ئابووری سیاسی

بەرگی کتێبی وتار لەسەر ئابووری سیاسی ژان ژاک ڕوسۆ، ١٧٥٨

ئابووری سیاسی (بە ئینگلیزی: Political economy) چەمکێکی نوێباوە کە کێشە و ئاریشەی زانستەکانی سیاسەت و ئابوور لێک دەداتەوە. بە واتایەکی تر ئابووری سیاسی لە شوێن دۆزینەوەی پەیوەندی دوولایەنەی وزە سیاسی و ئابوورییەکان و کاردانەوەی ئەم ھێزانەیە بەسەر پێکھاتەکانی سیاسەتی ئابووریدا. ھەروەھا کاردانەوەی بارودۆخی ئابووری بەسەر حکوومەتە ھەڵبژاردە خەڵکییەکانیش لێک دەداتەوە.

سەرکەوتنی حکوومەت لە بواری سیاسەتە ئابوورییەکان، شەرعییەت و ئەگەریی دووبارە ھەڵبژاردنەوەی ئەو حکوومەتە زیاد دەکات. لە گوتاری پۆزیتۆڤیزم دا ھەڵاوسان، ڕادەی بێکاری و ھاوتەرازنەبوونی خەرج و بەرج و یەکێکی تر لەو مەسەلە گرینگانە، ئەوەیە کە تا چ ڕادەیەک بارودۆخی ئابووری وڵاتەکان دەرەنجامی سیاسەتەکانی دەوڵەتە و تا چ ڕادەیەکیش بەرھەمی ھۆکارگەلێکی بێ کۆنتڕۆڵ وەک بازاڕی جیھانییە.

سەنگی ھۆکار گەلی سیاسی لە پێکھاتنی سیاسەتە ئابوورییەکان گرانە و ئەم ھۆکارانە دەکەونە ناوەندی سەرنجی ئەم زانستەوە. بۆ وێنە ئەگوترێ کە دەوڵەتان لە پێش ھەڵبژاردنەکان و بە مەبەستی خۆ شیرین کردن لە بەر چاوی ڕەشەگەلدا دەست دەدەنە بووژاندنەوەی ئابووری و تەنانەت تاکوو چەن مانگێکیش ئەو شتانەی کە بەر عۆدەی بوون بە ئەنجامی ئەگەێنن. بەڵام دوای گەیشتن بە دەسەڵات لەم ڕێبازە دوور دەکەونەوە.

پەیوەندی ئایدیۆلۆژی حیزبی لەگەڵ مەسەلە ئابوورییەکانیش، بووەتە بابەتێک لە توێژینەوەکانی ئابووری سیاسی. ئەغڵەب حیزبە چەپییەکان ھەوڵ دەدەن گرفتی بێکاری چارەسەر بکەن، کەچی حیزبە ڕاستییەکان ھەوڵ دەدەن پلەی ھەڵامسان دابەزێنن. کەواتە پەیوەندی ئایدیۆلۆژی سیاسی و ئابووری سیاسی مەسەلەیەکی گرنگ لە ئەژمار دێت. ئابووری سیاسی بەم واتایە، لەگەڵ ئابووری سیاسی بە واتا کۆنەکەی کە بە ڕوانگەیەکی مارکسییەوە ئەیڕوانییە سیاسەت، خۆبەخۆ جیاوازی ھەیە.

ڕیشە و مێژووی زاراوە

​سەرەتا، زاراوەی "ئابووریی سیاسی" بە واتای لێکۆڵینەوە لە بارودۆخەکانی ڕێکخستنی بەرهەمهێنان یان بەکاربردن لە چوارچێوەی سنوورداردا لە دەوڵەت-نەتەوەکان دەهات. بەم شێوەیە، ئابووریی سیاسی فراوانکردنێک بوو بۆ ئەو گرنگیپێدانەی کە لەسەر زاراوەی "ئابووری" بوو، کە لە وشەی یۆنانی oikos (بە واتای "ماڵ") و nomos (بە واتای "یاسا" یان "ڕێسا") هاتووە. بەم پێیە، ئابووریی سیاسی مەبەست لێی دەربڕینی یاساکانی بەرهەمهێنانی سامان بوو لەسەر ئاستی دەوڵەت، بە هەمان شێوەی کە ئابووری پەیوەندی بە ڕێکخستنی کاروباری ماڵەوە هەیە. ​زاراوەی économie politique (کە بە ئینگلیزی وەرگێڕدراوە بۆ "political economy") بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٦١٥ لە فەڕەنسا لە کتێبە بەناوبانگەکەی ئەنتوان دێ مۆنکرێتیان بە ناوی Traité de l'economie politique دەرکەوت.

