قەڵەوی

قەڵەوی حاڵەتێکی پزیشکییە، هەندێک جار بە نەخۆشی دادەنرێت، بریتییە لە کۆبوونەوەی زۆر یان نائاسایی چەوری یان شانە چەوریەکان لەجەستەدا کە تەندروستی تێکدەدات قەڵەوی هۆکارێکی سەرەکییە بۆ کەمئەندامی و پەیوەندی بە نەخۆشی و حاڵەتە جیاوازەکانەوە هەیە،بەتایبەتی نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان، شەکرەی جۆری دووەم، وەستانی هەناسەدان لە کاتی خەودا، هەندێک جۆری شێرپەنجە وهەوکردنی ئێسک و جومگەکان. پەتایەکی بەرچاوی تەندروستی گشتییە کە لە ماوەی ٥٠ ساڵی ڕابردوودا وردە وردە خراپتر بووە. قەڵەوی نەخۆشییەکی ئاڵۆزە و هۆکارێکی فرە هۆکاری هەیە. دووەم هۆکاری مردنە کە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت دوای جگەرەکێشان. قەڵەوی پێویستی بە ستراتیژی چارەسەری فرە لایەنە و لەوانەیە پێویستی بە چارەسەری تەواوی ژیانی هەبێت. دابەزاندنی کێش بە ڕێژەی ٥% بۆ١٠% دەتوانێت تەندروستی و کوالیتی ژیان و بارگرانی ئابووری تاک وڵاتێک بە گشتی بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات.

ئیتیمۆلۆژی:

قەڵەوی لە زمانی لاتینی obesitas وەرگیراوە کە بە واتای "چەور، چەور، یان چەور" دێت. Ēsus بەشێکی ڕابردووی edere (خواردن)ە،لەگەڵ ob (over) زیادکراوە بۆی.فەرهەنگی ئینگلیزی ئۆکسفۆرد یەکەم بەکارهێنانی لە ساڵی ١٦١١ لەلایەن ڕاندڵ کۆتگرەڤەوە بەڵگە دەکات.پزیشکی یۆنانی کۆن قەڵەوی وەک نەخۆشییەکی پزیشکی دەناسێت و تۆماری دەکات کە میسرییە کۆنەکان بە هەمان شێوە بینیویانە. پزیشکی نەشتەرگەری هیندی سوشروتا (سەدەی شەشەمی پێش زایین) قەڵەوی بە نەخۆشی شەکرە و تێکچوونی دڵەوە گرێدا بەم پێیەقەڵەوی لە مێژوودا وەک نیشانەی سامان و خۆشگوزەرانی سەیر کراوە. لە نێو بەرپرسانی باڵا لە شارستانییەتە کۆنەکانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا باو بوو.لە سەدەی حەڤدەمدا ، نووسەری پزیشکی ئینگلیزی تۆبیاس ڤێنەر، یەکێکە لە یەکەم کەسەکان کە لە کتێبێکی بڵاوکراوەیزمانی ئینگلیزیدا ئاماژەی بەو زاراوەیە کردووە وەک نەخۆشییەکی کۆمەڵایەتی. زۆرێک لە کولتوورەکان بە درێژایی مێژوو قەڵەوییان وەکدەرئەنجامی کەموکوڕییەکی کارەکتەری سەیر کردووە. کارەکتەری قەڵەو یان چەور لە کۆمیدیای یۆنانی کۆن، خۆخۆر و کەسایەتییەکی گاڵتەجاڕانە بوو. لە سەردەمی مەسیحیدا، خواردن وەک دەروازەیەک بۆ گوناهەکانی تەمبەڵی و شەهوەت سەیر دەکرا. لە کولتوری مۆدێرنی ڕۆژئاوادا، زۆرجار کێشی زیادە وەک شتێکی ناسەرنجڕاکێش سەیر دەکرێت و قەڵەوی بە شێوەیەکی باو پەیوەستە بە چەشنە چەشنەنەرێنییە جیاوازەکانەوە. تا ئێستاش قەڵەوی وەک نیشانەی سامان و خۆشگوزەرانی لە زۆر ناوچەی ئەفریقا سەیر دەکرێت. ئەمە بە تایبەتیلەو کاتەوەی پەتاکەی ئایدز دەستی پێکردووە، باو بووە

هۆکارەکانی قەڵەوی

قەڵەوی لە ئەنجامی ناهاوسەنگی لە نێوان وەرگرتنی وزەی ڕۆژانە و خەرجکردنی وزە، لە ئەنجامدا زیادبوونی کێشی زیادە. قەڵەوینەخۆشییەکی فرە هۆکارە کە بەهۆی چەندین هۆکاری بۆماوەیی و کولتووری و کۆمەڵایەتییەوە دروست دەبێت. توێژینەوە بۆماوەییەجیاوازەکان دەریانخستووە کە قەڵەوی لەڕادەبەدەر بۆماوەییە، لەگەڵ چەندین جین کە بە چەوری و زیادبوونی کێش دەستنیشانکراون. هۆکارەکانی تری قەڵەوی بریتین لە کەمبوونەوەی چالاکیی جەستەیی، زیادبوونی پشتبەستن بە ئۆتۆمبێل، و بەرهەمهێنانی میکانیکی , کەمخەوی، تێکچوونی هێلکەدان، دەرمان، دەستڕاگەیشتن و خواردنی کاربۆهیدراتی زیادە و خۆراکە شەکرە زۆرەکان، کەمبوونەوەیمیتابۆلیزمی وزە.

