کۆشکی تویلێریس

کۆشکی تویلێریس

کۆشکی تویلێریس (بە فەڕەنسی: Palais des Tuileries، IPA: [palɛ de tɥilʁi]) کۆشکێکی شاهانە و ئیمپراتۆری بوو لە پاریس کە لە کەناری ڕاستی سێن وەستابوو، ڕاستەوخۆ لەبەردەم لۆڤەر. شوێنی نیشتەجێبوونی پاریسی زۆربەی پاشاکانی فەرەنسا بووە، لە هێنری چوارەمەوە تا ناپلیۆنی سێیەم، تاوەکو لە ساڵی ١٨٧١ لەلایەن کۆمۆنی پاریسەوە سووتێنراوە.لە ساڵی ١٥٦٤ دروستکراوە، وردە وردە درێژکراوەتەوە تا کۆتایی ڕۆژئاوای حەوشەی لۆڤەر داخراوە و ڕووبەرێکی گەورەی نمایشکردووە کە ٢٦٦ مەتر بووە. لە دوای لەناوچوونی تویلێرییەکانەوە، حەوشەی لۆڤەر بە کراوەیی ماوەتەوە بۆ ڕۆژئاوا و ئێستا شوێنەکە ڕووی لە کۆتایی ڕۆژهەڵاتی باخچەی تویلێریس کردووە، کە تەراسێکی بەرز لە نێوان پلاسی دو کارۆسێل و باخچەکان دروست دەکات.

مێژوو

شوێنی کۆشکی تویلێری لە سەرەتادا تەنها لە دەرەوەی دیوارەکانی شارەکە بووە، لە ناوچەیەکدا کە زۆرجار لەلایەن سێنەوە لافاو لێی دەڕژێت تا دەگاتە ڕێگای سانت ئۆنۆری ئێستا. زەوییەکە لەلایەن ئەو پیشەگەرانەی وەرشە و کورەکانەوە داگیرکرابوو کە "تویل"، یان کاشی سەقفیان دروست دەکرد. بەهۆی نزیکی لە کۆشکی لۆڤەر، ئەندامانی بنەماڵەی شاهانە دەستیان کرد بە کڕینی پارچە زەوی لەوێ.دوای مردنی هێنری دووەم لە ساڵی ١٥٥٩، کاترین دی مێدیچی بێوەژنەکەی لەگەڵ کوڕەکەی فرانسوای دووەم ڕوویان لە کۆشکی لۆڤەر کرد. پلانی شوێنی نیشتەجێبوونی نوێی بۆ خۆی دانا، لە شوێنێک کە نزیک بوو لە لۆڤەر و شوێنی بۆ باخچەیەکی گەورەی هەبوو. هۆتێل دیس تۆرنێلی سەدەی ناوەڕاستی فرۆشت، لە نزیک باستیل، کە هاوسەرەکەی لەوێ مردبوو، و لە نێوان ساڵانی ١٥٦٣ بۆ ١٥٦٨ چەندین پارچە زەوی بەدەستهێنا کە بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی نوێی خۆی پێکەوە گرێدا. لە ساڵی ١٥٦٤ دەستی بە بیناسازی کرد، فیلیبێرت دی لۆرم وەک سەرۆکی تەلارساز کاری دەکرد. دی ل ئۆرمێ لە ساڵی ١٥٧٠ کۆچی دوایی کرد، کاتێک کارەکە هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییدا بوو. جێگەی ئەو لەلایەن جین بولانتەوە گرتەوە. لە ساڵی ١٥٨٨دا ململانێی نێوان پرۆتستانت و کاسۆلیکەکان لە شارەکەدا لەناکاو کارەکانی وەستاند و ئەو شوێنە نەپارێزراوە جێهێڵرا و تاڵان کرا.زیادکردنی هێنری چوارەم،تا ساڵی ١٥٩٤ کارەکان دەستی پێنەکردەوە، کاتێک هێنری چوارەم بە سەرکەوتوویی گەڕایەوە بۆ پاریس، و دەستیکردەوە بە دروستکردنی لۆڤەر و تویلەری. گەلەری گراندەی دروستکرد، هاوتەریب لەگەڵ ڕووباری سێن، کە دوو کۆشکەکەی بەیەکەوە گرێدابوو. لە هەمان کاتدا هێنری باخەوانی دیمەنی سروشتی کلۆد مۆلێتی ڕاسپارد بۆ دەستکاریکردنی پلانی باخچەکان. تەلارساز و دیکۆراتەکان ئیتیان دوپێراک، لویس مێتیزۆ و ژاک دووەم ئەندرۆیت دو سێرسۆ بەشدارییان لە کۆشکە نوێیەکەدا کردووە. ئەندرۆیت دی سێرسۆ بەشداری لە کۆشکی گڕۆس دیس تویلێری کرد، کە تاوەرێک بوو کە کۆشکەکانی لۆڤەر و تویلێری بەیەکەوە دەبەستەوە.