ئێژنار ھێرتزسپرونگ

**ئێژنار هێرتزسپرونگ**
ئێژنار هێرتزسپرونگ
لەدایکبوون	٨ی تشرینی یەکەمی ١٨٧٣; کۆپنهاگن، دانیمارک
مردن	٢١ی تشرینی یەکەمی ١٩٦٧ (تەمەن ٩٤ ساڵ); ڕۆسکیلدە، دانیمارک
نەتەوە	دانیمارکی
خەڵاتەکانی	مەدالیای بروس (١٩٣٧); مەدالیای زێڕی RAS (1929);

ئێژنار هێرتزسپرۆنگ ( ٨ی تشرینی یەکەمی ١٨٧٣ – ٢١ی تشرینی یەکەمی ١٩٦٧) کیمیازان و فەلەکناسی دانیمارکی بووە.

پیشە

هێرتزسپرۆنگ لە شاری فرێدریکسبێرگ لە دانیمارک لەدایکبووە، کوڕی سێڤرین و هێنریتە. لە پەیمانگای پۆلیتەکنیکی کۆپنهاگن ئەندازیاری کیمیایی خوێندووە، لە ساڵی ١٨٩٨ دەرچووە. دوای ئەوەی دوو ساڵ وەک کیمیاکار لە سانت پترسبۆرگ کاری کرد، لە ساڵی ١٩٠١ بۆ ماوەی ساڵێک لە زانکۆی لایپزیگ فۆتۆکیمیای خوێند. ^[١] باوکی فەلەکناسی ئاماتۆر بووە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە ئەجنار حەزی لەو بابەتە بێت. لە ساڵی ١٩٠٢ دەستی بە چاودێریکردنی فەلەکی لە فرێدریکسبێرگ کرد و لە ماوەی چەند ساڵێکدا تێبینی ئەوەی کردبوو کە ئەستێرەکان کە جۆری سپێکتراڵیان هاوشێوەیە دەتوانن قەبارەی ڕەهای جیاوازی زۆریان هەبێت. لە ساڵی ١٩٠٩ پۆستێکی لە ڕوانگەی گۆتینگن لە ژێر دەستی بەڕێوەبەر کارل شوارزشیڵد وەرگرت. ^[٢]

لە ساڵی ١٩١١ هێرتزسپرۆنگ دیاگرامی هێرتزسپرۆنگ-ڕاسێلی پەرەپێدا، کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە ساڵی ١٩١٣ لەلایەن هێنری نۆریس ڕوسیلەوە پەرەی پێدرا.

لە ساڵی ١٩١٣ هێرتزسپرۆنگ مەودای چەند ئەستێرەیەکی گۆڕاوی سیفیدی بە پارالاکس دیاری کرد، ^[٣] و بەم شێوەیە توانی پەیوەندییەکە، کە لەلایەن هێنریتا لیڤیتەوە دۆزرایەوە، لە نێوان سەردەمی سیفاید و ڕووناکیدا قەبارەبکات. لەم ئیرادەدا هەڵەیەکی کرد، لەوانەیە خلیسکانی قەڵەمەکە بێت، ئەستێرەکانی ١٠ هێندە زۆر نزیک کردەوە. ئەم پەیوەندییەی بەکارهێنا بۆ خەمڵاندنی مەودای هەوری بچووکی ماگلانیک . لە ساڵی ١٩١٩ تا ١٩٤٦، هێرتزسپرۆنگ لە ڕوانگەی لایدن لە هۆڵەندا کاری کردووە، لە ساڵی ١٩٣٧ وەک بەڕێوەبەر. لە نێو خوێندکارە دەرچووەکانی لە شاری لیدن جیرارد کویپەر بوو .

ڕەنگە گەورەترین بەشداریی لە فەلەکناسیدا پەرەپێدانی سیستەمێکی پۆلێنکردن بووبێت بۆ ئەستێرەکان بۆ دابەشکردنیان بەپێی جۆری سپێکتراڵ و قۆناغی گەشەکردنیان و ڕووناکی. ئەو لە کارەکانیدا سیستەمی پۆلێنکردنی پێشووی کە لەلایەن ئەنتۆنیا مۆری پەرەی پێدراوە بەکارهێناوە. ئەو شتەی کە پێی دەوترێت "هێڵکاری هێرتزسپرونگ-ڕاسێل" لەو کاتەوە وەک سیستەمێکی پۆلێنکردن بۆ ڕوونکردنەوەی جۆرەکانی ئەستێرەیی و پەرەسەندنی ئەستێرەیی بەکارهاتووە. هەروەها دوو ئەستێرە بچووکی دۆزیەوە کە یەکێکیان 1627 Ivar کە ئەستێرەیەکی ئەمۆرە.

هێنریتا هاوسەرەکەی (١٨٨١-١٩٥٦) کچی فەلەکناسی هۆڵەندی جاکۆبۆس کاپتین بوو. هێرتزسپرۆنگ لە ساڵی ١٩٦٧ لە شاری ڕۆسکیلدە کۆچی دوایی کردووە. ناوی ئەستێرە بچووکەکەی 1693 Hertzsprung بۆ ڕێزلێنان لێنرا. ^[٤]

ئەستێرە بچووکەکان دۆزرایەوە

١٦٢٧ ئیڤار (٢٥ی ئەیلوولی ١٩٢٩)
١٧٠٢ کالاهاری (٧ی تەمموزی ١٩٢٤)

ڕێزلێنان

خەڵات و ڕێزلێنان

لە ساڵی ١٩٢٧ بۆ ئەکادیمیای هونەر و زانستی ئەمریکی هەڵبژێردرا ^[٥]
مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاهانەی فەلەکناسی لە ساڵی ١٩٢٩
مەدالیای بروس لە ساڵی ١٩٣٧
لە ساڵی ١٩٤١ بۆ کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی هەڵبژێردرا ^[٦]

ناوی لێنراوە

کانیاوی کاریگەری مانگ Hertzsprung
ئەستێرەیەکی پشتێنەی سەرەکی 1693 Hertzsprung

سەرچاوەکان

^ Van Berkel، Klaas (1999). The History of Science in the Netherlands: Survey, Themes and Reference. BRILL. p. 460. ISBN 9789004100060.
^ Hellyer، B. (October 1973). «Ejnar Hertzsprung, 1873–1967». Journal of the British Astronomical Association. 83: 460–461. Bibcode:1973JBAA...83..460H.
^ Hertzsprung، E. (1913). «Über die räumliche Verteilung der Veränderlichen vom δ Cephei-Typus» [On the spatial distribution of variable [stars] of the δ Cephei type]. Astronomische Nachrichten (بە ئەڵمانی). 196 (4692): 201–208. Bibcode:1913AN....196..201H.
^ Schmadel، Lutz D. (2003). «(1693) Hertzsprung». Dictionary of Minor Planet Names – (1693) Hertzsprung. Springer Berlin Heidelberg. p. 135. doi:10.1007/978-3-540-29925-7_1694. ISBN 978-3-540-29925-7.
^ «Ejnar Hertzsprung». American Academy of Arts & Sciences (بە ئینگلیزی). ٩ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.