خۆراک

ئارەزووی زیادەڕۆیی بۆ خۆراکی تامدار و کالۆری بەرز (بەتایبەت چەوری، شەکر و هەندێک پرۆتینی ئاژەڵ) وەک هۆکاری سەرەکی قەڵەویلە سەرانسەری جیهاندا سەیر دەکرێت، کە پێدەچێت بەهۆی ناهاوسەنگی لە گواستەرە دەمارییەکانەوە بێت کە کاریگەری لەسەر ئارەزوویخواردن هەیە.

شێوازی ژیانی دانیشتوو

ڕەنگە شێوازی ژیانی دانیشتوو ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕێت لە قەڵەویدا. لە سەرانسەری جیهاندا گۆڕانکارییەکی گەورە ڕوویداوە بەرەو کارێکیکەمتر لە ڕووی جەستەییەوە، و لە ئێستادا لانیکەم ٣٠٪ی دانیشتوانی جیهان بەس دەبن وەرزشکردن.ئەمەش بە پلەی یەکەم بەهۆیزیادبوونی بەکارهێنانی گواستنەوەی میکانیکی و بڵاوبوونەوەی زیاتری تەکنەلۆژیای پاشەکەوتکردنی کار لە ماڵەوەیە.

ماوەیی

وەک زۆرێک لە حاڵەتە پزیشکییەکانی تر، قەڵەوی لە ئەنجامی یاریکردنە لە نێوان هۆکارە بۆماوەیی و ژینگەییەکان. فرەجۆری لە جینەجیاوازەکاندا کە ئارەزووی خواردن و میتابۆلیزم کۆنتڕۆڵ دەکەن، تووشی قەڵەوی دەبن کاتێک وزەی خۆراکی پێویست هەبێت. ئەو کەسانەیدوو کۆپی جینی FTO یان هەیە (بارستەی چەوری و جینی پەیوەست بە قەڵەوی) بە تێکڕا کێشیان ٣_٤کیلۆگرام زیاترە و مەترسیقەڵەوییان١.٦٧ هێندە زیاترە بە بەراورد بەوانەی کە ئالێلی مەترسییان نییە.

نەخۆشیەکانی تر

هەندێک نەخۆشی جەستەیی و دەروونی و ئەو ماددە دەرمانییانەی کە بۆ چارەسەرکردنیان بەکاردەهێنرێن، مەترسی قەڵەوی زیاد دەکەن. نەخۆشییە پزیشکییەکان کە مەترسی قەڵەوی زیاد دەکەن وەک (کەمی غودەی دەرەقی، نیشانەکانی کوشینگ، کەمی هۆرمۆنی گەشەکردن،وهەندێک تێکچوونی خواردن وەک تێکچوونی زۆر خواردن و نیشانەکانی خواردنی شەوانە)بەڵام قەڵەوی وەک نەخۆشییەکی دەروونی سەیر ناکرێت، و هەربۆیە لە DSM-IVR وەک نەخۆشییەکی دەروونیدا نەخراوەتە لیستینەخۆشییەکی دەروونییەوە.مەترسی زیادبوونی کێش و قەڵەوی لە نەخۆشانی تووشبوو بە تێکچوونی دەروونی زیاترە لە چاو ئەو کەسانەی کەنەخۆشی دەروونییان نییە.قەڵەوی و خەمۆکی کاریگەری یەکتریان لەسەر یەکتر هەیە، قەڵەوی مەترسی تووشبوون بە خەمۆکی کلینیکی زیاددەکات، هەروەها خەمۆکی دەبێتە هۆی ئەوەی ئەگەری تووشبوون بە قەڵەوی زیاتر بێت.

قەڵەوی بەهۆی دەرمانەوە

هەندێک دەرمان لەوانەیە ببنە هۆی زیادبوونی کێش یان گۆڕانکاری لە پێکهاتەی جەستە؛ ئەمانە بریتین لە ئەنسۆلین، سولفۆنیلوریا،تیازۆلیدین دیۆن، دژە دەروونی نائاسایی، دژە خەمۆکی، ستیرۆید، هەندێک دژە تەشەنوج (فینیتۆین و ڤالپرۆات)، پیزۆتیفین و هەندێکجۆری ڕێگری لە دووگیانی هۆرمۆنی.

