ئامبلیئۆپیا
 | ئەم وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھەبێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین. |
ئەممبلیوپیا کە پێی دەوترێت چاوی تەمبەڵ، ناڕێکی بینایییە کە مێشک دەمارە ڕاگەیاندنی چاوێک دای نابەزێنێت و بەپێی کات پشت بە چاوەکەی تردەبەستێت. ئەوەش دەبێتە ئەنجامی کەمبوونی بینین لە چاوێکدا کە بە پێچەوانەوە ئاسایی دەردەکەوێت. ئەممبلیوپیا باوترین ھۆکاری کەمبوونی بینایییە لە یەک چاو دا لە نێوان منداڵان ولاوان.
ھۆکاری ئەمبلیوپیا دەتوانێت ھەر حاڵەتێک بێت کە لە منداڵیدا دەست لە تەرکیز کردن وەربدات. ئەمە لە ڕێکخستنی خراپی چاوەکان دروست دەبێت، چاوێک شێوەیەکی نائاسایی ھەبێت کە ئەمەش تەرکیز کردن قورسدەکات، چاوێکیان کزتر یان تیژتربێت لەوی تر، یان تەڵخبوونی ھاوێنەی یەکێک لە چاوەکان، بینین یەکسەر ناگەڕێندرێتەوە، چونکە میکانیزمەکە مێشکیش لەخۆدەگرێت. ئەممبلیوپیا دەکرێت زەحمەت بێت بۆ ئەوەی بتوانرێت ئاشکرا بکرێت، بۆیە تاقیکردنەوەی بینین بۆ ھەموو منداڵانی دەوروبەری چوار بۆ پێنج ساڵ پێشنیار کراوە
دۆزینەوەی پێشوەخت ئەگەری سەرکەوتنی چارەسەرزیاتر دەکات. ڕەنگە تەنھا چاویلکە پێویست بێت بۆ چارەسەرکردن لە ھەندێک منداڵ. ئەگەر ئەمە کاریگەر نەبوو، ئەوا ئەو چارەسەرانەی کە ھانی منداڵ دەدەن یان ناچاری دەکەن کە چاوی لاوازتر بەکار بھێنیت، بەکار دەھێنرێ ئەمە دەکرێت بە بەکارھێنانی (چاوبەست) یان بە بەکارھێنانی پینە یان دانانی ئەترۆپین لە چاوی بەھێزتردا. بەبێ چارەسەر، ئەممبلیوپیا بەشێوەیەکی ئاسایی بەردەوام دەبێت. چارەسەر بۆ مرۆڤی پێگەیشتوو کەمتر کاریگەرە.]
ئەممبلیوپیا لە تەمەنی پێنج ساڵییەوە دەستبە دەرکەوتن دەکات. ڕێژەی ١ – ٥ ٪ پێگەیشتووەکان مەزندەی ئەو پشێویەیان تیادەکرێت، لەکاتێکدا چارەسەر بینین باشتر دەکات، بە شێوەیەکی ئاسایی ناگەڕێنەوە بۆباری ئاسایی لە چاوی زیانلێکەوتوودا. ئەممبلیوپیا بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٦٠٠ دا باس کراوە. ڕەنگە ئەو مەرجە وا لە خەڵک کە شیاو ئەوە نەبن بۆ ئەوەی فڕۆکەوان بن یان ئەفسەری پۆلیس بن.
نیشانەکانی[دەستکاری]
زۆر کەسی بە ئەمبلیوپییەوە، بە تایبەتی ئەوانەی تەنیا شێوەیەکی سووک ھەیانە، ئاگاداری ئەوە نین کە ئەو پشێوییەیان ھەیە تا لە تەمەنێکی گەورەتردا تاقیدەکرێنەوە، چونکە ئەو تێڕوانینەی لە چاوی بەھێزتردا ھەیە ئاسایییە. ئەو کەسانەی کە ئەمبلیۆپیاییان ھەیە، بەشێوەیەکی ئاسایی بینایییەکی لاوازی ستێریۆییان ھەیە، چونکە پێویستی بە ھەردوو چاو ھەیە. ڕەنگە زیاتر لەسەر چاوی زیانلێکەوتوو، ناسینەوەی شێوازی خراپتر، کەم ھەستی بینایی و ھەستیارییەکەی نزمترە بەرامبەر ڕوناکی و جوڵ.
