پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان
پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان (IR) یان کاروباری نێو دەوڵەتی، کە پەیوەستە بە دەزگای ئەکادیمی و پەیوەنددار لە زانستەکانی ڕامیاری، کە بوارێکی تایبەتمەند و ئەکادیمیە لە بوارە جۆر بەجۆرەکانی لێکۆڵینەوە نێو دەوڵەتیەکان، یان ئەکادیمیایەکی سەربەخۆیە تایبەت بەو خوێندکارانەی کە تایبەتمەندن بە زانستەکانی مرۆیی و کۆمەڵایەتی. لە ھەردوو بواردا، لە بواری لێکۆڵینەوە لە پەیوەندییەکانی قەوارە ڕامیاریەکان (دەزگاکانی حکومەت) وەکوو وڵات، وڵاتی خاوەن سەروەری، ئیمپراتۆریەتی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیە حکومییەکان (ڕێکخراوە حکومیە نێو دەوڵەتیەکان) وە ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیە ناحکومیەکان (INS)، ڕێکخراوە ناحکومیەکان، وە کۆمپانیا فرە ڕەگەزەکان (ھاوبەشگا نەتەوەییەکان)، وە لەسەر ئاستێکی فراونتری جیھانی کە ئەم کارانەی لێ بەرھەم بێت، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پەیوەندییەکی ئەکادیمی لە سەر ئاستێکی ڕامیاری بەرز کە ھەڵوێستی چاکەکاری وڵاتان دیاری دەکات بۆ کێشە نێودەوڵەتییەکان و ئاشتی جیھانی.
چاڵاکی ڕامیاری و په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کاتی مێژوونووسی یۆنانی تۆسیدیده‌س ( ج . 460-395 پێش زایین) ، وه ، له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ٢٠هه‌م ، بوو به بوارێکی ئه‌کادیمی سه‌ربه‌خۆ (ژماره ٥٩٠١ له ڕێزبه‌ندی ناونانی یونسکۆ) له زانسته ڕامیاریه‌کان . بۆ کاروباری نێوده‌وڵه‌تی و په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان که بوو به به‌شێکی سه‌ربه‌خۆ له زانسته ڕامیاریه‌کان.به‌ڵام په‌یوه‌ند دار به بواره جۆر به‌جۆره‌کانی تر .
بۆ نمونه په‌یوه‌ند داره به زانسته‌کانی : ته‌کنه‌لۆژیا و ئه‌ندازه و ئابوری و مێژوو و یاسای نێو ده‌وڵه‌تی و دیمۆگرافی و جوگرافی و فه‌لسه‌فه و کاری کۆمه‌ڵایه‌تی و کۆمه‌ڵزانی و ده‌روون زانی و تاوان ناسی و زانسته‌کانی کۆمه‌ڵجۆری و لێکۆڵینه‌وه ڕۆشه‌نبیریه‌کان و دپلۆماسیه‌کان ، جیهان گه‌رایی (عه‌وله‌مه) و سه‌روه‌ری وڵاتان و ئاسایشی نێو ده‌وڵه‌تی و په‌یوه‌ندی دپلۆماسی و پاراستنی ژینگه و به‌ربڵاوبونه‌وه‌ی چه‌کی ئه‌تۆمی و نه‌ته‌وه‌کان و ڕژێمی ئابوری جیهانی و بانکه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و بابه‌تی تیرۆر و مافه‌کانی مرۆڤ و ده‌ستخستنه ناوکاروباری وڵاتان و ناکۆکیه ئاینیه‌کان و ڕه‌گه‌زپه‌رستی و .....هتد
مێژوو
[دەستکاری]مێژووی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان ده‌کرێت بیگه‌ڕێنینه‌وه بۆ هه‌زاران ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ٫باڕی بوزان و ڕیچارد لیتل ، بۆ نمونه په‌یوه‌ندیه‌کانی نێوان شاره‌کان له ناوه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی سۆمه‌ری کۆن که ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ٣٥٠٠ ساڵ به‌رله‌زایین .که یه‌که‌م ڕژێمی ده‌وڵه‌تی ته‌واوبوه .
به‌ڵام زۆرینه‌ی زانایان مێژووی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان له‌سه‌ر ئاستی شکۆمه‌ندی و سه‌ربه‌خۆیی ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ کۆنگره‌ی ئاشتی ویستفالیا له‌ساڵی ١٦٤٨ ٫که خاڵی وه‌چه‌رخانه له پێشکه‌وتنی ڕژێمی نێو ده‌وڵه‌تی نوێ . که به‌سترا له سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست له ئه‌وڕوپا له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری له‌سه‌ر بنه‌مای ئاینی قوچه‌کی نادیار .پاشان ڕێککه‌وتننامه‌ی ئۆترێخت به‌سترا له ١٧١٣ له نێوان هه‌رێمه‌کانی ئیمپراتۆریه‌تی ڕۆمانی پیرۆز .