پۆلێنکردن

قەڵەوی بە شێوەیەکی گشتی وەک کەڵەکەبوونی چەوری جەستە پێناسە دەکرێت کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر تەندروستی هەبێت.ڕێکخراوەپزیشکییەکان مەیلیان هەیە کە مرۆڤەکان بە قەڵەو پۆلێن بکەن بە پشتبەستن بە پێوەرەکانی بارستەی جەستە (BMI) – ڕێژەیەک لە کێشیکەسێک بە کیلۆگرام لەگەڵ چوارگۆشەی باڵای بە مەتر. بۆ گەورەکان، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) پێناسەی "کێشی زیادە" دەکات بە BMI ٢٥ یان زیاتر، و "قەڵەوی" بە BMI ٣٠ یان زیاتر. سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی ئەمریکا(CDC) زیاتر قەڵەوی لەسەر بنەمای BMI دابەش دەکات، لەگەڵ BMI ٣٠ بۆ ٣٥ کە پێی دەوترێت قەڵەوی پۆلی یەکەم؛ ٣٥ بۆ ٤٠، قەڵەویپۆلی دووەم؛ و ٤٠ +، قەڵەوی پۆلی سێیەم . بۆ منداڵان ڕێوشوێنی قەڵەوی لەگەڵ باڵا و کێشدا تەمەن لەبەرچاو دەگیرێت. بۆ منداڵانی تەمەن٥_١٩ ساڵ، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی قەڵەوی وەک BMI دوو لادانێکی ستاندارد لە سەرووی مامناوەندی بۆ تەمەنیان پێناسە دەکات(BMI لە دەوروبەری ١٨ بۆ منداڵێکی پێنج ساڵان؛ نزیکەی ٣٠ بۆ منداڵێکی ١٩ ساڵان). بۆ منداڵانی خوار پێنج ساڵ، ڕێکخراویتەندروستی جیهانی قەڵەوی وەک کێشێک سێ لادانێکی ستاندارد لە سەرووی مامناوەندی بۆ باڵایان پێناسە دەکات.

کاریگەری لەسەر تەندروستی

قەڵەوی مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە جۆراوجۆرەکانی گۆڕانکاری خۆراک، نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان، هەوکردنی ئێسک وجومگەکان، نەخۆشی ئەلزەهایمەر، خەمۆکی و هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات.بەپێی پلەی قەڵەوی و بوونی تێکچوونی هاوبەش،قەڵەوی پەیوەندی بە تەمەنی ٢-٢٠ ساڵ کورتترەوە هەیە بەرزی BMI نیشاندەرێکی مەترسییە بۆ، بەڵام هۆکارێکی ڕاستەوخۆ نییە بۆنەخۆشییەکانی بەهۆی خۆراک و چالاکیی جەستەییەوە.

حاڵەتی مردن

قەڵەوی یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن کە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت لە سەرانسەری جیهاندا

مەترسی مردن کەمترینە لە ٢٠-٢٥ کیلۆگرام/م2 لە جگەرەکێشان و لە ٢٤-٢٧ کیلۆگرام/م2 لە جگەرەکێشانی ئێستا، لەگەڵ زیادبوونیمەترسی لەگەڵ گۆڕانکاری لە هەر ئاراستەیەکدا لێکۆڵینەوەکانی تر پێشنیاری ئەوە دەکەن کە پەیوەندی BMI و دەوری کەمەر لەگەڵ مردنشێوەی U یان J یە، لە کاتێکدا پەیوەندی نێوان ڕێژەی کەمەر بۆ شان و ڕێژەی کەمەر بۆ باڵا لەگەڵ مردن زیاتر ئەرێنی دەبێت.

نەخۆشی

نەخۆشی پەیوەست بە قەڵەوی قەڵەوی مەترسی تووشبوون بە چەندین حاڵەتی جەستەیی و دەروونی زیاد دەکات. ئەم نەخۆشییە هاوبەشانەزۆرترین جار لە نیشانەکانی گۆڕانکاری خۆراکدا دەردەکەون تێکەڵەیەک لە تێکچوونە پزیشکییەکان کە بریتین لە: شەکرە جۆری دووەم،بەرزی پەستانی خوێن، بەرزی کۆلیسترۆڵی خوێن، و ئاستی بەرزی ترایگلیسیرید . ئاڵۆزییەکان یان ڕاستەوخۆ بەهۆی قەڵەویەوە دروستدەبن یان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان هەیە لە ڕێگەی میکانیزمەکانی هاوبەشی هۆکارێکی هاوبەش وەک خۆراکی خراپ یانشێوازی ژیانی دانیشتوو. یەکێک لە بەهێزترینەکان پەیوەندی بە نەخۆشی شەکرەی جۆری دووەمەوە هەیە. چەوری زیادەی جەستە بنەمای٦٤%ی حاڵەتەکانی نەخۆشی شەکرە لە پیاوان و ٧٧%ی حاڵەتەکانی ئافرەتان. دەرئەنجامە تەندروستییەکان دەکەونە دوو پۆلی فراوانەوە: ئەوانەی دەگەڕێنەوە بۆ کاریگەرییەکانی زیادبوونی بارستەی چەوری (وەک هەوکردنی ئێسک و جومگەکان، وەستانی هەناسەدان لە کاتیخەودا، چەواشەکاری کۆمەڵایەتی) و ئەوانەی بەهۆی زیادبوونی ژمارەی خانە چەورییەکانەوە (شەکرە، شێرپەنجە، نەخۆشییەکانی دڵ وخوێنبەرەکان، بێ کحولی نەخۆشی چەوری جگەر).زیادبوونی چەوری لەش وەڵامی جەستە بۆ ئەنسۆلین دەگۆڕێت، کە ئەگەری هەیە ببێتەهۆی بەرگری ئەنسۆلین. هەروەها زیادبوونی چەوری حاڵەتێکی پێش هەوکردن، و حاڵەتێکی پێش ترۆمبۆتیک دروست دەکات.

