کاروباری فەرمی بەکاردەھێنران.

لە ماوەی سەدەی یەکەمی ئیمپراتۆرییەتی ساسانیدا، زمانی فارسی کەوتە ژێر کاریگەرییەکی زۆریی ھەردوو زاراوەکەی زمانی کوردی، واتا شێوەزاری گشتی (پەھلەویی ئەشکانی) و شێوەزاری ئائینی (ھەورامی/ئاڤێستایی). فارسی توانی ژمارەیەکی زۆر دەستەواژەی سیاسی، کارگێڕی و سەربازی لە شێوەزاری پەھلەویی ئەشکانی لە لایەک و ژمارەیەکی زۆر دەستەواژەی ئائینی لە شێوەزاری ئاڤێستایی وەربگرێت.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ناسنامەی زمانی کوردی - بەرگی ٣|ناونیشان=https://www.calameo.com/read/00507151534224a8fdf3a|ڕەوشی ناونیشان=live|ڕێکەوتی سەردان=١١ی ئابی ٢٠٢٤|وێبگە=calameo.com|زمان=ku}}</ref> زمانی پەھلەوی زمانی ساسانییەکان بووە و جیا لە فارسەکان کە زمانی خۆیان ھەبووە بەناوی زمانی پارسکی یان [[زمانی پارسیی کۆن|پارسی]]، ئەمە ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە ساسانییەکان [[مێژووی کورد|کورد]] بوون.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=The Sassanids were Kurds not Persians|ناونیشان=https://www.kurdia.net/archives/5141|ڕەوشی ناونیشان=live|ڕێکەوتی سەردان=١١ی ئابی ٢٠٢٤|وێبگە=Kurdia}}</ref>

== ھونەر ==
<gallery>
Bas_relief_nagsh-e-rostam_al.jpg|سەرکەوتنی شاپووری یەکەم بەسەر ڕۆمدا
Taq-e_Bostan_-_High-relief_of_Ardeshir_II_investiture.jpg|[[تاقوەسان]]
Sassanid_silver_plate_by_Nickmard_Khoey.jpg|دەورییەک بە نەخشی سیمۆرغ
Vase_with_grape_harvesting_scenes_BM_1897.12-31.189.jpg|جامی شەراب
ChosroesHuntingScene.JPG|خەسرەوی یەکەم ڕاو دەکات
</gallery>

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
* [https://web.archive.org/web/20160110083108/http://sasanika.org/ ئینسایکڵۆپیدیای ساسانیکا] (بە ئینگلیزی)

{{شاھانشاھە ساسانییەکان‏}}

{{تووڵی دەروازە|مێژوو|جوگرافیا|ئێران|ئەفغانستان|ئیسرائیل|ڕۆژھەڵاتی ناوین|عێراق|تورکیا|وڵاتەکان|ڕووسیا|سووریا}}

{{کۆلکە}}
{{پۆلی کۆمنز|Sassanid Empire}}

[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، ھەڵوەشانەوەی سەدەی ٧ەم]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٢٢٤]]
[[پۆل:وڵاتە پێشووەکانی ئاسیا]]
[[پۆل:مێژووی ئێرانی کەونار]]
[[پۆل:ئیمپراتۆریەتییە پێشووەکان]]
[[پۆل:مێژووی ئاسیای ناوەندی]]
[[پۆل:مێژووی شام]]
[[پۆل:مێژووی داغستان]]
[[پۆل:سووریای دێرین]]
[[پۆل:مێژووی دێرینی عێراق]]