له‌ساڵه‌کانی ١٥٠٠ تاوه‌کو ١٧٨٩ وڵاتانی سه‌ربه‌خۆ و خاوه‌ن شکۆ سه‌ریان هه‌ڵدا ،که هه‌ریه‌که‌یان خاوه‌نی ده‌زگاکانی دپلۆماسی و سه‌ربازی سه‌ربه‌خۆبوون . به‌تایبه‌ت دوای سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی و یه‌کگرتنی نه‌ته‌وه‌کان و به‌ده‌نگه‌وه‌چونی ده‌سه‌ڵاتی ڕامیاری و سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی (به پێچه‌وانه‌ی ده‌وڵه‌تی ئاینی یان پاشایی).به شێوه‌ی ڕژێمی کۆماری و هاوچه‌شنه‌کانی وه‌ک ئه‌وه‌ی دروست بوو له ئه‌ڵمانیا و فه‌ڕه‌نسا ، که وڵاتێکیان دروست کرد بۆ نه‌ته‌وه‌کانیان و کۆیان کردنه‌وه له‌سه‌ر ئاستی نه‌ته‌وه و زمانی هاوبه‌ش ،خه‌ڵکیان هاندا که ده‌بێت به‌یه‌ک زمان و له‌ژێر چادری یه‌ک زمان و نه‌ته‌وه حوکم بکرێن .که تاوه‌کو ئه‌مڕۆ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بینین له کۆمه‌ڵگه‌ی نێو ده‌وڵه‌تی.
ئه‌م ڕژێمه نه‌ته‌وه‌ییه له ئه‌وڕوپاوه په‌لی هاوێشت بۆ هه‌ردوو ئه‌مێریکا و ئه‌فریکا و ئاسیا له ڕێگای داگیرکاریه ئه‌وروپیه‌کان .که بوه بنه‌مای دامه‌زراندنی ڕژێمی ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ ئه‌میش دوای نه‌مانی پڕۆژه داگیرکاریه‌کان و هاتنه ئاراوه‌ی جه‌نگی سارد و دابه‌ش بوونی وڵاتان به‌سه‌ر جه‌مسه‌ره‌کان .
وه سه‌رهه‌ڵدانی چه‌ندین ده‌وڵه‌ت و هه‌رێمی جۆربه‌جۆر له‌ناو سنوری ئه‌و وڵاته خاوه‌ن سه‌روه‌ریانه به تایبه‌ت ئه‌و میلله‌تانه‌ی له‌سه‌ره‌تای یاریه‌کان بێبه‌ش کران که له‌ناوه‌خۆیان په‌یوه‌ندیان به‌یه‌که‌وه‌کرد بۆ گه‌یشتن به مافه‌کانیان .
شتێک له‌باره‌ی بیردۆزه‌کانی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان نه‌ده‌زانرا تا کۆتایی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م ، ئه‌ویش دوای هه‌ڵس و که‌وته‌کان بوو له‌گه‌ڵ بیردۆزی تیشکی ژێرسور ، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش ،چاولێکردن و کارکردنێکی دێرین هه‌بوو به زانسته کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان له‌م بواره‌دا. کاریان ده‌کرد له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی بۆ نمونه به‌کارهێنانی ڕاناوی "من" و " R " له په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان دا.وه ڕێکخستنی ئه‌کادیمیانه‌ی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی. به‌ڵام ڕودانی جه‌نگه‌کان ئه‌م زانسته‌ی به‌رفراوانتر کرد که بوه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی چه‌ندین بیردۆزی جۆربه‌جۆر هه‌موو ئه‌م شه‌ڕانه بوونه سه‌رچاوه‌ی سروش بۆ له‌دایک بوونی ئه‌م بیردۆزانه‌ی که ئه‌مڕۆ بونه‌ته بنه‌ما بۆ په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .
بۆ نمونه لیبڕاڵیه‌کان له‌سه‌ر بیردۆزه‌کانی کانت و ڕۆسۆ ده‌ڕۆیشتن له‌کاتی سه‌رهه‌ڵدانی یه‌که‌م بیردۆزیان که بیردۆزی ئاشتی دیموکراتی بوو .به‌جۆرێک له‌گه‌ڵ مافه‌کانی مرۆڤ بگونجێت گونجاندنێک که‌له‌گه‌ڵ مرۆڤی هاوچه‌رخ هاوڕا بێت٫ ئاشکرایه پێداویستیه مرۆییه‌کان له‌سه‌رده‌مێکه‌وه بۆ سه‌رده‌مێک ده‌گۆڕدرێن به‌گوێره‌ی یاساکانی سروشتی مرۆڤ ،هه‌ریه‌که له فڕانسیسکۆ دی ڤیتۆریا و هۆگۆ گڕاتیوس و جۆن لوک بیردۆزێکیان پێشکه‌ش کرد بۆ مافه جیهانیه مرۆییه‌کانی هاوچه‌رخ له ئامانجه هاوبه‌شه‌کان دا .به‌تایبه‌ت دروست بونی بیردۆزر هاوچه‌رخه‌کان له‌سه‌ده‌ی بیسته‌م وه‌ک ڕێبازی ماڕکسی که بوونه بنه‌ما بۆ په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .
خوێندنی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان
[دەستکاری]
خوێندنی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان وه‌ک زانستێکی سه‌ربه‌خۆ بۆ یه‌که‌م جار له ئینگلته‌را خوێندرا . به‌ناوی تیشکی ژێر سور که ئه‌کادیمیایه‌کی تایبه‌تمه‌ند بوو له ١٩١٩ دامه‌زرا به‌سه‌رۆکایه‌تی وۆدرۆو ویڵسن له زانکۆی ویلز (ئێستا زانکۆی ئه‌بیریست ویت)، پاشان له‌گه‌ڵ دێڤد دیێڤیز زانکۆی جۆرج تاونیان دامه‌زراند که به‌کۆنترین زانکۆ داده‌نرێت بۆ خوێندنی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان له ولایه‌ته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مێریکا(١٩٢٠)٫وه به‌ر له‌و په‌یمانگای له‌نده‌ن دامه‌زرا له ١٩١٩ بۆ خوێندنی په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی به‌بۆنه‌ی وه‌رگرتنی خه‌ڵاتی نۆبڵی جیهانی له‌لایه‌ن فیلیپ نۆییڵ بۆ ئاشتی که بۆ یه‌که‌م جاربوو به شێوه‌یه‌کی فراوان خوێندکاری لێ وه‌رگیرا له ئاستێکی به‌رز. پاشان به‌شی مێژووی نێوده‌وڵه‌تی کرایه‌وه له زانکۆی له‌نده‌ن و خوێندنی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان له‌زانکۆی ئۆکسفۆرد پاشان کردنه‌وه‌ی زانکۆی تیشکی ژێرسوری به‌دوا هات له وڵاته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مێریکا و سویسرا له‌ساڵی ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٢ ئه‌م به‌شه‌ی خوێندن له کوردستان کرایه‌وه له هه‌ریه‌ک له زانکۆکانی کوردستان و زانکۆی جیهان.
وه یه‌که‌م زانکۆی تایبه‌ت به‌م بواره له‌ساڵی ١٩٢٧ دامه‌زرا له وڵاته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مێریکا بۆ خوێندنی تیشکی ژێرسور و به‌شه‌کانی په‌یمانگای باڵای لێکۆڵینه‌وه نێوده‌وڵه‌تیه‌کانی کرده‌وه ( ئێستا په‌یمانگای باڵای لێکۆڵینه‌وه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و گه‌شه‌پێدان) ، که خوێندکاری باڵا به‌رهه‌م دێنێت له بواره‌کانی دپلۆماسی تایبه‌ت به نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان.له که‌نه‌دا له‌ساڵی ١٩٦٥ زانکۆ و قوتابخانه‌ی نۆڕمان باترسۆن کرایه‌وه بۆ خوێندنی کاروباری نێوده‌وڵه‌تی .
بیردۆزی پێوانه‌یی
[دەستکاری]له ڕێکخستنه‌کانی ئه‌کادیمیای په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ، هه‌ریه‌که له سمیت و بایڵز و ئۆوینز له(٢٠٠٨)بابه‌تی پێوانه‌یی یان هه‌ڵوێستی پێوانه‌ییان کرده بنه‌مایه‌کی ئاشتیانه بۆ کێشه جیهانیه‌کان ، که به‌گوێره‌ی ئه‌م بیردۆزه هه‌ریه‌که له بنه‌ما کۆمه‌ڵایه‌تی و ڕامیاریه‌کانیان کرده پێوانه بۆ چاره‌سه‌ری کێشه هه‌رێمی و ناوچه‌ییه‌کانی جیهان که هه‌ر ناوچه‌یه‌ک له جیهان ده‌بێت له‌سه‌ر بنه‌ما کۆمه‌ڵایه‌تی و ڕامیاریه‌کانیان هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ بکرێت که ئه‌ویش له ڕێگای پێوانه‌کردنی گریمانه خێراکان و گریمانه کاتخۆره‌کان بۆ هه‌ریه‌که له‌بنه‌ما کۆمه‌ڵایه‌تی و ڕامیاریه‌کانیان بۆ نمونه هه‌ندێ ناوچه پێویستیان به لیبراڵی ڕامیاری هه‌یه هه‌ندێکیشیان به مارکسی یاخود عه‌وله‌مه .
بیردۆزی زانیاری و تیشکی ژێر سور
[دەستکاری]بیردۆزه‌کانی تیشکی ژێر سور دابه‌ش ده‌کرێن بۆ دوو چه‌قی زانیاری : " ئه‌رێنی " و " دوای ئه‌رێنی " . ئامانجی بیردۆزه ئه‌رێنیه‌کان دووباره سود بینینه‌وه‌یه له هۆکاره‌کانی سروشت و کاریگه‌ری ژینگه‌ی مرۆڤ به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌کان . که ئایه ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌یه له چ ژینگه‌یه‌ک ده‌ژیت چ هێزێکی سه‌ربازی هه‌یه په‌یوه‌ندیه‌که‌ی چۆنه له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی توانا ئابوریه‌کانی چه‌ندن .به پێچه‌وانه‌وه که بیردۆزه‌کانی دوای ئه‌رێنی هه‌موو ئه‌م هه‌ڵسه‌نگاندنانه ڕه‌ت ده‌کاته‌وه که مرۆڤ یان تاکی کۆمه‌ڵگا نابێت به پێوه‌ره مادیه‌کان هه‌ڵبسه‌نگێندرێت به‌لکو بزانین تا چه‌ند ئه‌م مرۆڤه ئازاده وه ئه‌م مرۆڤانه‌ی کۆمه‌ڵگه چ جۆره ڕژێمێک و هزرێک هه‌ڵده‌بژێرن بۆ نمونه بیردۆزی هه‌ڵبژاردنی ژیری که ده‌ڵێت ناکرێت جیهانی زانست بسه‌پێندرێت به‌سه‌ر جیهانی کۆمه‌ڵایه‌تی وه"زانست" له‌لایه‌ن تیشکی ژێر سور نه‌گونجاوه بۆ کۆمه‌ڵگه .
