جیھانی لواو

جیھانی لواو بەو جیھانە دەوترێ کە بۆی بلوێ ھەڵکەوێ. بۆ وێنە، ئەو جیھانەی کە دانەری دەقێکی ئەدەبی دەیخولقێنێ، یا جیھانێ کە نیگارکێشێ لە تابلۆیەکدا دەیکێشێ، یا جیھانێ کە فیلمێ دەیخاتە بەر چاو. ئەم جیھانانە لەوانەیە لە واقیعی دەوروبەری مرۆڤ دوور کەونەوە، لەوانەشە نزیک لە جیھانی واقیع بن.

بەکارھێنانی جیھانە لواوەکان بۆ خستنەڕووی ئەندێشەکان پێشینەیەکی دوورودرێژی ھەیە. بۆ نموونە، جیھانی ئیدیاکانی ئەفلاتوون جۆرێ جیھانی لواوە، یا ئەوەی کە لایبنیتس لەبارەی جیھانی پێشگای خواوە دەڵێ.

مرۆڤ لە لێکدانەوەی دەوروبەری خۆیدا، ھەمیشە لە جیھانی واقیعەوە خۆی دەخاتە ناو جیھانە لواوەکانەوە و، ھەمیسان دێتەوە بۆ ناو جیھانی واقیع. بۆ وێنە، ئەگەر کەسێ بڵێ «ئەگەر ئازاد بستێ باڵابەرزتر بووایە، سەری دەیدا لە گڵۆپەکە»، ئەو کەسە گڵۆپێکی لە بنمیچ ئاوێزانی ناو جیھانی واقیعی پێش چاوی خۆی ھێناوە و، ئینجا «ئازاد»ی لە جیھانی واقیعەوە بردووەتە ناو جیھانێکی تر، بۆ ئەوەی بتوانێ لەوێ بستێ باڵابەرزتری بکات. دوای ئەوە، ئەم «ئازاد»ە نوێیەی لەو جیھانە لواوەوە ھێناوەتەوە بۆ ناو جیھانی واقیع تا ئەوە نیشان بدا کە سەری لە گڵۆپەکە دەدا.

کۆمایەکی گەورە لە باوەڕەکانی مرۆڤ کە بە شێوەی «ڕاستیی گومانھەڵنەگر» لە مێشکیدا تۆمار کراون، دەگەڕێنەوە بۆ جیھانگەلی لواوی جیاواز لە جیھانی ڕاستەقینە. بۆ وێنە، «چاوەزار» لە جیھانێکی تردا، جیاواز لە جیھانی واقیع، دەتوانێ بلوێ، جیھانێک کە بە پێچەوانەی جیھانی واقیع، تێیدا چاو دەتوانێ ھێز و وزەی تایبەتیی ھەبێ و کاری سەیروسەمەرە بکا: دەتوانێ کەسێک نەخۆش بخا یا بەڵایەکی بۆ بگەیەنێ.

مژارە فەلسەفییەکان

یەکێ لە مژارە فەلسەفییەکان لە بابەت جیھانە لواوەکانەوە ئەمەیە کە «ئەوە چییە کە ھەبوونی لە ھەموو جیھانە لواوەکاندا پێویستە؟» کانت، بۆ نموونە، پێی وا بوو وتەزاکان، کە تێکڕاییگەلی پەتین، دەکەونە پێش جیھانەوە و، جیھان بەبێ ئەوانە نالوێ. وتەزاکان مەرجی لواویی ھەموو جیھانێکن. تێکڕاییگەلی سەر بە ھەست، کە پەتی نین، وەک «کورسی» و «مێز» و «ئەسپ» و «سپێتی» و «تاڵی» و «سوێری»، ناکەونە پێش جیھان. تێکڕاییگەلی پەتی پێویستن بۆ جیھان و، تێکڕایییە ھەستییەکان دەتوانن نەبن. بۆ وێنە، بە ئاسانی دەتوانین جیھانێ بێنینە پێش چاو کە تێیدا ھیچ شتێ بە ڕەنگی «سپی» نەبێ، یا تێگەیشتەگەلێ وەک «کورسی» یا «ئەسپ» ھیچ میسداقێکیان بۆ نەدۆزرێتەوە. بەڵام، ناتوانین جیھانێ تەسەوور بکەین کە تێیدا پێشھاتەکان بەبێ ھۆکار ڕوو بدەن، یا تێگەیشتەگەلێ وەک «یەکایەتی» و «زۆرایەتی» و «بوون» و «نەبوون» و «جەوھەر»ی تێدا نەبێ. ھەر جیھانێ دەبێ خۆی یەک جیھان بێ و، پێویستە لەخۆگری شتانێ بێ کە ھەر کامەیان تەنیا «یەک» شت بێ. «زۆر»یش بۆ ھەر جیھانێ کە لە خەیاڵا بگونجێ ھەر ئەوەندە زەروورە کە «یەک». مەحاڵە بتوانرێ جیھانێ بھێنرێتە پێش چاو کە تێیدا ھیچ شتێ نە «ئەرێ»ی پێوە بلکێ نە «نەرێ»، نە لە حاڵەتی «ھەبوون»دا بێ نە لە حاڵەتی «نەبوون»دا. بۆیە، بوونی ئەم وتەزایانە بۆ ھەموو جیھانێکی لواو پێویستە.

ئەمانەش ببینە

• لواوی (فەلسەفە)
• پێویستی (فەلسەفە)
• مەرجی لواوی