ئەممبلیوپییا بە چەند نائاسایییە کردارێکەوە لە بینینی بۆشایی دا دەناسرێ، لەوانە کەمکردنەوە لە ئاستی بینین، کاری ھەستیاری گونجاندنی ڕەنگ (کۆنتراست)، و ھەروەھا شێواندنی بۆشایی، کارلێکی نائاسایی و تێکچوونی دۆزینەوەی ھاوسێ. جگە لەوەش، ئەو کەسانەی کە ئەمبلیوپییان ھەیە بەدەست نائاسایییە دووربینەکانەوە وەک نەداریی و کۆکراوەی ی دووگۆشەیی نائاسایی، ئازار دەچێژێت. ھەروەھا بینینی ناوەندی لە ئەمبلیوپدا قەرەباڵغترە لە بینینی ناوەندی لە چاودێری ئاسایید.
ئەو کەسانەی کە ئەمبلیوپییان ھەیە ھەروەھا کێشەی بینینی دووریان ھەیە وەک تێڕوانینی قووڵی یرۆسۆکۆپیکی (مجسامی) سنووردار و زۆربەی کات زەحمەتی بینینی وێنە سێ ڕەھەندییەکان لە وێنەی شاراوەی ستریۆسکۆپیکیدا ھەیە وەک ئۆتۆستریۆگرام. ١٥] تێڕوانین لە قووڵایی، لە نیشانەی تاکرەوی وەک قەبارە و ڕوانگە و پاڕالەکسی جووڵە بە ئاسایی دەمێنێتەوە.
ھۆکارەکانی توشبوون
ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەمبلیۆپیا:
سترابیسمیک: بە سترابیسموس (چاوی بێ سەروبەر).
شکاندن: بە ئەنیساترۆپی (جیاوازی پلەیەکی دیاریکراو لە نزیک بینی، دووربینی، یان ئەستیگماتیسم)
یان بە بڕی بەرچاو یان نایەکسانی لە نێوان ھەردوو چاودا.
بێبەشکردن: بە بێبەشکردنی بینین زوو لە ژیاندا بەھۆی ناڕێکی ڕێگر لە بینین وەک کاتارێتی زگماکی.
ستاربیسمەز[دەستکاری]
سترابیسموس ھەندێک جار بە ھەڵەش دەگوترێت چاوی تەمبەڵ، حاڵەتێکە کە چاوەکان بە ھەڵە لێکدەترازێن. سترابیسموس بە زۆری دەبێتە ھۆی بینینی ئاسایی لە بینینی پەسەندکراو (یان " ھاوەڵ ") چاو (ئەو چاوانەی کە کەسەکە پێی باشە بەکاری بھێنیت)، بەڵام ڕەنگە ببێتە ھۆی بینینی نائاسایی لە لاڕێیانی چاو بەھۆی جیاوازی ئەو وێنانەی لە دوو چاوەوە بۆ مێشک دەگوازرێتەوە، بینین دوو چاو لەسەر یەک ئامانج چاک نەکرانەوە. چونکە دوو چاو لەسەر یەک شت جێگیر نین. . مێشکی منداڵان زیاتر دەمارەپلاستیکە، بۆیە ئاسانتر دەتوانێت بە کپکردنی وێنەکان لە یەکێک لە چاوەکان خۆی بگونجێنێت، کە دوو بینین (ئاممبلیۆپیا) لادەبات ئەم وەڵامە پلاستیکییەی مێشک، دەبێتە ھۆی پچڕانی گەشەی ئاسایی مێشک، دەبێتە ھۆی ئەمبلیوپی . [بەلگەکردن پێویستە] بەڵگەکانی ئەم دوایییە ئاماژە بە ھۆکاری ھەڵبەز و داکشان دەکات لەگەڵ تێکردنی بۆ ناو تۆڕی بینین.