وه جیاوازی سه‌ره‌کی له نێوان ئه‌م دوو چه‌قه بریتیه له‌وه‌ی که ته‌وه‌ری ئه‌رێنی ده‌پرسێت .وه‌ک سه‌رهه‌ڵدانێکی نوێ (بۆچی وه چۆن ده‌سه‌ڵات به‌کاردێنن )، وه بیردۆزی دوای ئه‌رێنی له‌بڕی ئه‌مه پڕسیاره ئه‌مه ده‌که‌ن بۆ ئه‌م ڕژێمه دروست بوه بۆ نمونه مه‌به‌ستیان چی یه له"هێز" ئایا چی لێ ده‌که‌ن وه چۆن وه‌ڵامی ئه‌م هێزه بدرێته‌وه بیردۆزی دوای ئه‌رێنی بیردۆزی پێوانه‌یی بۆ ئه‌م قۆناغه به باش ده‌زانێت که ده‌کرێت له ڕوانگه‌ی ڕه‌وشته‌وه تێی بڕوانین .
له‌ماوه‌ی دوایی ١٩٨٠ تاوه‌کو ١٩٩٠ له ئه‌نجامی گفتوگۆی ئه‌م دوو چه‌قه ئاراسته‌ی سێ یه‌م درووست بوو که ناویان لێنا چه‌قی مه‌زن .
بیردۆزه‌کانی ئه‌رێنی
[دەستکاری]به‌رجه‌سته‌یی
[دەستکاری]به‌رجه‌سته‌یی یان ڕاسته‌قینه‌کی ئاسایشی وڵات و ده‌سه‌ڵاتی وڵات له پێش هه‌مووشتێک داده‌نێت .لایه‌نگرانی ئه‌رێنی وه‌ک ئیدوارد هالیت کاڕ و هانز مۆرگێتاو پێیان وایه ده‌وڵه‌ت بریتیه له به‌رژه‌وه‌ندی خودی ، که هه‌وڵ ده‌دات به‌ره‌و ده‌سه‌ڵاتی ژیرکرداره‌کی هه‌نگاوبنێت ٫وه هه‌وڵ ده‌ده‌ن بۆ به‌رجه‌سته‌کردنی که‌مترین توانا بۆ هێشتنه‌وه‌یان له ژیان به ئاشتیانه .ئه‌و هاوکاریانه‌ی له نێوان وڵاتان ده‌کرێت بۆ به‌ده‌ست هێنانی که‌مترین ده‌رفه‌ته بۆ پاراستنی ئاسایشی هه‌ریه‌که‌یان له ناوه‌وه .بۆ نمونه هه‌ر جه‌نگێک ده‌کرێت یان هه‌ر هاریکاریه‌کی جه‌نگ که پێش که‌ش ده‌کرێت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خودیه نه‌ک بۆ چاککردنی بارودۆخه‌که .وه‌ک به‌شداریکردنی وڵاتان له جه‌نگه جیهانیه‌کانی یه‌که‌م و دووه‌م .
تۆسیدیده‌س،نووسه‌ری په‌رتوکی " جه‌نگی پێلۆپۆنیسیان " که‌به‌باوکی دامه‌زرێنه‌ری قوتابخانه‌ی ئه‌رێنیه‌کان داده‌نرێت له فه‌لسه‌فه‌ی ڕامیاری .وه‌ک فه‌لسه‌فه‌کانی میکاڤیللی هۆبز و ڕۆسۆ که به‌شدارن له فه‌لسه‌فه‌ی به‌رجه‌سته‌یی له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش پاڵپشتی ڕێچکه‌ی ڕاسته‌قینه‌کی ده‌که‌ن، ده‌ڵێن ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی که ئه‌مڕۆ هه‌یه بریتیه له ڕامیاری .که هه‌مان ده‌سه‌ڵات ده‌توانێت ڕامیاریه‌که‌ی خۆی به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگادا بسه‌پێنێت ده‌ستکاری ڕه‌گی کۆمه‌ڵگه بکاتن به هه‌موو سروشته‌کانیه‌وه .
