پارکینسۆن

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
باری لەشی کەسێکی تووشبوو بە پارکینسۆن

نەخۆشیی پارکینسۆن (بە ئینگلیسی Parkinson’s Disease) یا PD، یەکەم جار لە ساڵی ١٨١٧دا لەلایەن زانایەکی بریتانیاییەوە، بە ناوی دوکتور جەیمز پارکینسۆن (James Parkinson)، ھاتە ناسین و ھەر بەم بۆنەشەوە ئەم ناوەی لێ نرا. نەخۆشیی پارکینسۆن بریتییە لە لەرە و لاکەی ئەندامەکانی لەش، کە زۆرتر پیران دەگرێتەوە بەڵام لە لاوانیشدا دەبینرێت. بڵاوەی ئەم نەخۆشییە لە ھەموو ناوچەکانی جیھاندا یەکسانە. بە گشتی ئەم نەخۆشییە بەھۆی لەنێوچوونی خانە ڕژێنەرەکانی دوپامینەوە (ماکی بگۆزی دەماری) سەر ھەڵدەدات.

پێشەکی[دەستکاری]

پارکینسۆن نەخۆشییەکی کۆئەندامی دەمارە کە بەبەردەوامی زیاد دەکات و کاردەکاتە سەر جووڵەی لەش نیشانەکانی وردە وردە بەدەردەکەون لە نیشانە سەرەتایەکانی ھەستی پێناکرێت یاخوود لەرزینێکی کەمە لەیەک دەست پاشان زیاد دەکات ھەروەھا لە نیشانەکانی ڕەقبوون و کەمبوونەوەی جوڵەیە.

لەسەرەتاکانی ئەم نەخۆشییە دەمووچاوی نەخۆش دەربڕینی زۆر کەم یاخوود ھەر نامێنێت و لە کاتی ڕۆیشتندا دەستەکان ناجوڵێن و قسەکردن سەبردەبێت و یاخوود گران دەبێت ئەم نیشانانە لەگەڵ تەمەن خراپتر دەبن، ھەرچەندە ئەم نەخۆشییە چارەسەری نییە، بەڵام دەرمان بەکار ھێنان لە نیشانەکانی کەم دەکاتەوە و ھەندێکجار پزیشکی پسپۆڕی ئەم نەخۆشییە ئەنجامدانی نەشتەرگەری بە پێویست دەزانێت بۆ ڕێکخستنی ھەندێک لەبەشەکانی مێشک بۆ ئەوەی نیشانەکانی کەم ببێتەوە.

ھۆکارەکانی ئەم نەخۆشییە ھەندێک لە خانەکانی مێشک تێکدەشکێنێت لە کۆتای دەمرن وەزۆربەی نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە بۆھۆی مردنی ئەو خانانەی کە ماددەی کیمیایی (دۆپامین) دەردەدەن، ئەم دۆپامینە کەم دەکات و دەبێتە ھۆی تێکچوونی چالاکی مێشک ئەمەش دەبێتە ھۆی تێکچوونی جوڵەی لەش، ھۆکاری سەرەکی ڕودانی ئەم حالەتە (مردنی ئەم حالەتە) دیار نییە، بەڵام ھەندێک ھۆکار دەبنە زیاد بوونی ئەم حالەتە.

جینی بۆماوەیی، لێکۆڵینەوەکان دەریان خستووە کە ھەندێک گۆڕانکاری جینی دەبێتە ھۆی ئەم نەخۆشییە، ھەرچەندە زۆر کەمە تەنھا لەحالەتێک لە خێزانێک چەند کەسێک توشبوبێت.

ھۆکاری ژینگەی، بەرکەوتن لەگەڵ ھەندێک ژەھر دەبێتە ھۆی زیاد بوونی ئەم حالەتە.

نیشانەکان[دەستکاری]

١/ئەم نەخۆشییە نیشانەکانی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاوازە و لەسەرەتادا نیشانەکانی کەمن و پاشان وردە وردە زیاد دەکەن، لەیەک لای لەش زیاد دەکەن و دواتر دەداتە ھەردوو لای لەش، بەڵام نیشانەکانی لای یەکەمی دەستی پێکردووە خراپترە لەلایەکی تر.[١]

٢/لەرزینی لەش، لە دەستەوە دەست پێدەکات یاخوود لە پەنجەکانەوە لەکاتی ڕێست و جوڵە ئەم لەرزینە زیاد دەکات.

٣/خاوبوونەوەی جوڵە، لەگەڵ کاتدا پارکینسۆن جوڵەی لەش کەم یاخوود خاو دەکاتەوە وادەکات کارە ئاسانەکانی ڕۆژانە گران ببێت یاخوود کاری زیاتری بوێت بۆ ئەنجامدانیان ڕەنگە ڕۆیشتن و ھەنگاوەکان سەبر ببنەوە و ھەڵسانەوە لەسەر کورسی قوڕس ببێت.