ئەمبلیوپیستای سترابیسمی دەکرێت بە ڕوونکردنەوەی وێنەی بینراو بە چاویلکە، یان ھاندانی بەکارھێنانی چاوی ئەمبلیوپیک لە کاتێک چاوبەست لەسەر چاوی زاڵ ھەبێت یان پێڵوکردنی دەرمانسازی چاوە باشترەکە. پێڵوکردن بە زۆری بریتییە لە بەکارھێنانی قەپەکانی ئەترۆپین بۆ ئیفلیجکردنی کاتی یافڵچەی شوێنی حەوانەوە، کە ئەمە وا دەکات بینایی لە چاوی باشدا لێڵ بێت. ھەروەھا شێر کەم دەکات ئەمە یارمەتی دەدات بۆ ڕێگریکردن لە ھەر بێزارکردنێک کە پەیوەندی بە لەبەرکردنیچاوبەست ھەبێت، ھەرچەندە ھەندێک جار بەکارھێنانی بەربوونەوەی چاو دەبێتە ھۆی بەرەنگاربوونەوەی خۆ تەرازووکردنی ئۆکلار ەکە لەوانەیە بە میتۆدی نەشتەرگەری یان نانەشتەرگەری چارەسەر بکرێت، بەپێی جۆری سترابیسموس.
ڕیفراکتیڤ[دەستکاری]
ئەمبلیوپیای سەرھەڵگر لەوانەیە لە ئەنیسۆمترۆپییەوە (ھەڵەی نابەرابەری لە نێوان دوو چاودا) لێبێت ئەنیسەترۆپی کاتێک ھەیە کە جیاوازی لە ھێزدا ھەبێت لە نێوان ھەردوو چاودا. ئەو چاوەی کە بە شێوەیەکی ئاسایی وێنەی ڕوونتر بۆ مێشک دابین دەکات، دەبێتە چاوی زاڵ. ئەو وێنەیەی لە چاوەکەی تردا ھەیە لێڵ دەبێت، کە لە ئەنجامدا دەبێتۆ ھۆی گەشەی نائاسایی لە نێو کۆئەندامی بینین دا. ئەمبلیوپی ڕیفراکتیڤ کەمتر لە ئەمبلیوپی سترابیسمیکی سەختترە و بە زۆری فەرامۆشدەکرێت لەلایەن پزیشکە چاودێرییە سەرەتایییەکانەوە بەھۆی کەمتر دەرکەوتنی دراماتیکی و نەبوونی دەرکەوتەی جەستەیی ئاشکرا، وەک لەگەڵ سترابیسموس بەوەی کە ڕاستکردنەوەی ناچالاک لە نایۆسەمیترۆپی بەھۆی دیمەنی بە شێوەیەکی ئاسایی دەبێتە ھۆی گەورەبوونی وێنەی جیاواز لە ھەردوو چاو، کە لەوانەیە بە پێچەوانەوە بینینی دوو چاوی لێبگرن، ڕاستکردنەوەیەکی بەرییەککەوتن بە بەکارھێنانی لێنزی بەردەنگ ڕەچاو دەکرێت. ھەروەھا بژاردەیەکی چارەسەرە، بە تایبەتی ئەگەر ڕێوشوێنێکی ئاسایی بەھۆی ئەنیسێکۆنیا یان نەبوونی پابەندبوون یان ھەردووکیان ەوە شکستی ھێنابێت.
پاتۆفیزیۆلۆجی[دەستکاری]
ئەممبلیوپیا کێشەیەکی گەشەسەندووی مێشکە نەک کێشەیەکی ناوکی، دەماری ئەندامی لە تۆپی چاودا (ھەرچەندە کێشەی ئەندامی دەتوانێت ببێتە ھۆی ئەمبلیوپیا کە لەوانەیە بەردەوام بوونی ھەبێت دوای ئەوەی کێشەی ئەندامی بە دەستێوەردانی پزیشکی چارەسەر بووە). ئەو بەشەی مێشک کە وێنەی لە چاوی زیانلێکەووتوەوە وەردەگرێ بە شێوەیەکی دروست پەرە بە توانای تەواوی بینایی خۆی نادات. ئەمەش بە تاقیکردنەوەی ڕاستەوخۆی مێشک پشتڕاستکراوەتەوە دەیڤد ھوبێل و تۆڕستێن ویسل لە ساڵی ١٩٨١ خەڵاتی نۆبڵیان لە زانستی فیزیۆلۆژی پزیشکی دا بەدەستھێنا بەھۆی کارەکانیان لە نیشاندانی ڕادەی ئەو زیانانەی کە بە ستوونەکانی ھەیمەنەی ئۆکلار بەرھەم دێت لە پشیلەکان بە بێبەشکردنی تەواوی بینین لە ماوەی ئەو ماوەیەی پێی دەوترێت "ماوەی بڕیاردەر" زۆرترین " ماوەی بڕیاردەر " لە مرۆڤدا لە دایکبوونەوە تا دوو ساڵی بەردەوام دەبێت.