فیزیۆلۆژیای نەخۆشی قەڵەوی

بەراوردکردنی مشکێک کە توانای بەرهەمهێنانی لێپتین نییە بەم شێوەیە دەبێتە هۆی قەڵەوی (چەپ) و مشکێکی ئاسایی (ڕاست)

دوو مشکی سپی هەردووکیان گوێچکەیان قەبارەی هاوشێوەیە و چاویان ڕەشە و لووتیان پەمەییە. بەڵام جەستەی مشکی لای چەپ نزیکەیسێ ئەوەندەی پانی مشکی قەبارە ئاسایی لە لای ڕاستە. بەراوردکردنی مشکێک کە توانای بەرهەمهێنانی لێپتین نییە بەم شێوەیە دەبێتەهۆی قەڵەوی (چەپ) و مشکێکی ئاسایی (ڕاست) دوو پرۆسەی جیاواز بەڵام پەیوەندیدار بە بەشداربوو لە گەشەکردنی قەڵەویدا دادەنرێت: هاوسەنگی وزەی ئەرێنی بەردەوام (وەرگرتنی وزەلە خەرجکردنی وزە زیاترە) و ڕێکخستنەوەی "خاڵی دانراو"ی کێشی جەستە لە بەهایەکی زیادکراودا.پرۆسەی دووەم ئەوە ڕوون دەکاتەوەکە بۆچی دۆزینەوەی چارەسەری کاریگەر بۆ قەڵەوی قورس بووە. لە کاتێکدا کە بایۆلۆژیای بنەڕەتی ئەم پرۆسەیە هێشتا نادیارە،لێکۆڵینەوەکان دەست دەکەن بە ڕوونکردنەوەی میکانیزمەکانی. لە ئاستی بایۆلۆژیدا، زۆر میکانیزمی فیزیۆلۆژی نەخۆشی ئەگەری هەیە کەبەشدارن لە گەشەکردن و پاراستنی قەڵەوی. ئەم بوارەی لێکۆڵینەوە نزیک بوو لە نزیکبوونەوە تا جینی لێپتین لە ساڵی ١٩٩٩٤لەلایەنتاقیگەی J. M. Friedman دۆزرایەوە.لە کاتێکدا لێپتین و گرێلین بە شێوەی دەوروبەر بەرهەم دەهێنرێن، بەڵام لە ڕێگەی کردارەکانیانەوەلەسەر سیستەمی دەماری ناوەندی ئارەزووی خواردن کۆنتڕۆڵ دەکەن. بە تایبەتی ئەوان و هۆرمۆنەکانی دیکەی پەیوەست بە ئارەزوویخواردن کاردەکەن لەسەر هیپۆتالاموس کە ناوچەیەکی مێشکە کە ناوەندی ڕێکخستنی وەرگرتنی خۆراک و خەرجکردنی وزەیە. چەندین بازنەلەناو هێپۆتالاموسدا هەن کە بەشدارن لە ڕۆڵی لە یەکخستنی ئارەزووی خواردن، ڕێڕەوی میلانۆکۆرتین بە باشی تێگەیشتوون.بازنەکە لەناوچەیەکی هێپۆتالاموسەوە دەست پێدەکات، ناوکی کەوانەیی، کە دەرچوونەکانی هەیە بۆ هیپۆتالاموسی لایەنی (LH) و هایپۆتالاموسیناوپۆشی ناوەڕاست (VMH)، کە ناوەندی خۆراکدان و تێربوونی مێشکن، بە ڕێککەوت. ناوکی کەوانەیی دوو گروپی جیاوازیدەمارەخانەکانی تێدایە.گروپی یەکەم هاودەربڕینی نیورۆپێپتیدی Y (NPY) و پێپتیدی پەیوەندیدار بە ئاگۆتی (AgRP) و هاتنە ژوورەوەیهاندەری هەیە بۆ LH و هاتنە ژوورەوەی ڕێگریکەر بۆ VMH. گروپی دووەم بە هاوبەشی دەربڕینی پرۆ-ئۆپیۆمیلانۆکۆرتین (POMC) وکۆکاین و ئەمفیتامین-ڕێکخراو ترانسکریپت (CART) دەکات و زانیاری هاندەری هەیە بۆ VMH و هاتنە ژوورەوەی ڕێگریکەر بۆ LH. لەئەنجامدا، دەمارەکانی NPY/AgRP هاندەری خۆراکدانن و ڕێگری لە تێربوون دەکەن، لە کاتێکدا دەمارەکانی POMC/CART تێربوونهان دەدەن و ڕێگری لە خۆراکدان دەکەن. هەردوو گروپی دەمارەکانی ناوکی کەوانەیی بەشێکیان لەلایەن لێپتینەوە ڕێکدەخرێن. لێپتینگروپی NPY/AgRP ڕێگری دەکات لە کاتێکدا گروپی POMC/CART هان دەدات. بەم شێوەیە کەمی لە ئاماژەدانی لێپتین، یان لە ڕێگەیکەمی لێپتین یان بەرگری لێپتین، دەبێتە هۆی زیادەڕۆیی لە خۆراکدان و لەوانەیە هۆکاری هەندێک جۆری بۆماوەیی و بەدەست هێنراویقەڵەوی بێت.