٤/ڕەق بوونی ماسولکەکان، لە ھییەموو ماسولکەکانی لەش ئەگەری ڕودانیان ھەیە کە بێتە ھۆی ئازار و ماوەی جوڵانی لەش کەم ببێتەوە.

٥/گۆڕانی شێوەی وەستان و تێکچوونی باری لەش.

٦/لە دەستدانی جوڵە ئۆتۆماتیکییەکانی لەش وەک نوقاندنی چاو و پێکەنین و جوڵەی دەست لەکاتی ڕۆیشتندا.

٧/گۆڕانی قسەکردن لەسەر خۆ و خاو دەبێتەوە یاخوود گران دەبێت.

٨/گۆڕان لە نوسین لەوانە نوسین گرانتربێت و خەتی نوسین بچووک بێتەوە.

٩/دەست نیشانکردنی پارکینسۆن، ھیچ تێستێکی دیاریکراو نییە بۆ دەست نیشانکردنی ئەم نەخۆشییە پزیشکی پسپۆڕی دەماری لەش دەتوانێت ئەم نەخۆشییە دەستنیشان بکات لە زانینی مێژووی دەستپێکردنی نیشانەکان ھەندێک تێست یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی وەک .(SPECT) تێستی خوێن ھەروەھا MRI و سۆناری مێشک وPET SCAN

ھۆکارەکانی مەترسی نەخۆشی پارکینسۆن[دەستکاری]

بریتین لە:

  • تەمەن. گەنجی تازە پێگەیشتوو بە دەگمەن نەخۆشی پارکینسۆن ی ھەیە بەشێوەیەکی ئاسایی لە ژیانی مامناوەندیان یان درەنگدا دەست پێدەکات، بە تەمەن مەترسی زیاتر دەبێت خەڵک بە زۆری نەخۆشییەکە لە تەمەنی ٦٠ ساڵیدا یان گەورەتر پەرە پێ بدەن.
  • ھیدایەت. بوونی خزمێکی نزیک بە نەخۆشی پارکینسۆن ئەو شانسانە زیاتر دەکات کە تۆ پەرە بە و نەخۆشییە بدەی. لەگەڵ ئەوەشدا ھێشتا مەترسییەکانت کەمە مەگەر چەندین خزمت ھەبێت لە خێزانەکەت دا کە نەخۆشی پارکینسۆنیان ھەیە.
  • ڕەگەز. پیاوان زیاتر لە ئافرەت توشی نەخۆشی پارکینسۆن توش دەبن
  • بەرکەوتنی ژەھر. ڕەنگە بەرکەوتنی بەردەوام بۆ مێووەکان و دەرمانە مێرووکوژەکان کەمێک مەترسی نەخۆشی پارکینسۆن زیاد بکات

چارەسەری پارکینسۆن[دەستکاری]

بۆ ئەم نەخۆشییە چارەسەری تەواو نییە، بەڵام بڕێک دەرمان لە ڕەوتی چارەسەریدا کاریگەریان ھەیە. کاردەمانی و فیزیۆتراپیش لە ڕاگرتنی نەخۆشی و جووڵەکاندا دەورێکی گرنگ دەبینن. دەرمانەکان لەوانەیە یارمەتیدەربن بۆ چارەسەری نیشانەکان وەک لەرزینی لەش و باشکردنی ڕۆیشتن کە کار دەکەن سەر ڕێژەی دۆپامین لە مێشکی نەخۆشەکانی پارکینسۆن کەمە بۆیە دەتوانرێت ڕاستەوخۆ پێیان بدرێت، بەڵام وەرگرتنی ئەم ماددەیە لەگەڵ کاتدا کارێکی ئەوتۆی نابێت لەسەر لەش و نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە ھەر زیاد دەبێت، ئەم دەرمانانەی کە پزیشک پێویستە بیدات بە نەخۆشەکە

  • کاربیدۆپە-لێڤۆدۆبا Levodopa، کاریگەرترین دەرمانی نەخۆشی پارکینسۆن، ماددەیەکی کیمیایی سروشتییە کە لە مێشکتدا تێپەڕ دەبێت و دەگۆڕێت بۆ دۆپامین . .(جیاواز لە لێڤۆدۆبا، ئەگۆنیستەکانی دۆبامین ناگۆڕێن بۆ دۆبامین لەجیاتی ئەوە، لاسایی کاریگەرییەکانی دوبامین لە مێشکتدا دەکەن
  • MAO B inhibitors، ئەم یارمەتیانە ڕێگە لە تێکشکانی دوبامینی مێشک دەگرێت بە ڕێگریکردن لە ئینزیم مۆنەمین ئۆکسیداسێی (MAO-B). ئەم ئینزیمە دووبامینی مێشک دەبوشێتەوە
  • Anticholinergics، ئەم دەرمانانە بۆ ماوەی چەندین ساڵ بەکار دەھێنران بۆ یارمەتیدان لە کۆنترۆڵکردنی لەرزینەکەی پەیوەست بە نەخۆشیی پارکینسۆن. بەڵام، سوودە مامناوەندەکانیان زۆرجار بە کاریگەری لاوەکی وەک ھۆیەکانی شێواوی یادەوەری، سەرلێشێواوی، وڕێنە، یبوست، وشکبوونی دەم و پێکانی میوکردن، پارسەنگ دەکرێت.

