ستراتۆسفیر

ستراتۆسفیر
بەشێکە لە	تەوشک، homosphere
لە پێش	ترۆپۆسفیر، tropopause
لە دوای	mesosphere، ionosphere، stratopause
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

کەشتییەکی ئاسمانی کە لە بەرگەھەوای زەویدا جیگیر کراوە. چینە پرتەقاڵییەکە ترۆپۆسفیرە، سپییەکە ستراتۆسفیرە و شینەکەش مێسۆسفیرە.

ستراتۆسفیر یان چینەگۆ (بە ئینگلیزی: Stratosphere – ئای-پی-ئەی: /ˈstrætəˌsfɪər, -toʊ-/) ستراتۆسفێر دووەم نزمترین چینی بەرگەھەوای زەوییە، کە دەکەوێتە سەرووی ترۆپۆسفێر و خوار میزۆسفێرەوە. ستراتۆسفێر لە ناوچەی پلەی گەرمی چین چین پێکھاتووە، کە چینە گەرمترەکانی ھەوا لە بەرزاییدا ھەڵکەوتوون (نزیکتر لە بۆشایی ئاسمان) و چینە فێنکترەکان لە خوارەوەن (نزیکتر لە ڕووی ھەسارەی زەوی). بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەگەڵ بەرزیدا دەرەنجامی مژینی تیشکی سەروو بنەوشەیی (UV) خۆرە لەلایەن چینی ئۆزۆنەوە، کە تێیدا ئۆزۆن بە شێوەیەکی خولی و بە بەرھەمھێنانی گەرمی شیدەبێتەوە بۆ ئۆکسجین. ئەم پێچەوانەبوونەوەی پلەی گەرمییە پێچەوانەی ترۆپۆسفێرە، کە تێیدا پلەی گەرمی لەگەڵ بەرزیدا دادەبەزێت، و لە نێوان ترۆپۆسفێر و ستراتۆسفێردا سنووری ترۆپۆپاوز ھەیە کە سەرەتای پێچەوانەبوونەوەی پلەی گەرمی دیاری دەکات.

لە نزیک ھێڵی کەمەرەیی، لێواری خوارەوەی ستراتۆسفێر بە بەرزی ٢٠ کم (٦٦٬٠٠٠ پێ؛ ١٢ میل)ە، لە پانییە جوگرافییە مامناوەندەکاندا نزیکەی ١٠ کم (٣٣٬٠٠٠ پێ؛ ٦.٢ میل)ە، و لە جەمسەرەکاندا نزیکەی ٧ کم (٢٣٬٠٠٠ پێ؛ ٤.٣ میل)ە. پلەکانی گەرمی لە تێکڕای -٥١ °سیلیزی (-٦٠ °فەھرەنایت؛ ٢٢٠ K) لە نزیک ترۆپۆپاوزەوە دەست پێدەکات تا تێکڕای -١٥ °سیلیزی (٥.٠ °فەھرەنایت؛ ٢٦٠ K) لە نزیک میزۆسفێر. پلەکانی گەرمی ستراتۆسفێریش لەناو ستراتۆسفێردا بەپێی گۆڕانی وەرزەکان دەگۆڕێن، و لە شەوی جەمسەریدا (زستان) دەگاتە پلەی گەرمی زۆر نزم. با لە ستراتۆسفێردا دەتوانێت زۆر لەوانەی ترۆپۆسفێر خێراتر بێت، و لە گێژەڵووکەی جەمسەری باشووردا دەگاتە نزیکەی ٦٠ م/چ (٢٢٠ کم/کاتژمێر؛ ١٣٠ میل/کاتژمێر).

