ھایپریۆن (مانگ)
ھایپیریۆن (بە ئینگلیزی: Hyperion) یەکێکە لە مانگەکانی ھەسارەی کەیوان کە لەلایەن ھەریەک لە جیۆرج فڵیپ بۆند، ویڵیام کراچ بۆند و ویڵیام لاسێل بینراوە. لە ساڵی ١٨٤٨، شێوەی مانگەکە شێوەیەکی ناتەواوە و لە شێوەی ئیسفنجێکی شی نەبووەوە دەچێت، ھەروەھا ئەو مانگە دووەم گەورەترین تەنی ناگۆیییە لە کۆمەڵەی خۆر. ناو
مانگەکە ناوی لێنراوە ھایپەریۆن، خوای ھۆشیاری و چاودێریی بەھێز - برای گەورەی کرۆنۆس، خوای بەرامبەر بە کەیوان لە ئەفسانە یۆنانییەکاندا. ھەروەھا پێی دەوترێت کەیوان ٧.
دۆزینەوەی ھایپەریۆن ماوەیەکی کەم دوای ئەوە بوو کە جۆن ھێرشل ناوی بۆ حەوت مانگەکەی پێشتر ناسراوی کەیوان پێشنیاز کرد لە کتێبە بڵاوکراوەکەیدا لە ساڵی ١٨٤٧ بە ناوی «ئەنجامەکانی چاودێریی فەلەکی لە سەری ھیوای باش». ویلیام لاسیل، کە دوو ڕۆژ دوای ویلیام بۆند چاودێریی ھایپەریۆنی کردبوو، پێشتر پلانی ناو لێنانەکەی ھێرشلی پەسەند کردبوو و ناوی ھایپەریۆنی بەپێی ئەو پێشنیاز کردبوو. [١] ھەروەھا پێش بۆند کەوت لە بڵاوکردنەوەی دۆزینەوەکەیدا. [٢]
تایبەتمەندییە فیزیاییەکان
[دەستکاری]شێوە
[دەستکاری]ھایپەریۆن دووەم گەورەترین تەنە ناڕێکە ناسراوەکانە (نائەھلیلەجی، واتە لە حاڵەتی ھاوسەنگیی ھایدرۆستاتیکیدا نییە) لە کۆمەڵەی خۆردا. مانگی پرۆتیوسی نێپتۆن بە گەورەترین مانگی ناڕێکی ناسراو دادەنرێت. بارستایی ھایپەریۆن نزیکەی ١٥٪ی بارستاییی میماسە، کە سووکترین تەنی ئەھلیلەجیی ناسراوە. تیرەی گەورەترین کانزای سەر ھایپەریۆن نزیکەی ١٢١.٥٧ کیلۆمەترە (٧٥.٥٤ میل) و قووڵایییەکەی ١٠.٢ کیلۆمەترە (٦.٣ میل). لێکدانەوەی ئەگەری بۆ شێوە ناڕێکەکەی ھایپەریۆن ئەوەیە کە پارچەیەکە لە تەنێکی گەورەتر کە بەھۆی پێکدادانێکی گەورەوە لە ڕابردوویەکی دووردا ھەڵوەشاوەتەوە. [٣] ڕەنگە تیرەی تەنە پێشووەکەی ھایپەریۆن لە نێوان ٣٥٠ و ١٠٠٠ کیلۆمەتردا بووبێت (٢٢٠ و ٦٢٠ میل). بە درێژایی نزیکەی ١٠٠٠ ساڵ، ئەو پارچانەی کە لە ھەڵوەشانەوەی ھایپەریۆنەوە دروست بوون، بە خێراییەکی کەم خۆیان بە مانگی تایتاندا کێشاوە، کە بووەتە ھۆی کەڵەکەبوونی ماددە ھەڵماوییەکان لە بەرگە ھەوای تایتاندا. [٤]
پێکھاتە
[دەستکاری]وەک زۆربەی مانگەکانی کەیوان، چڕیی کەمی ھایپەریۆن ئاماژە بەوە دەکات کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە سەھۆڵی ئاو پێکھاتووە لەگەڵ بڕێکی کەمی بەرد. وا بیردەکرێتەوە کە ھایپەریۆن لەوانەیە لە پێکھاتە فیزیاییەکەیدا ھاوشێوەی کۆمەڵێک پاشماوەی شل بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، بە پێچەوانەی زۆربەی مانگەکانی کەیوانەوە، ھایپەریۆن درەوشاوەییەکی نزمی ھەیە (لە نێوان ٠.٢ و ٠.٣)، کە ئاماژە بەوە دەکات کە بە چینێکی تەنک لە ماددەیەکی ڕەنگی تۆخ داپۆشراوە. لەوانەیە ھەمان ماددە لە مانگی فۆبی (کە تۆخترە) ھاتبێت کە مانگی یاپیتوسی تێپەڕاندووە. ھایپەریۆن سوورترە لە فۆبی و ڕەنگەکەی ھاوشێوەی ماددە تۆخەکەی سەر یاپیتوسە.
