دیپلۆماسی
دیپلۆماسی به واتای په‌یماننامه‌ی فه‌ڕمی دێت داتاشراوی (وشه‌ی diploma ی لاتینیه که به‌واتای په‌ڕ یان کاغه‌زی فه‌رمی دێت )بریتیه له ڕژێمێک یان هۆکارێکی په‌یوه‌ندی بۆ په‌یوه‌ست بوونی دوو وڵات یان زیاتر به پێک هێنانی کۆمه‌ڵه‌یه‌ک یان په‌یماننامه‌یه‌ک . [١] یان هۆکارێکه بۆ دانوستاندن له نێوان نه‌ته‌وه‌کان ٫که هه‌ریه‌که له دوولایه‌نه‌که به گوێره‌ی ویست ڕامیاریان گفتوگۆ ده‌که‌ن .ئه‌گه‌ر نه‌گه‌یشتنه هیچ ئه‌نجامێک زۆر جار جه‌نگ جێگای ده‌گرێته‌وه .
وه له ڕوی که‌ڵتوریه‌وه ئه‌م بابه‌ته بونی هه‌بوه له‌دێر زه‌مانه‌وه که زۆرجار خێله‌کان له‌ناوه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ک یاخود نه‌ته‌وه‌کانی ناوه‌وه‌ی وڵاتێک یان دوو وڵات کاغه‌زیان ئالوگۆڕکردوه به‌مه‌به‌ستی دانیشتن و ئاخاوتن له‌مه‌ر چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌یه‌کی دیاری کراو.هه‌مان بیرۆکه ته‌شه‌نه‌ی کردوه بۆ بارێکی فه‌رمی له‌نێوان وڵاتان .که هه‌ریه‌که له وڵاتان کۆمه‌ڵه که‌سانێکیان داناوه تایبه‌تمه‌ندن له‌م بواره به‌جۆرێک ده‌زانن چۆن په‌یوه‌ندیه‌کان دروست بکه‌ن و گه‌شه‌ی پێبده‌ن و بیپاڕێزن.
پێرست
مێژوو[دەستکاری]
گه‌لێک له‌نه‌ته‌وه‌کان هونه‌ری دانوستاندنی باڵایان به‌کارنه‌هێناوه بۆ کێشه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ته‌نها کێشه ناوه‌خۆییه‌کانیان نه‌بێت ٫به‌ڵام سه‌رکرده ڕۆمانیه‌کان له زوویێکه‌وه که‌سانی له‌م جۆرانه‌یان دروست کردوه بۆ ناردن و کارکردن له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌کانیان و به‌رژه‌وه‌ندیه باڵاکانیان .دوای درککردنی گرنگی په‌یوه‌ندیه‌کان و دامه‌زراندنی نوێنه‌رو په‌یوه‌ندی هه‌میشه‌یی.به‌م جۆره بۆ یه‌که‌م جار دیارده‌ی باڵوێزخانه و کۆنسولخانەکان سه‌ری هه‌ڵدا له ئیتالیا له سه‌ده‌کانی سێزده‌هه‌م و چوارده‌هه‌م که هه‌ریه‌که‌یان بۆ کاری هه‌واڵگری به‌کارهاتوون له په‌نای کاره دیپلۆماسیه‌کانه‌وه.
وه گه‌لێک له زانا و نوێنه‌ره دپلۆماسیه‌کان پێیان وایه له ڕۆژگاری ئه‌مڕۆ پێویست ناکات په‌یوه‌ندیه دیپلۆماسیه‌کان بۆ کاری هه‌واڵگری به‌کاربێنن به‌هۆی پێشکه‌وتویی له بواره‌کانی په‌یوه‌ندی و ته‌کنه‌لۆژیاوه.وه هه‌ریه‌ک له‌م نوێنه‌رانه له‌پاڵ په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی گرنگی به په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تیان ده‌ده‌ن تا به‌هۆیه‌وه په‌یوه‌ندی و به‌رژه‌وه‌ندی وڵاته‌که‌یان به‌ده‌ست بێنن .
واتاکانی دیپلۆماسی[دەستکاری]
دیپلۆماسی چه‌ندین واتای هه‌یه وه‌ک:
1- دیپلۆماسی له لاتینی :بریتیه له بڕوانامه‌ی فه‌رمی یان په‌ڕاوێک که تایبه‌تمه‌ندی نوێنه‌رایه‌تی و کاری دیپلۆماسی له‌خۆ ده‌گڕێت٫له‌لایه‌ن سه‌رۆک یان پاشایه‌که‌وه ده‌نێردرێت بۆ سه‌رۆک یان پاشایه‌کی تر به نیشانه‌یه‌کی فه‌رمی به‌م کاغه‌زه ده‌ڵێن دیپلۆما.