پەتازانیی قەڵەوی

لە قۆناغە مێژووییەکانی پێشوودا قەڵەوی دەگمەن بوو و تەنها لەلایەن نوخبەیەکی بچووکەوە بەدەست دەهات، هەرچەندە پێشتر وەککێشەیەک بۆ تەندروستی ناسرابوو. بەڵام لەگەڵ زیادبوونی خۆشگوزەرانی لە سەردەمی سەرەتایی مۆدێرن، کاریگەری لەسەر گروپەگەورەکانی دانیشتووان هەبوو. پێش حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، قەڵەوی تەنانەت لە دەوڵەمەندترین نەتەوەکانیشدا حاڵەتێکی تاڕادەیەکدەگمەن بوو و کاتێک کە هەبوو، مەیلی ئەوەی هەبوو لە نێو دەوڵەمەندەکاندا ڕووبدات. پاشان، لێکنزیکبوونەوەی ڕووداوەکان دەستیان کرد بەگۆڕینی بارودۆخی مرۆڤ. تێکڕای BMI ی دانیشتووان لە وڵاتانی جیهانی یەکەم دەستی بە زیادبوون کرد و لە ئەنجامدا زیادبوونی خێرایڕێژەی ئەو کەسانەی کێشیان زیادە و قەڵەون بوو. لە ساڵی ١٩٩٧، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بە فەرمی قەڵەوی وەک پەتایەکی جیهانی ناساند.تا ساڵی ٢٠٠٨ ڕێکخراوی تەندروستیجیهانی مەزەندە دەکات کە لانیکەم ٥٠٠ ملیۆن کەسی پێگەیشتوو (زیاتر لە ١٠%) قەڵەون، لەگەڵ ڕێژەیەکی بەرزتر لە نێوان ژنان لە چاوپیاوان.ڕێژەی قەڵەوی لە جیهاندا لە نێوان ساڵانی ١٩٨٠ بۆ ٢٠١٤ زیاتر لە دوو هێندە زیادی کردووە. لە ساڵی ٢٠١٤دا زیاتر لە ٦٠٠ ملیۆنکەسی پێگەیشتوو قەڵەو بوون، کە یەکسانە بە نزیکەی لەسەدا ١٣ی دانیشتوانی پێگەیشتوو لە جیهاندا،لەگەڵ ئەو ژمارەیە تا ساڵی ٢٠٢٢ بۆ١٦% گەشەی کردووە، بەپێی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ڕێژەی سەدی گەورەساڵانی تووشبوو لە ئەمریکا تا ساڵی ٢٠١٥-٢٠١٦نزیکەی ٣٩٠٦% بە گشتی (٢٧٠٩% لە نێرەکان و ٤١٠١% لە مێینەکان).لە ساڵی ٢٠٠٠، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) ڕایگەیاند کە کێشی زیادە و قەڵەوی جێگەی نیگەرانییە تەقلیدییەکانی تەندروستی گشتی وەک کەمخۆراکی و نەخۆشییە تووشبووەکاندەگرێتەوە وەک یەکێک لە هۆکارە هەرە گرنگەکانی خراپی تەندروستی. هەروەها ڕێژەی قەڵەوی لەگەڵ تەمەندا لانیکەم تا ٥٠ یان ٦٠ ساڵ زیاد دەکات و قەڵەوی توند لە ئەمریکا، ئوسترالیا و کەنەدا خێراتر لە ڕێژەیگشتی قەڵەوی زیاد دەکات. ڕێکخراوی OECD پێشبینی زیادبوونی ڕێژەی قەڵەوی کردووە تا لانیکەم ساڵی ٢٠٣٠، بە تایبەت لە ئەمریکا،مەکسیک و ئینگلتەرا کە ڕێژەکانی دەگاتە ٤٧%، ٣٩% و ٣٥%، بە ڕێککەوت. جارێک تەنها بە کێشەی وڵاتانی داهات بەرز دادەنرا، ڕێژەی قەڵەوی لە سەرانسەری جیهاندا بەرز دەبێتەوە و کاریگەری لەسەر هەردووجیهانی پێشکەوتوو و گەشەسەندوو هەیە.ئەم زیادبوونانە زۆرترین هەستیان پێکراوە لە ناوچە شارییەکان. هەروەها جیاوازی لەسەر بنەمای ڕەگەز و ڕەگەز کاریگەری لەسەر بڵاوبوونەوەی قەڵەوی هەیە. لە ئاستی جیهانیدا ژنانی قەڵەو زیاترن لەپیاوان، بەڵام ژمارەکان جیاوازن بەپێی چۆنیەتی پێوانەکردنی قەڵەوی.

