زمانی سربی

زمانی سڕبی (بە سڕبی: српски بە لاتینی: srpski) زمانی سڕبی جۆرێکی ستانداردی زمانی سڕبی-کرواتییە کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن سڕبەکانەوە بەکاردەھێنرێت.^[١] زمانی فەرمی و نیشتمانیی سڕبیا، یەکێک لە سێ زمانە فەرمییەکەی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا، و ھاوفەرمییە لە مۆنتینیگرۆ و کۆسۆڤۆ. ھەروەھا زمانێکی کەمینەی دانپێدانراوە لە کرواتیا، مەقدوونیای باکوور، ڕۆمانیا، ھەنگاریا، سلۆڤاکیا، و کۆماری چیک.

زمانی سربی لەسەر بنەمای بەربڵاوترین شێوەزاری سربی-کرواتی، شتۆکاڤی (بە دیاریکراوی لەسەر شێوەزارەکانی شومادیا-ڤۆیڤۆدینا و ھەرزەگۆڤینای ڕۆژھەڵات) دامەزراوە^[٢]، کە ھەروەھا بنەمای جۆرە ستانداردەکانی زمانی کرواتی، بۆسنی و مۆنتینیگرییە.^[٣] وەک ڕەنگدانەوەی ئەم بنەما ھاوبەشە، جاڕنامەی زمانی ھاوبەشی کرواتەکان، بۆشناییەکان، سربەکان و مۆنتینیگرییەکان لە ساڵی ٢٠١٧ دەرچوو.^[٤]^[٥] شێوەزاری دیکە کە لەلایەن سربەکانەوە قسەی پێدەکرێت، تۆرلاکییە لە باشووری ڕۆژھەڵاتی سربیا، کە گواستنەوەیەکە بەرەو زمانی مەقدۆنی و بولگاری.

سربی تاکە زمانی ستانداردی ئەوروپییە کە ئاخێوەرانی بە تەواوی دوو-نووسینن (واتە ئاخێوەرەکانی دەتوانن بە ھەردوو ئەلفوبێی سیریلیک و لاتینی بە شێوەیەکی گۆڕاو بخوێننەوە و بنووسن).^[٦] ئەلفوبێی سیریلیکی سربی لە ساڵی ١٨١٤ لەلایەن زمانناسی سربی ڤوک کارادژیچەوە ستاندارد کرا، کە بە پشتبەستن بە بنەماکانی فۆنیمیک چاکسازیی تێدا کرد. ئەلفوبێی لاتینی کە بۆ زمانی سربی بەکاردێت لەلایەن زمانناسی کرواتی لیودێڤیت گای لە ساڵانی ١٨٣٠دا دیزاین کرا لەسەر بنەمای سیستمی چیکی بە ھەبوونی پەیوەندییەکی یەک-بە-یەک لەنێوان گرافیم-فۆنیم لەنێوان ھەردوو ڕێنووسی سیریلیک و لاتینیدا، کە بووە ھۆی دروستبوونی سیستمێکی ڕێنووسی ھاوتەریب.^[٧]

پۆلێنکردن

سربی جۆرێکی ستانداردی سربی-کرواتییە^[٨]^[٩]، کە زمانێکی سلاڤییە (ھیندو-ئەوروپی)، لە ژێربەشی سلاڤی باشوور. جۆرە ستانداردەکانی تری سربی-کرواتی بریتین لە بۆسنی، کرواتی، و مۆنتینیگری. «پشکنینی ھەموو ئاستە سەرەکییەکانی زمان ئەوە دەردەخات کە بی سی ئێس (بۆسنی-کرواتی-سربی) بە ڕوونی یەک زمانە و یەک سیستمی ڕێزمانی ھەیە».^[١٠] تێگەیشتنی لەگەڵ زمانەکانی سلاڤی باشووری ڕۆژھەڵات وەک بولگاری و مەقدۆنی کەمترە وەک لەگەڵ زمانی سلۆڤینی (سلۆڤینی بەشێکە لە ژێربەشی سلاڤی باشووری ڕۆژئاوا، بەڵام ھێشتا جیاوازیی بەرچاو لە وشە، ڕێزمان و دەربڕیندا ھەیە بە بەراورد بە جۆرە ستانداردەکانی سربی-کرواتی، ھەرچەندە نزیکترە لە شێوەزارەکانی کایکافی و چاکافی سربی-کرواتی^[١١]).