​هەندێک لە زانایانی هاوچەرخ ڕیشەی ئەم بوارە لێکۆڵینەوەیە دەگەڕێننەوە بۆ مێژوونووس و کۆمەڵناسە عەرەبە تونساییەکەی سەدەی ١٣، ئیبن خەلدوون، بەهۆی کارەکەی لە جیاکردنەوەی نێوان "قازانج" و "بژێوی ژیان"، کە بە زاراوەی ئابووریی سیاسیی نوێدا، بریتین لە بەرهەمی زیادە و ئەوەی بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی چینەکان پێویستە. هەروەها بانگەشەی بۆ دامەزراندنی زانستێک کرد بۆ ڕوونکردنەوەی کۆمەڵگا و پاشان ئەو بیرۆکانەی لە کارە سەرەکییەکەیدا بە ناوی "المقدمة-پێشینە" خستەڕوو.

​لە "پێشینە"دا ئیبن خەلدوون دەڵێت: "شارستانییەت و خۆشگوزەرانییەکەی، هەروەها پێشکەوتنی بازرگانی، پشت بە بەرهەمهێنان و هەوڵەکانی خەڵک دەبەستێت لە هەموو ئاڕاستەکاندا بۆ قازانج و بەرژەوەندیی خۆیان" – ئەمە وەک پێشەنگێکی نوێ بۆ بیری ئابووریی کلاسیکی سەیر دەکرێت. ​لە درێژەی ئەمەدا، فیزیوکراتە فەڕەنسییەکان یەکەمین پێشەنگە گەورەکانی ئابووریی سیاسی بوون، هەرچەندە وەڵامە فیکرییەکانی ئادەم سمیس، جۆن ستیوارت میڵ، دەیڤید ڕیکاردۆ، هێنری جۆرج و کارل مارکس بۆ فیزیوکراتەکان بە گشتی گرنگییەکی زۆر زیاتریان پێدراوە.

​یەکەمین پۆستی پرۆفیسۆری لە ئابووریی سیاسی لە جیهاندا لە ساڵی ١٧٥٤ لە زانکۆی ناپۆلی فیدریکۆ دووەم لە باشووری ئیتاڵیا دامەزرا. فەیلەسوفی ناپۆلی ئەنتۆنیۆ جێنۆڤێسی یەکەم پرۆفیسۆری هەمیشەیی بوو. لە ساڵی ١٧٦٣، جۆزێف ڤۆن سۆننفێلس پۆستێکی سەرۆکایەتی بەشی ئابووریی سیاسیی لە زانکۆی ڤییەنا لە نەمسا وەرگرت. تۆماس ماڵتۆس، لە ساڵی ١٨٠٥، بووە یەکەم پرۆفیسۆری ئابووریی سیاسی لە ئینگلتەرا، لە کۆلێژی کۆمپانیای ڕۆژهەڵاتی هیندستان، لە هایلیبەری، هێرتفۆردشایەر.

​لە ئێستادا، ئابووریی سیاسی ئاماژەیە بۆ شێوازە جیاواز بەڵام پەیوەندیدارەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕەفتارە ئابووری و پەیوەندیدارەکان، کە لە تێکەڵکردنی ئابووری لەگەڵ بوارەکانی ترەوە دەستپێدەکات تاوەکو بەکارهێنانی گریمانەی بنەڕەتیی جیاواز کە گریمانە ئابوورییەکانی پێشوو گومان لێ دەکەن.

سەرچاوەکان

• فەرھەنگی زانستی سیاسی، فەرھەنگی زاراوە و قوتابخانە سیاسییەکان، کوردی-فارسی-ئینگلیزی، ئەحمەد شەبانی، زانکۆ کوردستان، سنە ١٣٨٨.