لویسی چواردەهەم و لویسی پازدەهەم – گەورەبوون و ڕۆشتن (سەدەی ١٧ و ١٨)،دوای مردنی هێنری چوارەم لە ساڵی ١٦١٠ کار لەسەر کۆشکەکە وەستا. کوڕەکەی لویس سێزدەهەم هیچ نیازێکی نەبووە بەردەوام بێت لە بیناسازی. لەڕاستیدا، کارەکان تا دوای کۆتایی هاتنی یاخیبوونی فرۆند لە ساڵی ١٦٥٣ دەستی پێنەکردەوە، لە نێوان ساڵانی ١٦٥٩ و ١٦٦١، پاشا و کاردیناڵ مازارین تەلارسازێکی شاهانەی یەکەم لویس لی ڤۆیان وایان لێکرد کە کۆشکەکە گەورە بکات، بە زیادکردنی کۆشکەکە بۆ باکوور درێژکردەوە تویلێری.لە ساڵی ١٦٦٢دا، لویسی سێزدەهەم ئاهەنگی لەدایکبوونی کوڕ و میراتگرەکەی، لویس، داوفینی فەرەنسای، بە "کارۆسێل"ێکی سەرنجڕاکێش کە لە حەوشەی لای ڕۆژهەڵاتی کۆشکەکەدا بەڕێوەچوو، ئاهەنگی لەدایکبوونی کوڕەکەی گێڕا. پێشبڕکێی ئەسپسواری، بە جل و بەرگ و ڕاهێنانەکانی دیکە، زیاتر لە ٧٠٠ بەشداربووی تێدابوو. پاڵەوانێتی و پێشبڕکێی جۆراوجۆری پێشکەش دەکرد، لەنێویاندا پێشبڕکێیەک کە تێیدا داوا لە سوارەکان دەکرا سەری کارتۆنی "ساراسێنس" و "مۆرەکان" بە ڕمزی لێ بدەن، هەروەها زنجیرەیەک کاروانی سوار لە دەوری حەوشەکەدا، تەواو بە مۆسیقا. پاشا خۆی بەشداری کرد، جل و بەرگی ئیمپراتۆرێکی ڕۆمانی لەبەردا بوو. دواتر حەوشەکە بە کارۆسێل ناسرا.لە ساڵی ١٦٦٤ تا ١٦٦٦، لی ڤۆ و یاریدەدەرەکەی فرانسوا دی ئۆربای گۆڕانکاری بەرچاوی دیکەیان ئەنجامدا. ئەوان ڕووبەر و کۆشکی ناوەندی فیلیبێرت دی لۆرمیان گۆڕی، پلیکانە ناوەندییە گەورەکەییان گۆڕی بە هێڵکارییەکی ستوونی لە نهۆمی خوارەوە و سال دی سێنت سویس (هۆڵی سەد پاسەوانی سویسری) لە نهۆمی سەرەوە. هەروەها قوبەیەکی چوارگۆشەیان زیاد کرد. لە دەروازەی باڵی باکووری کۆشکەکەدا پلیکانەیەکی نوێی گەورەی دانرا و لە باڵی باشووریشدا شوقەی شاهانەی بە شێوەیەکی نایاب ڕازاوە دروستکرا. ژوورەکانی پاشا لە نهۆمی خوارەوە بوون، ڕوویان لە لۆڤەر بوو، ژوورەکانی شاژنیش لە نهۆمی سەرەوە، ڕووی لە باخچەکە بوو. لە هەمان کاتدا باخەوانی لویس، ئاندرێ لی نۆتر، باخچەی تویلێری دیزاین کردەوە.لویسی چواردەهەم تەنها بۆ ماوەیەکی کورت کۆشکە ڕازاوە و گەورەکراوەکەی بە تەواوی بەکارهێنا. دادگا لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٦٦٧دا ڕووی لە کۆشکی تویلێریس کرد، بەڵام لە ساڵی ١٦٧٢دا جێی هێشت و هەر زوو دوای ئەوە لە کۆشکی ڤێرسای نیشتەجێ بوو. کۆشکی تویلێری بە کردەوە جێهێڵرا و تەنها وەک شانۆ بەکاردەهێنرا، بەڵام باخچەکانی بوونە هاوینەهەواری مۆدێرن بۆ پاریسییەکان.