2- دیپلۆماسی له ڕۆمانی : ڕۆمانیه‌کان به‌که‌سێک ده‌ڵێن که نامه ده‌نوسێت و نامه ده‌بات و دێنێت به‌جۆرێک له‌لایه‌ن هه‌ردولاوه باوه‌رپێکراوه .ڕۆمانه‌کان به که‌سی دووکه‌س یان به‌که‌سی دووبه‌ر ناوزه‌ندیان کردوه.
ئه‌رکه‌کانی دیپلۆماسی[دەستکاری]
ئه‌رکی نوێنه‌ره دیپلۆماسیه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاته.ڕێپێدراونای دیپلۆماسی هه‌ڵده‌ستن به کۆکردنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م زانیاریه جۆربه‌جۆره‌کان به گوێره‌ی داواکاری وڵاته‌که‌یان .له ڕێگای نوسینی ڕاپۆرت و به‌رزکردنه‌وه‌یان بۆ وڵاته‌که‌یان له ڕێگای باڵوێزخانه‌که‌یانه‌وه به هێماو دروشمی جیاواز .جگه له‌مه پاراستنی هاوڵاتیه‌کانیان که نیشته‌جێی ئه‌و وڵاته‌ن ئه‌رکێکی تره .
ئه‌م نوێنه‌رانه له باره‌گای سه‌ره‌کی خۆیان که بۆیان دیاری کراوه کاره‌کانیان ڕایی ده‌که‌ن .به هه‌ریه‌ک به‌م باره‌گانه ده‌ڵێن باڵوێزخانه و کۆنسولخانە .ئه‌گه‌ر هاتوو نوێنه‌ره‌که به پله‌ی باڵوێز ڕێگه‌پێدراو بوو سه‌رکردایه‌تی باڵوێزخانه ده‌کات .وه ئه‌گه‌ر هاتوو به پله‌ی ڕێ پێده‌ری وه‌زیر دامه‌زرابوو له کۆنسولخانە ئه‌رکه‌کانی جێبه‌جێ ده‌کات.
پارێزبه‌ندی دیپلۆماسی[دەستکاری]
هه‌ریه‌ک له‌م دیپلۆماتکارانه (که‌سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌رانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م وڵاته ده‌گرێته‌وه که نوێنه‌رایه‌تی کردۆته‌وه ) مافی پارێزبه‌ندی له‌خۆده‌گرن له کاتی جێبه‌جێکردنی ئه‌رکه‌کانیان .که زۆر سه‌ربه‌ستانه هه‌موو ئه‌و کارانه ده‌که‌ن که به‌گوێره‌ی یاسای نێوده‌وڵه‌تی دیاری کراون ئه‌مانه‌ی خواره‌وه بنه‌مای گشتگری ئه‌م پارێزبه‌ندیه‌ن .
چوار پارێزبه‌ندی بنه‌ره‌تی دیپلۆماسی :
- خۆیان و سه‌رجه‌م ئه‌ندامانی خێزانه‌کانیان ده‌ستگیر ناکرێن به هه‌رهۆکارێک بێت .
- پشکنینی که‌ل وپه‌ل و ماڵه‌وه‌و کاغه‌زه‌کانیان ناکرێت به هیچ شێوه‌یه‌ک.
- باج وسه‌رانه‌ی خانوو و خاوه‌نداریه‌تیه‌کی هیچ شتێکیان لێ وه‌رناگیرێت له‌لایه‌ن ئه‌و وڵاته‌ی که‌کاره‌که‌ی لێ ئه‌نجام ده‌ده‌ن.
- خۆیان و سه‌رجه‌م ئه‌ندامانی خێزانه‌کانیان ئازاادن له هه‌ر بیرو ڕایه‌کی ئایدۆلۆژی و ئاینی که په‌یره‌وی ده‌که‌ن.
- هه‌ریه‌ک له‌م پارێزبه‌ندیانه به‌گوێره‌ی پله‌ی نوێنه‌رایه‌تیه‌که‌ی ده‌گۆڕدرێت.
ئه‌مانه‌ش ببینه[دەستکاری]
سه‌رچاوه‌کان[دەستکاری]
- ^ Ronald Peter Barston, Modern diplomacy, Pearson Education, 2006, p. 1
