پلاندانانی شاری

پلاندانانی شار، نەخشەکێشانی شوێنەکانی نیشتەجێ بوون: لە شارۆکەوە بۆ گەورە شاران// ھۆنگ کۆنگ

پلاندانانی شاری (English: Urban Planning)، پڕۆسەیەکی تەکنیکی و سیاسی پەیوەندیدار بە بەکارھێنانی زەوی، پاراستن و بەکارھێنانی ژینگە، خزمەتگوزاری گشتی، گەڵاڵەکردنی ژینگەی شار، بریتیی لە ئاو، ژێرخانی ھاتوچوو بۆ ناوەوە و دەرەوەی ناوچە شارییەکان وەک تۆڕی گواستنەوە، پەیوەندییەکان و بڵاوکردنەوەیە. پلاندانانی شار ھەروەھا بۆ پلاندانانی شار و ناوچە، ناوچە، شارۆک و گوندیش دەگەڕێتەوە و لە جیھاندا بە شێوەیکی تێکەڵاو لەم بابەتانە دەناسرێتەوە. لە ڕاستێدا پلاندانانی شار بیچم و فۆرمی جۆراوجۆری ھەیە و ڕوانگە و بەکارھێنانی ھاوبەشی لە لەگەڵ گەڵاڵەکردنی شار ھەیە. ئامانجی پلاندانانی شار ڕێکخستن و کۆنترۆلی گەشەکردن و گۆڕانی شارەکانە. بەتایبەت، پلاندانان لەسەر گۆڕانکاری سیستەمی گواستنەوەی ناوشار بۆ دڵنیایی لە دەستپێڕاگەیشتنی لەبار و باشترین بۆ گشت بەشەکانی ناوخۆی شار، جەخت دەکاتەوە. ھەروەھا دەتوانێ خۆی بۆ باشتر کردنی پێکھاتەی گەڕەکە شارییەکان و نۆژەنکردنەوەی بەشە ژاکاو و پرتوکاوەکانی شار تەرخان بکات. یەکێک لە گەورەترین کێشە و پەرۆشەکانی پلاندانەران، لەناوچەی داشاریەکانی (گەورەشار، داشار (دا؛ دایک Metro: Metropolitan) بە پەرەی خێراوە، پێشگرتن و بەربەست کردنی بەربڵاوی ئاستی شارە. ھەندێک لە ناوچە داشارییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەک ئەتلانتا، ھۆوستۆن، مینیاپۆلیس، سانت پاول و لۆس ئانجلێس بەرەو دەرەوە پەرەیان ستاندووە و لادان و لەناوچوونی بەربڵاوی زەوی و زاری گوندەکانی لێکەوتووەتەوە. ئەگەر ناتوانرێ بڵاوبوونەوەی ئاستی شار ڕابگیرترێ، دەبێ پلاندانان ڕێگاچارەیەک بۆ باشترین شێوەی بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانەی پەرەیان ستاندووە دەستنیشان بکات.