دوای مردنی لویسی چواردەهەم لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٧١٥، نەوەزای نەوەکەی، لویسی پانزەهەم کە تەمەنی تەنها پێنج ساڵ بوو، لە یەکەمی ژانویەی ١٧١٦ لە ڤێرسایەوە گواسترایەوە بۆ کۆشکی تویلێری، لە ١٥ی حوزەیرانی ١٧٢٢دا ڕووی لە ڤێرسای کردەوە، سێ مانگ پێش کۆشکی خۆی تاجە گوڵینە. هەردوو جوڵەکە لەسەر فەرمانی ڕیجێنت، دوک دی ئۆرلینز ئەنجامدراون. هەروەها پاشا لە ماوەی ساڵانی ١٧٤٠دا بۆ ماوەیەکی کورت لە تویلەری نیشتەجێ بووە. کۆشکەکە لە ماوەی چل ساڵدا بە دەگمەن بەکارهێنرابوو؛ بۆ پاشای نوێ نۆژەنکرایەوە و ڕازێنرایەوە، بەڵام تەنها تا ساڵی ١٧٢٢ مایەوە، کە ئەویش ڕووی لە ڤێرسای کرد. شانۆی گەورەی کۆشکەکە بەردەوام بوو لە بەکارهێنانی وەک شوێنی ئۆپێرا و کۆنسێرت و نمایشی کۆمیدی-فرانسا.لە یەکەمی کانوونی دووەمی ١٧٨٣، باخچەی کۆشکەکە خاڵی دەستپێکی ڕووداوێکی گەورە بوو لە مێژووی فڕۆکەوانیدا- یەکەم فڕینی مرۆڤ بە باڵۆنێکی هایدرۆجینی، لەلایەن جاک چارڵز و برایانی ڕۆبێرت. تەنها دوو مانگ دوای یەکەم فڕینی باڵۆنە سەرنشینەکان لەلایەن برایانی مۆنتگۆلفیەرەوە بە باڵۆنێکی هەوای گەرم لە کۆشکی ڤێرسایەوە ڕوویدا. شا لویسی شانزەهەم لە تاوەرەکەوە سەیری دەکرد. لە نێو ئاپۆرای بینەردا بنیامین فرانکلین باڵیۆزی ئەمریکا لە فەرەنسا بوو. باڵۆنەکە و سەرنشینەکانی بە سەلامەتی لە شاری نێسلێس لا ڤالی کە ٣١ میل لە پاریسەوە دوورە نیشتنەوە.زۆری نەخایاند، لە ٦ی تشرینی یەکەمی ١٧٨٩، لویسی شانزەهەم و خێزانەکەی ناچار بوون ڤێرسای بەجێبهێڵن و بەرەو پاریس بچنەوە و ڕوویان لە تویلێری کردەوە. هیچ شتێک بۆ هاتنی ئەوان ئامادە نەکرابوو؛ ئەو داگیرکەرە جیاوازانەی کە ڕوویان لە کۆشکەکە کردبوو لەناکاو دەرکران و ناچار بوو مۆبیلیات لە ڤێرسایەوە بهێنرێت. بنەماڵەی شاهانە بۆ ماوەیەک لە ئارامیەکی تاڕادەیەکدا دەژیا؛ باخچەکان تا نیوەڕۆ بۆیان تەرخانکرابوون، کاتێک بەڕووی خەڵکدا کرایەوە.لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٧٨٩، ئەنجومەنی دامەزرێنەری نیشتمانی کە پێشتر ئیستێتە گشتیی ساڵی ١٧٨٩ بوو، کۆبوونەوەکانی لە یاریگای تێنس لە ڤێرسایەوە گواستەوە بۆ سال دو مانێج. ئەمە ئەکادیمیای سوارکاری داپۆشراوی تویلەری بوو، لە لای باکووری کۆشکەکە، کە گەورەترین هۆڵی کۆبوونەوە بوو لە شارەکەدا. هەروەها لەلایەن جێنشینی ئەنجومەنەکە، کۆنفرانسی نیشتمانی و لە ساڵی ١٧٩٥، ئەنجومەنی پێنج سەد کەس (کۆنسیل دی سینک-سەنت)ی بەڕێوەبەر بەکارهێنرا تا ئەو کاتەی کە جەستەی لە ساڵی ١٧٩٨دا گواسترایەوە بۆ کۆشک-بۆربۆن. لە ساڵی ١٧٩٩، یانەی جاکۆبین دو مانێج بارەگای سەرەکی خۆی لەوێ بوو. لیژنەی سەلامەتی گشتی بە سەرۆکایەتی ڕۆبێسپێر لە پاڤیلۆن دی فلۆری کۆبووەوە.