دەستنیشانکردن
ئەممبلیوپییا دەستنیشان دەکرێت بە دیاریکردنی کەم بوونی بینایی لە یەک چاو یان ھەردوو چاودا، لە ڕێژەی نائاسایی پێکھاتەیی چاو و دوورخستنەوەی ناڕێکی دیکەی بینین وەک ھۆیەکانی نزمبوونی بینایی. دەکرێت بە جیاوازی نێوانگۆشە لە دوو ھێڵ یان زیاتر لە ئەکتی (بۆ نسێلین چارت) پێناسە بکرێت کاتێک بینایی چاو بە شێوەیەکی گەورە چاک دەبێت. لە منداڵانی گەنجدا، توانای بینین قورسە پێوانە بکرێت و دەکرێت بە چاودێری کردنی کاردانەوەکانی نەخۆش بخەمڵێندرێت کاتێک یەک چاو داپۆشراوە، لەوانە چاودێری کردنی توانای نەخۆش بۆ شوێنکەوتوانی بە یەک چاو.
تاقیکردنەوەی ستێریۆوەک لەنگ ستێریۆتێست، تاقیکردنەوەی پشتپێنەکراوە بۆ ئەممبلیۆپی کەسێک کە تاقیکردنەوەی ستێریۆتێستی لانگ تێدەپەڕێت پێناچێت ئەممبلیوپیستێکی سترابیۆسمی ھەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانێت لە ئەگەری کەمکردنەوە داڕماو بێت. پشکنینی دووسەرانەی یونۆلار بۆی ھەیە کە بتوانێت دیاری بکات، ھەر لە منداڵی زۆر بچووکدا، ئەمبلیوپیکە کە پەیوەندی بە سترابیسموس، مایکرۆسترابیسموس، یان کەمکردنەوەی ڕاستێتی چاککردنەوە ھەیە. دەستنیشانکردن و چارەسەری ئەممبلیوپییا بە زوویی پێویستە بۆ ئەوەی لەدەستدانی بینین ەکە. بە کەمترین پشکنینی. ئەممبلیوپییا لە ھەموو ئەو کەسانەی کە لە نێوان تەمەنی سێ بۆ پێنج ساڵیدا نوستکراوە
چارەسەر
چارەسەری ئەمبلیوپی سترابیسمی یان ئەمبلیوپی ئەبلۆپی (anisometropic amblyopia) بریتییە لە ڕاستکردنەوەی کەمیی تیشکی (لەبەرکردنی ڕەچەتەی سپێکتی پێویست) و زۆر جاریش بەکارھێنانی چاوی ئەمبلیوپیک، بە بەستنی. چاوی باش، یان ھەڵمژینەوەی ئەترۆپینی مەوزوع لە چاوی چاکدا، یان ھەردووکیان
ئەترۆپین دەردەکەوێت ئەنجامی ھاوشێوەی پینەکردن. ئەگەر زۆر پینەکردن یان قەپاتکردنی چاوی باش لە کاتی چارەسەرکردنی ئەمبلیوپیدا ھەیە، " ئەمبلیوپیپێچەوانە " دەتوانێت ئەنجامی لێ بدریت. چاو پینەکردن بە زۆری لە خشتەیەکی کاتی بە شی کە نزیکەی ٤–٦ کاتژمێر لە ڕۆژێکدا ئەنجام دە دری. چارەسەر بەردەوام دەبێت ھەتا بینین باشتر دەبێت. شایانی ئەوە نییە بۆ ماوەی زیاتر لە ٦ مانگ بەردەوام بێت لە پینەکردن ئەگەر ھیچ پێشکەوتنێک بەردەوام نەبێت. چارەسەری تاکەکان کە تەمەنی ٩ ساڵ بۆ گەورەبوون دەکرێت لە ڕێگەی فێربوونی دەروونی ی پیادەکراو.
بێبەشکردن لە ئەمبلیوپیا چارەسەر دەکرێت بە پێچاوکردنی چاوی باش بۆ ھاندانی بەکارھێنانی چاوی ئەمبلیوپیک. چارەسەری پێشوەختە دەست پێ دەکات، چارەسەرەکە ئاسانتر و خێراترە و کەمتر زیان لە دەروونیدەدات. ھەروەھا ھەلی بەدەستھێنانی ٢٠ / ٢٠ بینین گەورەترە ئەگەر زوو چارەسەر بکرێت.