کونیلەداریی ھایپەریۆن نزیکەی ٠.٤٦ە.
تایبەتمەندییەکانی ڕووکار
[دەستکاری]کەشتیی ئاسمانیی ڤۆیجر ٢ بە سیستمی کەیواندا تێپەڕی، بەڵام تەنھا لە دوورەوە وێنەی ھایپەریۆنی گرت. کەشتییەکە کانزای تاک و لووتکەیەکی شاخاوی گەورەی تێبینی کرد، بەڵام نەیتوانی پێکھاتەی ڕووی ھایپەریۆن دیاری بکات. وێنە سەرەتاییەکانی کەشتیی کاسینیی خولگەیی دەرکەوتنێکی نائاسایی مانگەکەیان پێشنیاز کرد، بەڵام سەیروسەمەرەیی ھایپەریۆن بە تەواوی دەرنەکەوت تا یەکەم فڕینی نزیکی کاسینی لە ھایپەریۆن لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠٠٥.
ڕووی ھایپەریۆن بە کانزای قووڵی لێوار تیژ داپۆشراوە کە دیمەنێکی ھاوشێوەی ئیسفەنجی پێدەبەخشێت. ماددەی تۆخ بەشی خوارەوەی ھەموو کانزایەک پڕ دەکاتەوە. ماددە سوورەکە زنجیرەی درێژی کاربۆن و ھایدرۆجینی تێدایە و زۆر ھاوشێوەی ئەو ماددانە دەردەکەوێت کە لەسەر مانگەکانی تری کەیوان ھەن، بەتایبەتی یاپیتوس. زانایان دەرکەوتنی نائاسایی ھایپەریۆن کە ھاوشێوەی ئیسفەنجە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی کە چڕییەکی زۆر نائاسایی نزمی ھەیە بە بەراورد بە قەبارە گەورەکەی. چڕییە کەمەکەی وادەکات ھایپەریۆن زۆر کونیلەدار بێت، لەگەڵ ھێزێکی کێشکردنی ڕووکەشی لاواز. ئەم تایبەتمەندیانە واتای ئەوەیە کە پێکدادانی نەیزەکەکان زیاتر ڕووەکە دەپەستێنن، لەبری ئەوەی ھەڵیبکۆڵن، و زۆربەی ئەو ماددانەی کە لە ڕووەکە ھەڵدەدرێن ھەرگیز ناگەڕێنەوە. [٥]
شیکارییەکانی ئەم دواییەی ئەو زانیاریانەی کە کەشتیی کاسینی لە کاتی فڕینە نزیکەکانیدا لە ھایپەریۆن لە ساڵانی ٢٠٠٥ و ٢٠٠٦ کۆیکردەوە، دەریانخستووە کە نزیکەی ٤٠٪ی پێکھاتەکەی بەتاڵە. لە تەممووزی ٢٠٠٧ پێشنیاز کرا کە ئەم کونیلەدارییە ڕێگە بە کانزاکان دەدات بۆ ماوەیەکی زۆر درێژ پێکھاتەی خۆیان بپارێزن. شیکارییە نوێیەکان ھەروەھا دووپاتیان کردەوە کە ھایپەریۆن بە شێوەیەکی سەرەکی لە سەھۆڵی ئاو پێکھاتووە لەگەڵ بڕێکی زۆر کەمی بەرد. [٦]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ↑ Lassell, W. (12 November 1848). "Discovery of a new satellite of Saturn". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 8 (9): 195–197. Bibcode:1848MNRAS...8..195L. doi:10.1093/mnras/8.9.195.
- ↑ Bond, W. C. (November 1848). "Discovery of a new satellite of Saturn". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 9 (1): 1–2. Bibcode:1848MNRAS...9....1B. doi:10.1093/mnras/9.1.1.
- ↑ Farinella, P.; et al. (December 1994). "The Bizarre Shape of Hyperion". Icarus. 112 (2): 448–459. Bibcode:1994Icar..112..448F. doi:10.1006/icar.1994.1189.
- ↑ Levison, Harold F.; et al. (August 2006). "The Role of Hyperion's Chaotic Rotation in the Early History of the Saturnian System". The Astronomical Journal. 132 (2): 719–724. arXiv:astro-ph/0605637. Bibcode:2006AJ....132..719L. doi:10.1086/505342. S2CID 119553754.
- ↑ Jia-Rui C. Cook (July 10, 2007). "Key to Giant Space Sponge Revealed". NASA. Retrieved August 11, 2025.
- ↑ Jia-Rui C. Cook (July 10, 2007). "Key to Giant Space Sponge Revealed". NASA. Retrieved August 11, 2025.