دۆزینەوەکان

لە ساڵی ١٩٠٢، لیۆن تیسێرێنس دی بۆرت لە فەڕەنسا و ڕیچارد ئاسمان لە ئەڵمانیا، لە بڵاوکراوەی جیاواز بەڵام ھەماھەنگدا و دوای ساڵانێک لە چاودێریکردن، دۆزینەوەی چینێکی ھاوپلەی گەرمییان لە نزیکەی ١١-١٤ کم (٦.٨-٨.٧ میل) بڵاوکردەوە، کە بنکەی ستراتۆسفێری خوارەوەیە. ئەمە لەسەر بنەمای پرۆفایلی پلەی گەرمی بوو کە زۆربەی لە باڵۆنی بێ سەرنشین و چەند باڵۆنێکی سەرنشینداری ئامێرکراوەوە وەرگیرابوو.

فڕین

فڕۆکە بازرگانییەکان بە شێوەیەکی گشتی لە بەرزییەکانی ٩-١٢ کم (٣٠٬٠٠٠-٣٩٬٠٠٠ پێ) دەفڕن کە دەکەوێتە بەشەکانی خوارەوەی ستراتۆسفێر لە پانییە جوگرافییە مامناوەندەکاندا. ئەمە کارایی سووتەمەنی باشتر دەکات، زۆربەی بەھۆی پلە گەرمییە نزمەکانەوەیە کە لە نزیک ترۆپۆپاوز و چڕی نزمی ھەوادا ھەن، کە بەرگریی مشەخۆری سەر پەیکەری فڕۆکەکە کەم دەکاتەوە. بە واتایەکی تر، ڕێگە بە فڕۆکەکە دەدات خێراتر بفڕێت لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرزکردنەوەی یەکسان بە کێشی فڕۆکەکە بپارێزێت. (بەکارھێنانی سووتەمەنی پشت بە بەرگرییەکە دەبەستێت، کە پەیوەندی بە ھێزی بەرزکردنەوەوە ھەیە لە ڕێگەی ڕێژەی بەرزکردنەوە بۆ بەرگرییەوە.) ھەروەھا ڕێگە بە فڕۆکەکە دەدات لە سەرووی کەشوھەوای پشێوی ترۆپۆسفێرەوە بمێنێتەوە.

فڕۆکەی کۆنکۆرد بە خێرایی ماخ ٢ لە نزیکەی ٦٠٬٠٠٠ پێ (١٨ کم) دەفڕی، و فڕۆکەی ئێس ئاڕ-٧١ بە خێرایی ماخ ٣ لە ٨٥٬٠٠٠ پێ (٢٦ کم) دەفڕی، کە ھەمووی لەناو ستراتۆسفێردا بوو.

لەبەرئەوەی پلەی گەرمی لە ترۆپۆپاوز و ستراتۆسفێری خوارەوەدا تا ڕادەیەکی زۆر جێگیرە لەگەڵ زیادبوونی بەرزیدا، زۆر کەم ھەڵچوون و ئەو پشێوییەی کە لێیەوە پەیدا دەبێت لەوێ ڕوودەدات. زۆربەی پشێوی لەم بەرزییەدا بەھۆی گۆڕانکارییەکانی جێت ستریم و بڕینەکانی تری بای ناوچەییەوە دروست دەبێت، ھەرچەندە ناوچەکانی چالاکیی ھەڵچوونی بەرچاو (ھەورەبرووسکە) لە ترۆپۆسفێری خوارەوە لەوانەیە بەھۆی ھەڵچوونی زیادەڕۆییەوە پشێوی دروست بکەن.

لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤، ئالان یوستاس بووە خاوەنی ڕیکۆردی گەیشتن بە بەرزیترین ئاست بۆ باڵۆنێکی سەرنشیندار لە ١٣٥٬٨٩٠ پێ (٤١٬٤١٩ م). ھەروەھا یوستاس ڕیکۆردە جیھانییەکانی بۆ بازدانی ئاسمانیی خێرایی ستوونی شکاند، کە گەیشتە لووتکەی خێرایی ١٬٣٢١ کم/کاتژمێر (٨٢٢ میل/کاتژمێر) و کۆی مەودای کەوتنەخوارەوەی ئازادی ١٢٣٬٤١٤ پێ (٣٧٬٦١٧ م) – کە چوار خولەک و ٢٧ چرکەی خایاند.