لیبڕالیزم
[دەستکاری]به‌گوێره‌ی لیبڕالیه‌کان ، تاک بنه‌مای سه‌ره‌کیه وه هاوکاری بنه‌ڕه‌تیه له گۆڕانکاریه‌کان به‌ره‌و چاکه٫ وه ئه‌و هێزه ته‌نها له‌لای تاکی کۆمه‌ڵگه‌دایه. ڵیبڕالیزم ته‌ماشای ده‌وڵه‌ت ده‌کات وه‌ک ڕێکخراوێکی ناحکومی که‌له‌ژێرناوی ڕێکخراوێکی حکومیه‌وه به‌ڕێوه ده‌بردرێت له‌کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی .ده‌وڵه‌ت چه‌ندین به‌رژه‌وه‌ندی هه‌یه که ته‌نها ناتوانێت بیانپارێزێت یان به‌ده‌ستیان بخات له‌وانه سه‌روه‌ریه‌که‌ی . ڵیبڕالیزم دڵنیای ده‌داته‌وه به هاوکاریه‌کانی نێوان ده‌وڵه‌ت و کۆمپانیا فره ڕه‌گه‌زه‌کان و داموده‌زگاکانی وڵات. لیبڕالیه‌کان ڕژێمی نێو ده‌وڵه‌تی به شتێکی هه‌ره‌مه‌کی داده‌نێن و ده‌سه‌ڵاتێکی نێوده‌وڵه‌تی گشتگر نابینن ٫ هه‌روڵاته‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆی هه‌وڵ ده‌دات .
نیۆلیبڕالیزم
[دەستکاری]لیبڕالیزمی نوێ هه‌وڵ ده‌دات گۆڕانکاریه نوێیه‌کان بگونجێنێت له گه‌ڵ لیبڕالیزمی کۆن یاخود نوێی بکاته‌وه که وڵاتان کارای سه‌ره‌کین له‌م نوێ کردنه‌وه٫ لیبڕالیزمی نوێ ئابوری نوێش له خۆ ده‌گرێت که هه‌وڵی ئازادکردنی بازار ده‌ده‌ن له‌ژێر چاودێری حکومه‌ت .ئه‌میش بۆ پاراستن و ڕێگرتن له قۆرخ کاری و به‌لاڕی دابردن . که هه‌وڵه‌کانیان سه‌رکه‌وتوو بوو به‌تایبه‌ت دوای جه‌نگی سارد و بره‌و دانی ئابوری هاوبه‌ش له نێوان وڵاتان .
بیردۆزی ڕژێمی
[دەستکاری]بیردۆزی ڕژێم چاو له لیبڕالیه‌کان دده‌کات که ده‌ڵێت دام و ده‌زگاکانی وڵات و ڕژێمی نێو ده‌وڵه‌تی و وڵاتان کاریگه‌ریان به‌سه‌ر یه‌که‌وه هه‌یه که به‌شێوه‌یه‌کی هه‌ره‌مه‌کی کار ده‌که‌ن.
لایه‌نگرانی ئه‌م بیردۆزه له‌و بڕوایه‌دان که له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هاوکاری هه‌یه له‌نێوان وڵاتان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی به‌رژه‌وه‌ندیانه له‌شێوه‌ی هه‌ره‌مه‌کی ٫ململانێیه‌کی قوڵیش هه‌یه له نێوانیان دا بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان یان په‌ره‌پێدانیان که خودی ئه‌م ململانێیه بۆته هۆکاری به‌ره‌و پێش بردنی په‌یوه‌ندیه‌کان و ڕژێمه‌کان مه‌یدانی نێوده‌وڵه‌تی.
بیردۆزه‌کانی دوای ئه‌رێنی
[دەستکاری]بیردۆزی کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی (قوتابخانه‌ی ئینگلیزی)
[دەستکاری]بیردۆزی کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی یاخود قوتابخانه‌ی ئینگلیزی کارده‌کات له‌سه‌ر بنه‌مای هاریکاریه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان بۆ دامه‌زراندنی ڕژێمی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان ٫وه چۆنیه‌تی ڕێکخستنی وه‌ک دپلۆماسی و یاسای نوێی نێوده‌وڵه‌تی ٫که به‌گوێره‌ی پێویستیه هه‌نوکه‌ییه‌کان یاساکان ده‌رده‌چێنن ٫لایه‌نگرانی ئه‌م بیردۆزه دابه‌ش بوونه به‌سه‌ر دوو به‌ره .به‌ره‌ی یه‌که‌م (solidarists) ئه‌وانه‌ن که سۆزیان هه‌یه بۆ ئه‌م بیردۆزه وه به‌ره‌ی دووه‌میش له‌وبڕوایه‌دان که ده‌بێت زۆر به‌توندی به‌ده‌م ئه‌م بیردۆزه بچنه‌وه .
بونیات نانی کۆمه‌ڵایه‌تی
[دەستکاری]بیردۆزی بونیات نانی کۆمه‌ڵایه‌تی کۆمه‌ڵێک بیردۆزی فراوانی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌خۆ ده‌گرێت که ئامانجیان چاره‌سه‌رکردنی بواره‌کانی ئۆنتیۆلۆژیا یه .وه‌ک گفتوگۆی نێوان ده‌سته‌ی کارگێریه‌کان و نوێنه‌ره‌کانه .هه‌روه‌ک بیردۆزه‌کانی زانیاری (مادده :هزر)که وتووێژه‌که‌یان له‌باره‌ی ڕێژه‌ی هێزی مادده‌یه به‌رامبه‌ر به هزر به‌ڵام نه‌ک وه‌ک بیردۆزی تیشکی ژێرسور وه‌ک باسمان کرد .به‌لکو ئه‌م بیردۆزه به‌شێوه‌یه‌کی قوڵتر باس وتووێژه‌کان ده‌کات له‌نێوان وڵاتان و لایه‌نه کرداریه‌کانیان له‌ناوه‌وه‌ی وڵات .