بەڕێوەبردنی قەڵەوی

گونجاوترین ڕێگەی خۆراک بۆ پاراستنی درێژخایەنی دابەزاندنی کێش هێشتا نادیارە. لە ئەمریکا، دەستێوەردانی چڕ و پڕی ڕەفتاری کەهەردوو گۆڕانکاری خۆراک و وەرزشکردن تێکەڵ دەکات پێشنیار دەکرێت.ڕۆژووگرتنی پچڕپچڕ هیچ سوودێکی زیادەی دابەزاندنی کێشینییە بە بەراورد لەگەڵ سنووردارکردنی وزەی بەردەوام. پابەندبوون هۆکارێکی گرنگترە بۆ سەرکەوتنی دابەزاندنی کێش لە هەر جۆرەخۆراکێک کە تاک ئەنجامی بدات چەندین خۆراکی کەم کالۆری کاریگەرن. لە کورتخایەندا ڕێجیمەکانی کەم کاربۆهیدرات باشتر دەردەکەون لە ڕێجیمەکانی کەم چەوری بۆدابەزاندنی کێش.بەڵام لە درێژخایەندا هەموو جۆرەکانی خۆراکی کەم کاربۆهیدرات و کەم چەوری بە یەکسانی سوودبەخش دەردەکەون پێدەچێت مەترسییەکانی نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە کە پەیوەندییان بە خۆراکە جیاوازەکانەوە هەیە هاوشێوە بن.بەرەوپێشبردنی ڕێجیمەکانی دەریای ناوەڕاست لە نێو قەڵەوەکاندا ڕەنگە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ کەم. بکاتەوە.هەروەهاکەمبوونەوەی خواردنەوە شیرینەکان پەیوەندی بە دابەزاندنی کێشەوە هەیە.ڕێژەی سەرکەوتنی پاراستنی درێژخایەنی دابەزاندنی کێشلەگەڵ گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا کەمە، لە نێوان ٢٠-٢ % گۆڕانکاری لە خۆراک و شێوازی ژیاندا کاریگەرە لە سنووردارکردنیزیادبوونی کێشی زۆر لە کاتی دووگیانیدا و باشترکردنی دەرەنجامەکان بۆ هەردوو دایک و منداڵ.ڕاوێژکاری چڕ و پڕی ڕەفتار پێشنیاردەکرێت بۆ ئەو کەسانەی کە هەم قەڵەون و هەم هۆکاری مەترسی دیکەیان هەیە بۆ نەخۆشییەکانی دڵ.

چارەسەکردنی قەڵەوی :