مێژوو

بەڵگەگەلێک لە پلاندانانی شار و گەڵاڵەکردنی کۆمەڵانێک لە ژیاری مێزۆپۆتامیا، دۆڵی ئیدوس، مینۆان و میسر کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ سێ ھەزار ساڵی پێش زایین لە بەردەستدا ھەیە. شوێنەوارناسان توێژینەوەیان لەسەر وێرانەکانی ئەم شارانە ئەنجام داوە و لەم ناوچانە شەقامە قیرتاوکراوەکانیان دۆزیوەتەوە کە بە گۆشەی ڕاست و بە شێوازێکی تۆری(Grid Pattern) دانراون. بیری ناوچەیەکی شاری پلان بۆ داڕێژراو لە ژیارە (شارستانیەتی) جیاوەزەکاندا پێگەیشتووە و بەکاریان ھێناوە. سەرەتا سەدەی ٨ی پێش زایین، دەوڵەت شارە یۆنانییەکان بۆ یەکەم جار بەپێی پلانی گۆشە ستونی(Orthogonal)یان وەک تۆڕ، دانران. لە ڕۆمی کەوناراش بە فێربوون لە یۆنانییەکانەوە، شێوەی پلانی گۆشەی ستونی بەکار ھێنرا. پلاندانانی شار لە جیھانی ڕۆمی بۆ بەرگری عەسکەری و گونجان و ئاسایشی گشتی گەشەی کرد. ھەروەھا دوابەدوای پەرەستاندنی ئیمپراتۆریای ڕۆم، بیرۆکەکانی پلاندانانی شاریش پەرەیان ستاند و بە پووکانەوە و نزمبوونەوەی ئیمپراتۆریای ڕۆم، ئەم بیرۆکانە بەرەبەرە لەناوچوون. ھەرچۆنێک بێت، زۆربەی گەورەشارەکانی ئەورووپا، ھێشتا لەسەر ناوەندە شارییە پلان داڕێژراوەکانی ڕۆمی جێگیرن و پەرەیان ستاندووە. زۆرێک لە شارانی ئەورووپا لە سەدەکانی ٩ تا١٤ زایینی، ئۆرگانیک (ئەندامی) و بڕێک جار شێواو و شڵەژاو پەرەیان ستاند. ڕێنیسانس لە ئەورووپا دەستی کرد بە گەڕانەوە بۆ سەر ھەندێک لەم بیرۆکانەی پلانسازی و گەڵاڵەکردن. لە ماوەی سەردەمی ڕۆشنگەری، چەند فەرمانڕەوایەکی ئەورووپی، ھەنگاوگەلێکی بەرزەفڕانەیان بۆ دیسان گەڵاڵەکردنەوەی و نەخشەدانانی شارە پایتەختەکانیان ھەڵگرت. لە سەردەمی کۆماری دووھەمی فەڕانساش، بارۆن ئوژێن ھاوسمان(Baron Georges-Eugène Haussmann)، لەسەر ئەمر و سەرپەرشتی ناپلیۆنی سێیەم. نەخشەسازی و گەڵاڵەکردنی شاری پاریسی سەر لە نوێ بۆ پایتەختێکی مۆدێرنتر بە بولواری پان و پۆڕتر، ڕاست و درێژتر، ئەنجام دا. پلاندانانی شاری ئەورووپایی لە دنیای نوێدا بە یاسا ئیسپانییەکان بۆ ھێند (ئەمریکا و فیلیپینی ئەو دەم)، لە ماوەی سەدەی شازدەیەم بنیات نرا. پلاندانان و تەلارسازی لە سەدەی بیستەمدا لەگەڵ گۆڕانی پارادایم(Paradigm) ڕووبەڕوو بووەوە. شارە پیشەسازییەکانی سەدەی ١٩، بە شێوەیەکی بەربڵاو پەرەیان ستاند. خێرایی و ستایلی ئەم چێکراوە پیشەسازییانە تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن داخوازییەکانی بازرگانی کەرتی تایبەتەوە سەپێندرابوو. نالەبار بوونی ڕەوشی ژیانی شار بۆ کارکەرانی ھەژار بەرز بووبووەوە و بە ئاشکرا وەک کێشەیەکی گشتی لێ ھاتبوو. لە دەوروبەری ساڵی١٩٠٠، بیردۆزەوانان دەستیان دا بە گەشە پیدان بە مۆدێلەکانی پلاندانانی شار بە مەبەستی کەمکردنەوەی خەسارەکانی سەردەمی پیشەسازی بۆ شارمەندان بەتایبەت بۆ کرێکارانی کارگەکان و بەرھەڤ کردنی ژینگەیەکی تەندروست. لەم ماوەیەدا پلاندانانی شار دەستی کردووە بە پیشەیی بوونی خۆی. ئەنجومەنی پلاندانانی شار و شارستان ساڵی ١٨٩٩ بنیات نرا و یەکەم خولی وانەی زانکۆ لە پلاندانانی شار ساڵی ١٩٠٩ لە زانکۆی لیڤەرپوول پێشکەش کراوە. لە ساڵانی ١٩٢٠، بیرۆکەی مۆدێرنیزم و یەکسان کردن لە ئاستی پلاندانانی شار دەستی پێکرد و تا ساڵانی ١٩٧٠ی خایاند. زۆرێک لە پلاندانەران لەسەر ئەم باوەڕەن کە بیرۆکەکانی مۆدێرنیزم لە پلاندانانی شار بووە بەھۆی بەرزبوونەوەی ڕادەی تاوان و کوشت و کێشە کۆمەڵایەتییەکان. پلاندانەرانی شار ھەنووکە پتر لەسەر تاکخوازی(Individualism) و جیاوازی(Diversity) لە ناوەندی شارەکان دەکۆڵنەوە.

