بیابانی کەلاھاری
| بیابانی کەلاھاری | |
|---|---|
 | |
| کیشوەر | ئەفریقا |
| وڵات | بۆتسوانا، نامیبیا، ئەنگۆلا |
| کەوتووەتە ناوچەی پارێزراوی | Kgalagadi Transfrontier Park |
| ناوچەی جوگرافی | Kalahari |
| پۆتانی شوێن | ٢٣°٠′٠″S ٢٢°٠′٠″E |
| بەرزترین خاڵ | Brandberg |
| بەرزی لە ئاستی دەریا | ١٬١٦٨ مەتر |
| ڕووبەر | ٩٣٠٬٠٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە |
 | |
بیابانی کەلاھاری ناوچەیەکی فراوانی لمییە لە باشووری ئەفریقیا ھەڵکەوتووە ھەریەکە لە وڵاتانی بۆتسوانا و نامیبیا و بەشێکی ئەفریقیای باشوور دەگرێتەوە ڕووبەرەکەی پترە لە ٩٠٠ھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە.[١]
ھەڵکەوتە
[دەستکاری]بیابانی کەلاھاری بە فراوانی ٩٠٠٠٠٠ کم دووجا زۆرینەی خاکی بۆتسوانا پێک دێنێت ھەروەھا بەشێک لە خاکی نامیبیا و ئەفریقیای باشووری داگیر کردووە، کەوتووەتە ناو نزمایییەکانی کەلاھاری کە ڕووبەرەکەی ٢٫٥ملیۆن کم ٢, تەواوی خاکی بۆتسوانا لە نزمایییەکانی کەلاھارین،[٢] نزمایییەکانی کەلاھاری ئەفریقیای باشوور و نامیبیا و ئەنگۆڵا و زامبیا و زیمبابۆی دەگرێتەوە، ڕووباری ئۆکڤانگۆ بەناو جەرگەی ئەم نزماییانە ڕەت دەبێت تا دەگاتە دەلتاکانی باکووری خۆڕئاوای بیابانەکەی کەلاھارین، ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە ژیانی ژینگەیی ئاژەڵان.[٣]
کەش و ھەوا
[دەستکاری]ناوی «کەلاھاری» لە زمانی تسوانی خوازرایە کە زمانێکی میللی بۆتسوانیایە، بە واتای “تێنوێتی زۆر ” دێت، ئەم بیابانە فراوانە بە لمێکی سوور یان نارنجی داپۆشراوە و ھیچ سەرچاوەیەکی ئاوی تێدا نییە، زۆرێک لە زانایان بە بیابانی دانانێن چونکە ساڵانە پتر لە ٢٥٠ مم بارانی لێ دەبارێت، لەکاتێکدا بەشی خۆڕئاوای باشووری زۆر وشکترە و ساڵانە کەمتر لە ١٧٥ مم بارانی لێ دەبارێت.[٤]
لە ھاوینان جیاوازی پلەی گەرمای لەنێوان ٢٠ بۆ ٤٠ پلەی سلیلیزییە ھەرچی زستانیشە کەشێکی زۆر سارد و وشکی ھەیە زۆرجاران پلەی گەرما دەگاتە سفری سلیلیزی.
دانیشتووان
[دەستکاری]لە بیابانەکە کۆمەڵێک خەڵک لە ھۆزی بۆشمن دەژین کە خێڵێکی زۆر سەرەتایی و دواکەوتوون، ھیچ ناوێکی دیاری کراو و جێگیریان نییە، ھەندێک جار خۆیان بە ناوی «سان» یان «باساروا» دەناسێنن ھەندێک جاریش ئەم دوو ناوە وەک جنێو لێکی دەدەنەوە، چونکە ناوی «سان» بە واتای نامۆ دێت یان «باساروا» بە واتای بێ نڕخ دێت، بە گشتی بە ھۆزی بۆشمن دەناسرێن بە ئینگلیزی: Bushmen، ناوی زمانەکەیان «خوسیان»ە کە قسەکردنیان گنانەیە و بە لووت قسان دەکەن.[٥]
.jpg)
ئەم ھۆزە خۆیان بە کۆیلەی مردووەکان دادەنێن و باوەریان بە خوایەکە کە سەرتا خۆی دروست کردووە و دواتر زەوی وئاو و بیابان، پێیان وایە خوایەکەیان زۆر میھرەبانە بەڵام لەکاتی توڕەبوون ناوەکەی دەبێتە”ھارا” زۆر کوشندەیە و زۆر سزا دەرە.
سامانە سرووشتییەکان
[دەستکاری]لە ناوچەکە کێڵگە و کانگای زۆری لێیە وەک کانگای خەڵووز و مس و نیکل و یۆرانیۆم ھەروەھا بڕێکی زۆر ئەڵماسی ھەیە بەتایبەت ناوچەی ئەورابا لە خۆڕھەڵاتی باککوری بیابانەکە.[٦]
ناوچەکان
[دەستکاری]- دەڤەری کەجەلاجادی؛ بۆتسوانا
- دەڤەری گانزی؛ بۆتسوانا
- دەڤەری کوینینگ؛ بۆتسوانا
- دەڤەری باشوور؛ بۆتسوانا
- دەڤەری ناوەندی؛ بۆتسوانا
- دەڤەری باکووری خۆڕئاوا؛ بۆتسوانا
- نامیبیا
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «The Kalahari-Basin». web.archive.org. ٢٥ی تەممووزی ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی تەممووزی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Ancient Dikes, Dams and Reservoirs of the Kalahari Region | Sciforums». www.sciforums.com. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Deserts and xeric shrublands | Biomes | WWF». World Wildlife Fund (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Kalahari xeric savanna | Ecoregions | WWF». World Wildlife Fund (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ International، Survival. «UN report condemns Botswana's treatment of Bushmen». www.survivalinternational.org (بە ئینگلیزی). لە ٢٣ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری] |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بیابانی کەلاھاری تێدایە. |