دەرمانی دژە قەڵەوی: لە دوای هێنانەکایەی دەرمان بۆ بەڕێوەبردنی قەڵەوی لە ساڵانی ١٩٣٠دا، زۆرێک لە پێکهاتەکان تاقیکراونەتەوە. زۆربەیان بە ڕێژەیەکی کەم کێشی لەش کەم دەکەنەوە و چەندینیان بەهۆی کاریگەرییە لاوەکییەکانیانەوە چیتر بۆ قەڵەوی ناخرێنە بازاڕەوە. لە کۆی ٢٥ دەرمانی دژە قەڵەوی کە لە نێوان ساڵانی ١٩٦٤ بۆ ٢٠٠٩ لە بازاڕ کشاونەتەوە، ٢٣ دەرمانیان بە گۆڕینی کارەکانی گواستەرە دەمارە کیمیاییەکان لە مێشکدا کاریان کردووە. باوترین کاریگەری لاوەکی ئەم دەرمانانە کە بووە هۆی کشانەوە بریتی بوون لە تێکچوونی دەروونی، کاریگەری لاوەکی دڵ و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان یان پشتبەستن بە ماددە هۆشبەرەکان. بەپێی زانیارییەکان مردنەکان پەیوەندییان بە حەوت بەرهەمەوە هەبووە. پێنج دەرمانی سوودبەخش بۆ بەکارهێنانی درێژخایەن بریتین لە: ئۆرلیستات، لۆرکاسێرین، لیراگلوتاید، فینتەرمین-تۆپیرامات، و نالترێکسۆن-بوپرۆپیۆن. ئۆرلیستات، لیراگلوتاید و نالترێکسۆن-بوپرۆپیۆن لە هەردوو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و ئەوروپا بەردەستە، فینتەرمین-تۆپیرامات تەنها لە ئەمریکا بەردەستە. دەسەڵاتدارانی ڕێکخستنی ئەوروپی لۆرکاسێرین و فینتەرمین-تۆپیراماتیان ڕەتکردەوە، بەشێکیش بەهۆی پەیوەندی کێشەکانی بەستەری دڵ لەگەڵ لۆرکاسیرین و کێشەی گشتی دڵ و خوێنبەرەکان لەگەڵ فینتەرمین-تۆپیرامات. لۆرکاسێرین لە ئەمریکا بەردەست بوو و دواتر لە ساڵی ٢٠٢٠ لە بازاڕەکاندا دەرهێنرا بەهۆی پەیوەندییەکەی بە شێرپەنجەوە بەکارهێنانی ئۆرلیستات پەیوەندی بە ڕێژەیەکی بەرزی کاریگەرییە لاوەکییەکانی گەدە و ڕیخۆڵە هەیە و نیگەرانییەکان سەبارەت بە کاریگەرییە نەرێنییەکان لەسەر گورچیلە وروژێنراون. هیچ زانیارییەک نییە لەسەر ئەوەی کە چۆن ئەم دەرمانانە کاریگەرییان لەسەر ئاڵۆزییە درێژخایەنەکانی قەڵەوی وەک نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان یان مردن هەیە؛ بەڵام، لیراگلوتاید، کاتێک بۆ جۆری دووەمی شەکرە بەکاردەهێنرێت، ڕووداوەکانی دڵ و خوێنبەرەکان کەمدەکاتەوە لە ساڵی ٢٠١٩ پێداچوونەوەیەکی سیستماتیکی کاریگەرییەکانی لەسەر کێشی ژەمە جیاوازەکانی فلۆکستین (٦٠ میلیگرام/ڕۆژ، ٤٠ میلیگرام/ڕۆژ، ٢٠ میلیگرام/ڕۆژ، ١٠ میلیگرام/ڕۆژ) لە گەورەساڵانی قەڵەودا بەراورد کرد.کاتێک بەراورد دەکرێت بە پلاسیبۆ، پێدەچێت هەموو ژەمەکانی فلۆکسیتین بەشداربن لە دابەزاندنی کێش بەڵام دەبێتە هۆی زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە کاریگەرییە لاوەکییەکانی وەک سەرگێژخواردن، خەواڵوویی، ماندوێتی، کەمخەوی و سکچوون لە ماوەی چارەسەرکردندا. بەڵام ئەم دەرەنجامانە لە بەڵگەی دڵنیایی کەمەوە بوون لە کاتی بەراوردکردن، لە هەمان پێداچوونەوەدا، کاریگەرییەکانی فلۆکستین لەسەر کێشی گەورەساڵانی قەڵەو، لەگەڵ ماددە دژە قەڵەویەکانی تر، ئۆمیگا-٣ جێڵ و وەرنەگرتنی چارەسەر، نووسەران نەیانتوانی بگەنە ئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بەهۆی خراپی کوالیتی بەڵگەکانەوە. لە نێوان دەرمانە دژە دەروونیەکان بۆ چارەسەری شیزۆفرینیا کلۆزاپین کاریگەرترینە، بەڵام هەروەها زۆرترین مەترسی هەیە بۆ تووشبوون بە نەخۆشی میتابۆلیک کە قەڵەوی تایبەتمەندی سەرەکییە. بۆ ئەو کەسانەی کە بەهۆی کلۆزاپینەوە کێشیان زیاد دەکات، بەپێی زانیارییەکان خواردنی مەتفۆرمین ڕەنگە سێ لە پێنج پێکهاتەی نەخۆشی گۆڕانکاری خۆراک باشتر بکات: دەوری کەمەر، گلوکۆزی بەڕۆژووبوون و سێ گلیسیریدی بەڕۆژووبوون

نەشتەرگەری: کاریگەرترین چارەسەر بۆ قەڵەوی نەشتەرگەری قەڵەوییە. جۆرەکانی ڕێکارەکان بریتین لە بەستنی گەدەی ڕێکخراو بە لاپارۆسکۆپی، بای پاسی گەدەی ڕۆکس-ئێن-ی، بڕینی گەدە بە قۆڵی ڕاست و لادانی گەدەی پەنکریاس. نەشتەرگەری بۆ قەڵەوی توند پەیوەندی بە دابەزاندنی کێشی درێژخایەن، باشتربوونی حاڵەتەکانی پەیوەست بە قەڵەوی، و کەمبوونەوەی مردنی گشتی هەیە؛ بەڵام، باشتربوونی تەندروستی گۆڕانکارییەکان لە ئەنجامی دابەزاندنی کێشەوە ئەنجام دەدات، نەک نەشتەرگەرییەکە. توێژینەوەیەک دەریخستووە کە دابەزینی کێش لە نێوان ١٤% بۆ ٢٥% (بەپێی جۆری ڕێکارەکە کە ئەنجام دەدرێت) لە تەمەنی ١٠ ساڵیدا، و کەمبوونەوەی ٢٩% لە مردنی هەموو هۆکارەکان کاتێک بەراورد دەکرێت بە پێوەرەکانی دابەزاندنی کێشی ستاندارد.[213] ئاڵۆزییەکان لە نزیکەی ١٧%ی حاڵەتەکاندا ڕوودەدەن و دووبارە نەشتەرگەری لە ٧%ی حاڵەتەکاندا پێویستە