دابەشبوونی جوگرافی ئاخێوەران بەپێی وڵات

سڕبیا: ٦،٥٤٠،٦٩٩ (زمانی فەرمی)
بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا: ١،٠٨٦،٠٢٧^[١٢] (زمانی ھاوفەرمی)
ئەڵمانیا: ٥٦٨،٢٤٠ (سەرچاوە پێویستە)
نەمسا: ٣٥٠،٠٠٠ (سەرچاوە پێویستە)
مۆنتینیگرۆ: ٢٦٩،٣٠٧ (زمان لە بەکارھێنانی فەرمیدا)
سویسرا: ١٨٦،٠٠٠
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا: ١٧٢،٨٧٤
سوێد: ١٢٠،٠٠٠
ئیتاڵیا: ١٠٦،٤٩٨^[١٣]
کۆسۆڤۆ: نزیکەی ٧٠،٠٠٠–١٠٠،٠٠٠^[١٤]^[١٥] (زمانی ھاوفەرمی)
کەنەدا: ٧٢،٦٩٠^[١٦]
ئوسترالیا: ٥٥،١١٤^[١٧]^[١٨]
کرواتیا: ٥٢،٨٧٩^[١٩] (زمانی کەمینەی دانپێدانراو)
سلۆڤینیا: ٣٨،٩٦٤
مەقدوونیای باکوور: ٢٤،٧٧٣ (زمانی کەمینەی دانپێدانراو)
ڕۆمانیا: ٢٢،٥١٨ (زمانی کەمینەی دانپێدانراو)

پێگە لە مۆنتینیگرۆ

زمانی سربی زمانی فەرمی مۆنتینیگرۆ بوو تا تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧، کاتێک دەستووری نوێی مۆنتینیگرۆ جێگەی دەستووری ساڵی ١٩٩٢ی گرتەوە. لە ناو ناڕەزایەتی پارتە لایەنگرەکانی سربیا^[٢٠]، زمانی مۆنتینیگری کرا بە تەنھا زمانی فەرمی وڵات، و زمانی سربیش پێگەی زمانی لە بەکارھێنانی فەرمیدا پێدرا لەگەڵ زمانەکانی بۆسنی، ئەلبانی، و کرواتی.^[٢١]

لە سەرژمێریی ٢٠٢٣ی مۆنتینیگرۆدا، ٤٣.١٨٪ ڕایان گەیاند کە سربی زمانی زگماکیانە، لە کاتێکدا زمانی مۆنتینیگری لەلایەن ٣٤.٥٢٪ی دانیشتووانەوە ڕاگەیەندرا.^[٢٢]

سەرچاوەکان

[1] ttps://www.britannica.com/topic/Serbo-Croatian-language

[2] ttp://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/drustvo/45760/ekavica-ili-ijekavica,-pitanje-je-sad.html

[3] ttps://www.britannica.com/topic/Serbo-Croatian-language

[4] ttps://www.danas.rs/kultura/trideset-godina-od-smrti-koste-topolinjskog/%5B‍%5D

[5] ttps://www.slobodnaevropa.org/a/28399543.html%5B‍%5D

[6] ttp://www.pravopis.rs/wp-content/uploads/2018/01/imprimatur-Pravopis-2010.pdf%5B‍%5D

[7] ttps://books.google.com/books?id=u31p_hBw2hQC&pg=PA22

[8] ttps://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-linguistics/article/abs/structural-and-sociolinguistic-classification-of-croatian-serbian-bosnian-montenegrin/E857317735398D42A1D27D33989396D4

[9] ttps://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-93433-9_1

[10] ttps://www.researchgate.net/publication/249733474

[11] ttps://books.google.com/books?id=1244AAAAIAAJ&pg=PA61

[12] ttp://www.stat.gov.rs/

[13] ttps://www.tuttitalia.it/statistiche/cittadini-stranieri/serbia/%5B‍%5D

[14] ttps://web.archive.org/web/20141226063622/http://www.osce.org/kosovo/13123

[15] ttps://balkaninsight.com/2014/12/03/serbian-community-in-kosovo-faces-uncertain-future/

[16] ttps://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=1&PID=109526&PRID=10&PTYPE=109445&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2016,2017&THEME=118&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=

[17] ttps://web.archive.org/web/20181225012544/http://www.abs.gov.au/

[18] «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئابی ٢٠٢٥ ھێنراوە.

[19] ttps://web.archive.org/web/20191217030403/https://www.dzs.hr/Hrv_Eng/publication/2012/SI-1469.pdf

[20] ttps://www.slobodnaevropa.org/a/1071477.html%5B‍%5D

[21] ttps://web.archive.org/web/20090326075924/http://www.skupstina.cg.yu/fajlovi/ustav/ustav%20crne%20gore.pdf

[22] ttps://www.monstat.org/uploads/files/popis2023/saopstenja/FINAL_Saopstenje_Vjeroispovijest_maternji_jezik_i_nacionalna_ili_etnicka_pripadnost_cg.pdf%5B‍%5D

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]