بیردۆزەکان

بیردۆزی پلاندانان، پیکھاتەیەک لە چەمکە زانستییەکان، پێناسە، پەیوەندییە ڕەفتاریی و گریمانەکانە کە پێکھاتەی زانستی (زانیاری- Knowledge) پلاندانانی شار پێناسە دەکات. ھەشت بیردۆزی ڕەوشی پلاندانان ھەن، کە ئەمڕۆکە وەک بیردۆزی سەرەکی ڕەوشی پلاندانان ماونەتەوە: ڕوانگەی مەنتیقی-گشتگیر(the rational-comprehensive approach)، ڕوانگەی بەرزبوونەوە(the incremental approach)، ڕوانگەی گواستنەوەیی(the transactive approach)، ڕوانگەی پەیوەندیی(the communicative approach)، ڕوانگەی داکۆکی(the advocacy approach)، ڕوانگەی ڕەوا بوون(the equity approach)، ڕوانگەی ڕادیکال(the radical approach) و ڕوانگەی ھومانیست یان فێنۆمێنۆلۆجیکال(and the humanist or phenomenological approach).

لایەنە تەکنیکییەکانی پلاندانانی شار

لایەنە تەکنیکییەکانی پلاندانانی شار بەکارھێنانی زانستیی، پڕۆسە تەکنیکییەکان، سەرنج و ئەو تایبەتمەندییانەن وا لە نەخشەدانان بۆ بەکارھێنانی زەوی، دیزاینی شار، سەرچاوە سروشتییەکان، گواستنەوە و ژێرخانەکان بەشدارە. پلاندانانی شار بریتییە لە تەکنیکگەلێک وەک: پێشبینی زۆربوونی (گەشەکردنی) دانیشتووان، زۆنینگ (ناوچە ناوچەکردن-Zoning)، نەخشەکێشان و شیکاری جوگرافیایی، شیکاری فەزای پارک، ڕووپیوی دابینکردن ئاو، دەستنیشانکردنی شێوازەکانی گواستنەوە، ناسینەوەی داخوازییەکان بۆ خۆراک، تەرخانکردنی خزمەتگوزایی تەندروستی و کۆمەڵایەتی، شیکاری کاریگەری بەکارھێنانی زەوی.

پلاندانەرانی شار

پلاندانەری شار کەسایەتییەکی پیشەیییە کە لە بواری پلاندانانی شار بۆ مەبەستی باشترین کردنی کاریگەری بەکارھێنانی زەوی و ژێرخانەکان لەلایەن کۆمەڵەوە، کار دەکات. ئەوان پلان بۆ گەشە و بەڕێوەبردنی شار و ناوچە شارییەکان دادەڕێژن و بەگشتی شیکاری گونجان و لەباربوونی بەکارھێنانی زەوی و ھەروەھا ڕەوشی ئابوری، ژینگە و کۆمەڵایەتی دەکەن. لە پلاندانان بۆ کۆمەڵەیەک (چ بازرگانی، نیشتەنی، کشتوکاڵی، سروشتی یا بۆ ڕابواردن و سەیران)، پلاندانەرانی شار دەبێت ئاراستەیەکی بەربڵاو لە بابەتان وەک سەقامگیری (بەردەوامی- Sustainable)، پیسی ھەوا، چڕی ترافیک و ھاتوچۆ، تاوان و کوشتوبڕ، نرخی زەوی، یاسا و کۆدی زۆنینگ ڕەچاو بکەن. گرنگی ھەبوونی پلانسازی شار لە سەدەی ٢١ لە ھەڵکشان و بەرزبوونەوە دایە؛ چونکە کۆمەڵگەی مۆدێرن بەردەوام ڕووبەڕووی بابەت و کێشەگەلێک وەک بەرزبوونەوەی گەشەی دانیشتووان، گۆڕانکاری ئاووھەوا (کلیما) و گەشەی ناسەقامگیر دەبێتەوە.

سەرچاوەکان

Pitzl, Gerald R. (2004), Encyclopedia of Human Geography, Greenwood Press; USA.

https://en.wikipedia.org/wiki/Urban_planning