لە ٢١ی حوزەیرانی ساڵی ١٧٩١ لەگەڵ توندبوونەوەی شۆڕش، پاشا و بنەماڵەکەی هەوڵی هەڵهاتنیان دا. ئەو شەو بەشدارییان لە مەراسیمی کۆتایی ڤێسپێرس کرد لە کەنیسەى کۆشکەکە، پاشان بە جلوبەرگەوە و لەگەڵ خزمەتکارەکانیان هەوڵیاندا بە ڕاهێنەر بگەنە سنووری نەمسا. لە ڤارێن ناسران و دەستگیرکران و هێنرانەوە پاریس و خراونەتە ژێر دەستبەسەری ماڵەوە.لە ١٠ی ئابی ساڵی ١٧٩٢ جەماعەتێکی زۆر هەڵیانکوتایە سەر دەروازەکانی کۆشکەکە و چوونە ناو باخچەکانەوە و پاسەوانی سویسرایان کە بەرگرییان لە کۆشکەکە دەکرد، سەرکوتیان کرد و کۆمەڵکوژیان کرد. ئاگریان لە چەند بینایەکی دەرەوەی کۆشکەکە بەرداوە. شوێنەواری ئەو بینایانەی بەهۆی ئاگرکەوتنەوەکانەوە وێران بوون لە ساڵی ١٩٨٩ لە کاتی هەڵکەندنی شوێنەوارییەکاندا دۆزرایەوە، دوای کۆمەڵکوژی پاسەوانی سویسرا، خودی کۆشکەکە لەلایەن سانس کولۆتەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٧٩٢ داگیرکەران ناوچەی ئارمۆیر دی فێریان دۆزیەوە کە شوێنێکی حەشارگەی شوقەکانی شاهانە بوو، پێدەچێت نامەنووسی نهێنی لویسی شازدەهەم لەگەڵ پاشاکانی دیکەی ئەوروپا لەخۆبگرێت، داوای یارمەتییان دەکرد. ئەمەش توڕەیی بەرامبەر پاشا و شاژنە زیندانیکراوەکانی زیاد کرد. کۆنفرانسی نیشتمانی کە لە مانێجی کۆشک کۆبووەوە، لە ساڵانی ١٧٩٣-٩٤دا دەستی بە حوکمڕانی تیرۆر کرد، کە بووە هۆی لەسێدارەدانی پاشا و شاژن، لەگەڵ هەزاران کەسی دیکە کە تۆمەتبار بوون بە دژایەتیکردنی شۆڕش.ناپلیۆن لە تویلێریەکان،لە ١٩ی شوباتی ١٧٩٩، ناپلیۆن بۆناپارت شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمی خۆی گواستەوە بۆ تویلێری، کە شوێنێکی گونجاوتر بوو بۆ ئاواتەکانی ئیمپراتۆری. چارڵز پێرسێر و پیێر فۆنتێن دەستیان کرد بە دیزاینکردنەوەی ناوەوەی ناوەوە بە شێوازی ئیمپراتۆریەتی نیوکلاسیکی. هەروەها ناپلیۆن دەستی بە زنجیرەیەک ئاوەدانکردنەوە کرد لە دەوری کۆشکەکە، وێرانە بیناکانی ڕووخاند کە لە کاتی شۆڕشدا سووتێن. لە ساڵی ١٨٠٦ لە ناوەندی حەوشەی کارۆسێل فەرمانی دروستکردنی کەوانەیەکی سەرکەوتنی دەرکرد کە مۆدێلەکەی لە کەوانە کۆنەکەی سێپتیمیۆس سیڤێرس لە ڕۆما وەرگرتووە بۆ ئەوەی وەک دەروازەی ڕێوڕەسمی کۆشکەکە بێت. لە ساڵی ١٨٠٨ دوای ئەوەی بوو بە ئیمپراتۆر، پڕۆژەی گەورەی هێنری چوارەم بەرەو پێشەوە چوو. ئەم پڕۆژەیە بریتی بوو لە دروستکردنی باڵێکی نوێی کۆشک لە لای باکووری باخچەکان، کە لەگەڵ باڵە هەبووەکەی لای باشووردا دەگونجێت. ئەم باڵە تویلێری بە لۆڤەرەوە دەبەستێتەوە. ئەمەش بریتی بوو لە ڕووخاندنی بینای مانێج و بیناکانی دیکە بۆ پاککردنەوەی حەوشەکە، هەروەها دروستکردنی شەقامێکی نوێ بە ناوی ڕو دی ڕیڤۆلی، کە ناوی لێنرا بەهۆی سەرکەوتنەکەی لە شەڕی ڕیڤۆلی لە ساڵی ١٧٩٧.