ئاڵۆزییەکانی پارکینسۆن[دەستکاری]

نەخۆشی پارکینسۆن زۆرجار ئەم کێشە زیادانەی لەگەڵدایە، کە ڕەنگە چارەسەر بکرێت:

  • بیرکردنەوە بە زەحمەتی. لەوانەیە تووشی کێشە مەعریفییەکان (خڵەف) و سەختیبیرکردنەوە بیت. ئەمانە بە زۆری لە قۆناغەکانی دواتری نەخۆشی پارکینسۆندا ڕوو دەدات. ئەم کێشە مەعریفیانە زۆر وەڵام دەرەوە نین بۆ دەرمانەکان
  • خەمۆکی و گۆڕانکاری ە ھەستییەکان. لەوانەیە تووشی خەمۆکی بیت، ھەندێک جار لە قۆناغی سەرەتاییدا وەرگرتنی چارەسەری خەمۆکی دەتوانێت ئاسانتر یی بکات بۆ چارەسەرکردنی بەرەنگارییەکانی تری نەخۆشی پارکینسۆن. ھەروەھا لەوانەیە گۆڕانکاری ە سۆزدارییەکانی تر ئەزموون بکەیت، وەک ترس، دڵەڕاوکێ یان لەدەستدانی ھاندەر. لەوانەیە پزیشکەکان دەرمانتان پێببەن بۆ چارەسەرکردنی ئەم نیشانانە

کێشەکانی قوتدان. لەوانەیە لەگەڵ قووتدان دا تووشی زەحمەتی یی بن کاتێک کە بارودۆخی خۆت پێش دەکەویت. ڕەنگە

ساڵیڤا لە دەمتدا کۆ دەبێتەوە بەھۆی خاوبوونەوەی قووتدان، کە بەرەو سەرلێشیووبوون دەچوێن. •

  • کێشەکانی جوین و خواردن. نەخۆشی پارکینسۆن ی قۆناغی کۆتایی کاریگەری لەسەر ماسولکەکانی ناو دەمت دروست دەکات، ئەمە وا دەکات کە جوینی قورس بێت. ئەمە دەبێتە ھۆی خنکان و خراپی خۆراک
  • کێشەکانی خەو و تێکچوونی خەو. ئەو کەسانەی نەخۆشی پارکینسۆنیان ھەیە زۆرجار کێشەی خەویان ھەیە، لەوانە بەبەردەوامی بەدرێژایی شەو لەخەو ھەستان، زوو بەخەبەر دێت یان لە ڕۆژدا خەوی لێکەوتبێت لەوانەیە خەڵک ھەروەھا تێکەڵی جوڵەی خێرای خەوی چاو بن، کە بریتییە لە نواندن لە خەونەکانت. دەرمانەکان لەوانەیە یارمەتی کێشەکانی خەوتنت بدات.
  • کێشەکانی میزڵدان. نەخۆشی پارکینسۆن لەوانەیە ببێتە ھۆی کێشەی میزڵدان، لەوانە نەتوانرێت کۆنترۆڵی میز بکرێت یان زەحمەت بێت لە میزکردن.
  • یبوست. زۆر کەس کە نەخۆشی پارکینسۆنیان ھەیە نەخۆشی (یبوست) پەرە پێدەدات، بە زۆری بەھۆی ھێواشبوونی ھەرسەوە

ڕێگریکردن و کۆنتڕۆڵکردنی پارکینسۆن[دەستکاری]

چونکە ھۆکاری ئەم نەخۆشییە نەزانراوە بۆیە پێشگیریکردن لێی ئەستەمە لێکۆڵینەوەکان دەریان خستووەکە چەند وەرزشێکی ھەوایی ڕێگرن لە ڕوودانی ھەندێکی تر دەڵێن خواردنەوەی قاوە و چایە ڕێژەی تووشبوون کەم دەکەنەوە بەھۆی ھەبوونی ماددەی کافاین کە ھەرچەندە ھیچ زانیارییەکی وا بەردەست نییە پەیوەندی نێوان پارکینسۆن و کافاین پشت ڕاست بکاتەوە.

سەرچاوە[دەستکاری]

  1. ^ "Parkinson's disease - Symptoms and causes". Mayo Clinic (بە ئینگلیزی). Retrieved 2020-12-16.