سیاسەتی تەندروستی

قەڵەوی کێشەیەکی ئاڵۆزی تەندروستی گشتی و سیاسەتە بەهۆی بڵاوبوونەوە و تێچوون وکاریگەرییەتەندروستییەکانی.بەم پێیە،بەڕێوەبردنی پێویستی بە گۆڕانکاری هەیە لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی فراوانتر و هەوڵی کۆمەڵگاکان، دەسەڵاتە ناوخۆییەکان وحکومەتەکان.هەوڵەکانی تەندروستی گشتی هەوڵدەدەن لە هۆکارە ژینگەییەکان تێبگەن و ڕاست بکەنەوە کە بەرپرسن لە زیادبوونیبڵاوبوونەوەی قەڵەوی لە دانیشتوواندا. چارەسەرەکان سەیری گۆڕینی ئەو هۆکارانە دەکەن کە دەبنە هۆی زیاد بەکارهێنانی وزەی خۆراک وڕێگری لە چالاکیی جەستەیی دەکەن. هەوڵەکان بریتین لە بەرنامەکانی ژەمەکان کە لەلایەن فیدراڵیەوە دەگەڕێتەوە لە قوتابخانەکاندا،سنووردارکردنی بەبازاڕکردنی ڕاستەوخۆی خواردنی بێسوود بۆ منداڵان، و کەمکردنەوەی دەستڕاگەیشتن بە خواردنەوە شیرینکراوەکانیشەکر لە قوتابخانەکاندا.ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پێشنیاری باجدان لەسەر خواردنەوە شەکردارەکان دەکات.لە کاتی دروستکردنیژینگەی شارەکاندا، هەوڵەکان دراوە بۆ زیادکردنی دەستڕاگەیشتن بە پارکەکان و پەرەپێدانی ڕێگاکانی پیادە.

قەڵەوی لە منداڵان:

مەودای BMI تەندروست بەپێی تەمەن و ڕەگەزی منداڵەکە دەگۆڕێت. قەڵەوی لە منداڵان و هەرزەکاراندا بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت کە BMI زیاترە لە سەدی ٩٥. زۆر هۆکار بەشدارن لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی قەڵەوی منداڵان. گۆڕینی خۆراک و کەمبوونەوەی چالاکیی جەستەیی دوو هۆکاری گرنگن بۆ زیادبوونی ئەم دواییەی ڕێژەی قەڵەوی منداڵان. هەروەها ڕیکلامکردن بۆ خۆراکە ناتەندروستەکان بۆ منداڵان بەشدارە، چونکە خواردنی بەرهەمەکەیان زیاد دەکات. ئانتیبایۆتیکەکان لە ٦ مانگی یەکەمی ژیاندا پەیوەندییان بە کێشی زیادەوە هەیە لە تەمەنی حەوت بۆ دوانزە ساڵیدا. لەبەر ئەوەی قەڵەوی منداڵان زۆرجار تا تەمەنی گەورەیی بەردەوام دەبێت و پەیوەندی بە چەندین نەخۆشی درێژخایەنەوە هەیە، ئەو منداڵانەی کە قەڵەون زۆرجار پشکنینی بەرزی فشاری خوێن، شەکرە، بەرزبوونەوەی چەوری خوێن و نەخۆشی چەوری جگەریان بۆ دەکرێت ئەو چارەسەرانەی کە لە منداڵاندا بەکاردەهێنرێن بە پلەی یەکەم دەستێوەردانەکانی شێوازی ژیان و تەکنیکەکانی ڕەفتارن، هەرچەندە هەوڵەکان بۆ زیادکردنی چالاکییەکان لە منداڵاندا سەرکەوتنێکی کەمیان بەدەستهێناوە. لە ئەمریکا، دەرمانەکان FDA پەسەند نەکراون بۆ بەکارهێنان لەم گرووپە تەمەنییەدا. دەستێوەردانی کورتی بەڕێوەبردنی کێش لە چاوەدێری سەرەتاییدا (بۆ نموونە کە لەلایەن پزیشک یان پەرستارێکی پزیشکییەوە پێشکەش دەکرێت) تەنیا کاریگەرییەکی ئەرێنی پەراوێزی هەیە لە کەمکردنەوەی کێشی زیادە یان قەڵەوی منداڵیدا. دەستێوەردانەکانی گۆڕینی ڕەفتاری فرە پێکهاتەیی کە گۆڕانکاری لە خۆراک و چالاکیی جەستەیی لەخۆدەگرێت لەوانەیە BMI لە کورتخایەندا لە منداڵانی تەمەن ٦ بۆ ١١ ساڵدا کەم بکاتەوە، هەرچەندە سوودەکانی کەمن و کوالیتی بەڵگەکان کەمن.

سەرچاوەکان