مارکسیزم
[دەستکاری]بیردۆزه مارکسیه‌کان یاخود مارکسیزمی نوێ له تیشکی ژێر سور ئه‌و بۆچونانه ڕه‌ت ده‌کاته‌وه که لیبڕالیه‌کان ده‌یخه‌نه ڕوو له‌باره‌ی هاریکاریه‌کانی نێوان وڵاتان یاخود ململانێکانی نێوانیان به‌لکو تیشک ده‌خاته سه‌ر لایه‌نی ماددی ئابوری .که‌له‌توانای دایه زۆر شت بکات .وه‌ک هێنانه‌دی ڕژێمی سه‌رمایه‌داری که بوه هۆکاری سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆکه‌ی داگیرکاری و ده‌ست درێژی کردنه سه‌ر سه‌روه‌ری وڵاتان و ناکۆکی جیهانی .
بیردۆزه‌کانی سه‌رکردایه‌تی
[دەستکاری]بۆچونی کۆمه‌ڵه‌ی چاکسازه‌کان
[دەستکاری]بۆچونی کۆمه‌ڵه‌ی چاکسازه‌کان گریمانه‌ی ئه‌وه ده‌که‌ن که هێزی پاڵنه‌ر له‌پشت هه‌ڵسوکه‌وتی وڵاتان هێزی بۆچونی کۆمه‌ڵه‌ی چاکسازه‌کانه.له‌نمونه‌ی کۆمه‌ڵه‌ی چاکسازه‌کان کۆمه‌ڵه‌ی په‌ستێنه‌ره ڕامیاریه‌کان و کۆمه‌ڵه‌ی که‌رتی هابه‌شگاکان و سه‌ربازیه‌کانن .که به‌بۆچونی ئه‌م بیردۆزه هه‌ر ئه‌م کۆمه‌ڵانه‌ن که وڵات و دام و ده‌زگاکانیان دروست کردوه .
بۆچونی ستراتیژی
[دەستکاری]بۆچونی ستراتیژی په‌یره‌وێکی وێژه‌ییه که به‌هۆیه‌وه ده‌روانێته تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه له هه‌ڵبژاردنی کاره‌کانیان له چاوی که‌سانی ده‌وروبه‌ر و ئه‌زمونه‌کانیان تا بزانێت چی بۆ ئه‌و باشه ئه‌و هه‌ڵبژێرێت .
ڕه‌سه‌نایه‌تی نمونه‌یه‌کی خراپه له په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان و ده‌رونزانی ڕامیاری
[دەستکاری]ڕه‌سه‌نایه‌تی (ڕه‌سه‌نی خراپ)بۆ چاره‌سه‌ری زانیاری بیردۆزێکی ده‌رونزانیانه بوو له بواری ڕامیاری که بۆ یه‌که‌م جار پێشنیارکرا له‌لایه‌ن ئۆلی هۆڵستی بۆ شیکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان بۆچونه‌کانی جۆن فۆسته‌رداڵاس که کۆمه‌ڵه بۆچونێکی قۆڵ وفراوان بوو له‌م بواره وه بۆچونگه‌ڵێکی جوان بوون بۆ چاره‌سه‌رکردنی زانیاریه‌کان که ئاماژه‌ی به‌وه کردبوو ده‌وڵه‌ت ده‌زگایه‌کی یه‌کسان نیه بۆ زانیاریه‌کان و چاره‌سه‌ریه‌کان وه‌ک هه‌رێمه فیدراڵیه‌کانی ناو یه‌کێتی سۆڤیه‌ت یان بۆچونه‌کانی حکومه‌تی ناوه‌ندی ئێراق به‌رامبه‌ر هه‌رێمی کوردستان .
بیردۆزه‌کانی دوای بونیات نان
[دەستکاری]بیردۆزه‌کانی دوای بونیات نان له تیشکی ژێرسور له ١٩٨٠ سه‌ری هه‌ڵدا له‌ئه‌نجامی لێکۆڵینه‌وه‌کانی دوای ڕووداو له زانسته ڕامیاریه‌کان . بیردۆزه‌کانی دوای بونیات نان درکیان به‌مه کرد که جارێکی تر بابه‌ته‌کانی "ده‌سه‌ڵات" و "نوێنه‌رایه‌تی"له تیشکی ژێر سور شی نه‌که‌نه‌وه به‌ڵکو له‌وه وورد ببنه‌وه که چپن هه‌ریه‌که له‌مانه گه‌شه‌ی کردوه و کاهریگه‌ری خستۆته سه‌ر په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .
ئاسته‌کانی شیکردنه‌وه
[دەستکاری]چه‌مکی ئاسته ڕژێمیه‌کان
[دەستکاری]په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان له‌زۆر لایه‌ن ده‌ڕوانێته ئاسته‌کانی شیکردنه‌وه. چه‌مکی ئاسته ڕژێمیه‌کان ئه‌م چه‌مکه پێشنیارکراوانه‌ن که هه‌ڵده‌ستن به‌دیاری کردن و دروست کردنی ژینگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی که بابه‌ته هه‌ره‌مه‌کیه‌کان لێک ده‌کاته‌وه.
سه‌روه‌ری
[دەستکاری]له ڕابردوو چه‌مکه‌کانی به‌ستن و پاڵپشتی٫ په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان پشتی پێ ده‌به‌ست بۆ بابه‌تی سه‌روه‌ری ٫هه‌روه‌ک چۆن جان بۆدان باسی ده‌کات له "شه‌ش نوسراو له کۆمۆنۆلس ١٥٧٦ ٫ که خاڵی یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ی سێ ده‌ستنوسی په‌رتوکێک بوون بۆ بابه‌تی سه‌روه‌ری که یه‌کسانی کردوه به هه‌بوونی وڵات٫که ده‌سه‌ڵاتی سه‌روه‌ری ده‌سه‌ڵاتی ڕه‌های هه‌یه به‌سه‌ر خاکه‌که‌ی "له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چه‌ندین باری نه‌خوازراو هه‌یه بۆ له‌ده‌ست دانی سه‌روه‌ری به درێژایی مێژوو وه‌ک هه‌ندێ له وڵاتانی ئه‌فریکا له‌دوای کۆتایی داگیرکاریه‌کان یان وه‌ک ئه‌وه‌ی له ئێراق ڕووی دا له‌دوای داگیرکردنی له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریکاوه که چه‌نده کاریگه‌ری هه‌بوو به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان.
هێز
[دەستکاری]چه‌مکی هێز له په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ده‌توانین به‌وه هه‌ژماری بکه‌ین که تا ئه‌وپه‌ڕی توانا کاریگه‌ری هه‌یه به‌سه‌ر گۆڕه‌پانی نێوده‌وڵه‌تی و په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .که لێره هێزی نه‌رم هه‌موو بابه‌ته‌کان یه‌کلایی ده‌کاته‌وه مه‌به‌ستمان له هێزی نه‌رم هێزی دپلۆماسی و ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تیه .
به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی
[دەستکاری]مه‌به‌ستمان له شیکردنه‌وه‌ی چه‌مکه‌کانی ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ری و به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی ئیش کردنه له‌سه‌ر وڵات و په‌یوه‌ندیه‌کانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی تر تابزانێت خۆی کێیه و جیاوازیه‌که‌ی چیه له‌گه‌ڵ وڵاته‌کانی تر .تا بزانێت تا چه‌ند له توانای دایه خاکه‌که‌ی بپارێزێت و به‌رژه‌وه‌ندیه باڵاکانی به‌ره‌و پێش ببات .
چاڵاکوانه ناحکومیه‌کان
[دەستکاری]له‌سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌مین هیچ وڵاتێک نه‌بوو به‌ته‌نها بتوانێ گۆڕانکاریه‌ک له ڕژێمی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ست بێنێت تا به‌ره‌و چاکتری ببات .بۆ یه ڕێکخراوه ناحکومیه‌کان سه‌ریان هه‌ڵدا .که ڕۆڵێکی زۆر چاڵاکیان هه‌بوو له گۆڕانکاریه‌کان و ڕێکخستنه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان که به‌شێوه‌ی خۆکرد و سه‌ربه‌خۆ کاره‌کانیان جێبه‌جێ ده‌کرد .وه‌ک هاوبه‌شگا نیشتمانیه‌کان و بزاڤه ئازادی خوازه‌کان و نوێنه‌رایه‌تیه ناحکومیه‌کان .
پێکهاته‌کانی هێز
[دەستکاری]پرۆتۆکۆله سه‌ربازیه‌کان و هێزه نه‌رمه‌کان ڕۆڵێکی گرنگیان هه‌یه له په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان و دروست بوونی دوولایه‌نی دابه‌شکاریه جه‌مسه‌ریه‌کانی هێز .به‌تایبه‌ت له کاتی جه‌نگی سارد بینیمان چۆن وڵاتان دابه‌ش بوون به‌سه‌ر هه‌ریه‌ک له‌جه‌مسه‌ره به‌رهه‌ڵستکاره‌کانی جیهان که هه‌ریه‌که‌یان به‌گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان و پاراستنی سه‌روه‌ری و ڕژێمه‌کانیان پاڵپشتیان بۆ لایه‌نێک هه‌ڵبژارد له یه‌کێک له جه‌مسه‌ره‌کان به‌گوێره‌ی ئایدۆلۆژیا نزیکه‌کانیانه‌وه .
جه‌مسه‌ری
[دەستکاری]جه‌مسه‌ری بریتیه له‌دابه‌ش بوونی هێزی وڵاتان به‌سه‌ر دووته‌وه‌ر یان زیاتر له په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .ئه‌م چه‌مکه بۆ یه‌که‌م جار دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م و سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگی سارد چرۆی کرد .که هه‌ریه‌که له‌دوو هێزه زه‌به‌لاحه‌که‌ی جیهان کۆمه‌ڵێک وڵاتیان وه‌ک پاشکۆ بۆ خۆیان ڕاکێشا .دووجه‌مسه‌ری زۆر ئایدۆلۆژیای جیاواز له‌خۆده‌گرێت له‌وانه په‌یوه‌ندیه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتان .
به‌سته‌ر
[دەستکاری]به‌ستانه‌وه‌ی چه‌ندین ڕژێمی ده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی له‌خۆ ده‌گرێت له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش و هێزی هاوبه‌ش بۆ به‌دیهێنانی ئایدۆلۆژیایه‌کی دیاری کراو یان ده‌سکه‌وتێکی ئابوری که هه‌ریه‌که له وڵاته پێک به‌ستوه‌کان پشت به ئه‌وه‌که‌ی تر ده‌به‌ستێت .ئه‌م چه‌مکه‌ش هۆکارێک بوو بۆ سه‌رهه‌ڵدانی جیهان گه‌رایی و ئابوری جیهانی و ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ٫که کۆی هه‌مویان په‌یوه‌ندیان هه‌بوو به په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان.
پاشکۆیی
[دەستکاری]
بیردۆزی پاشکۆیی زیاتر بیردۆزێکی شیوعیانه‌و نزیکه به هزری مارکسیانه .که وڵاتێکی به‌هێز کۆمه‌ڵێک وڵات ده‌سته‌مۆ ده‌کات بۆ جێبه‌جێکردنی کاروباره ڕامیاریه‌کانی .ئه‌م چه‌مکه بۆ کاروباری ناوه‌وه‌ی گه‌لێک وڵاتان ته‌شه‌نه‌ی کرد له نڵملانێیه پارتیه‌کان و سه‌ربازیه‌کان.
که‌ل وپه‌له‌کانی په‌یره‌وی په‌یوه‌ندیه نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان
[دەستکاری]چه‌مکه‌کان له‌ئاستی یه‌کڕیزی بۆ په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان
[دەستکاری]جۆری ڕژێم
[دەستکاری]ئایین
[دەستکاری]ئایین کاریگه‌ری هه‌یه به‌سه‌ر ڕێگای یان چۆنیه‌تی هه‌ڵسوکه‌وتی وڵاتان له‌ناو ڕژێمی نێوده‌وڵه‌تی بۆ نمونه جه‌نگی سی ساڵه‌ی ئه‌وڕوپا(١٦١٨-١٦٤٨) یان له وڵاته ئه‌ره‌بیه‌کان ئایین بنه‌مای سه‌ره‌کی پێک هاته‌ی وڵاته به په‌یوه‌ندیه‌کانی ده‌ره‌وه‌شه‌وه .ئایین بۆته هۆی دروست بوونی سه‌دان گروپی توند ڕه‌و به‌تایبه‌ت له‌دوای سه‌رهه‌ڵدانی جیهان گه‌رایی (عه‌وله‌مه)وه جیاکردنه‌وه‌ی ئایین له حکومه‌ت ٫به تایبه‌ت له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دا.
ئامرازه سه‌ربه‌خۆکان-ئامرازه‌لاوه‌کیه‌کان
[دەستکاری]ده‌زگاکانی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان
[دەستکاری]
ده‌زگا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان به‌شێکی زیندوو پێک دێنن له په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه هاوچه‌رخه‌کان .که پشکێکی چاڵاکیان به‌رکه‌وتوه له کاره نێوده‌وڵه‌تیه‌کان .
ڕێکخراوه حکومیه تایبه‌تمه‌نده‌کان
[دەستکاری]نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان
[دەستکاری]نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان(UN) ڕێکخراوێکی نێوده‌وڵه‌تیه که‌وا پێناسه‌ی خۆی کردوه " به‌سته‌رگه‌یه‌کی جیهانیه له حکومه‌ته‌کان پێک هاتوه بۆ ئاسانکاری و هاریکاری له یاسای نێوده‌وڵه‌تی وئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی و گه‌شه‌پێدانی ئابوری و دادی کۆمه‌ڵایه‌تی". ڕێکخراوێکی دیاری جیهانیه ٫که له‌چه‌ندین دام وده‌زگای جۆربه‌جۆر پێک هاتوه .
ڕێکخراوی هاریکاری ئیسلامی
[دەستکاری]ڕێکخراوی هاریکاری ئیسلامی(OIC)ڕێکخراوێکی نێوده‌وڵه‌تیه که ٥٧ وڵات ئه‌ندامن .وه‌ک نوێنه‌رایه‌تی کۆمه‌ڵگه‌ی ئیسلامی له کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌نگیان هه‌یه که ئامانجیان پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی موسڵمانانه.
ئیتر
[دەستکاری]ڕێکخراوه‌کانی نێوان هه‌رێمه‌کان له‌خۆ ده‌گرێت .
دام و ده‌زگا ئابوریه‌کان
[دەستکاری]
ده‌زگاکانی یاسای نێوده‌وڵه‌تی
[دەستکاری]مافه‌کانی مرۆڤ
[دەستکاری]یاسا
[دەستکاری]ڕێکخستنه‌کانی ئاسایشی هه‌رێمی
[دەستکاری]
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان تێدایە. |