دوای جیابوونەوەی ناپلیۆن، پیێر پاوڵ پرۆدهۆن ڕاسپێردرا بۆ دیزاینکردنی شوقەکانی هاوسەرە نوێیەکەی، ماری لویس. سویتی بووکەکەی بە مۆبیلیات و دیکۆراتی ناوەوە بە شێوازی بوژانەوەی یۆنانی مۆبیلیات کرابوو. کوڕی ناپلیۆن و ماری لویس، ناپلیۆنی دووەم، لە ساڵی ١٨١١ لەدایکبووە، شوێنی نیشتەجێبوونی لە گەلەری واتەرسایدی لۆڤەر پێدراوە، کە بە ڕێڕەوێکی کورتی ژێر زەوی بەستراوەتەوە بە تویلێرییەکانەوە، هەروەها کۆشکێکی بچووکی خۆی لە حەوشەکەدا، ڕازاوەتەوە لەلایەن فۆنتەین.کۆشکی لویس فیلیپ و لویس ناپلیۆن،دوابەدوای شکست و دەربەدەری ناپلیۆن، باخچەکان بوونە کەمپێکی گەورە بۆ سەربازانی ڕووسیا و پرۆس، لە کاتێکدا پاشاکانی فەرەنسا لە سەردەمی نۆژەنکردنەوەی بۆربۆن گەڕانەوە بۆ کۆشک. لە کاتی شۆڕشی تەمموزی ساڵی ١٨٣٠ کە لویس فیلیپی یەکەمی وەک پاشای نوێ دامەزراند، دیسانەوە تویلەریەکان هێرشیان کرایە سەر و لەلایەن جەماعەتێکی چەکدارەوە داگیرکرا. ئەمجارەیان پاسەوانانی پاشای سویسرا، لەبری ئەوەی بمێننەوە بۆ ئەوەی کۆمەڵکوژ بکرێن، بە هێمنی پۆستەکانیان بەجێهێشت. لویس فیلیپ تا ساڵی ١٨٤٨ کۆشکەکەی داگیرکرد، کاتێک دیسانەوە بۆ ماوەیەکی کورت داگیرکرا و پاشا ڕایکرد.لویس ناپلیۆن بۆناپارت، کوڕەزای ناپلیۆن، لە ساڵی ١٨٤٨ وەک یەکەم سەرۆکی فەرەنسا هەڵبژێردرا، و کۆشکی ئێلیزی داگیرکرد. لە ساڵی ١٨٥٢ کاتێک نەیتوانی خۆی کاندید بکاتەوە، تاجی ئیمپراتۆری لەسەر دانا و شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی گواستەوە بۆ تویلێری. تویلیریەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان نۆژەنکرانەوە و ڕازێنرایەوە دوای ئەو تاڵانکردن و زیانانەی کە لە سەردەمی شۆڕشی ساڵی ١٨٤٨دا ڕوویدابوو. ژوورە دەوڵەتییە سەرنجڕاکێشەکان دیزاین کرابوون و بە شێوەیەکی دەوڵەمەند ڕازێنراونەتەوە بە شێوازی ئیمپراتۆریەتی دووەم. هێڵە سەقفە دیارەکانی کۆشکەکە و بە تایبەتی قوبە ناوەندییە چوارگۆشەکەی، بوونە نموونەیەکی کاریگەر؛ بۆ هۆتێل و بینا بازرگانییەکان و هەروەها بینا حکومییەکان و شوێنی نیشتەجێبوون لە فەرەنسا و دەرەوەی وڵات وەرگیران. ژوورە نوێیەکانی دەوڵەت شوێنی شانۆیی بوون بۆ ڕێوڕەسم و نمایشی ئیمپراتۆریەتی دووەم، وەک سەردانی شاژنە ڤیکتۆریا لە ساڵی ١٨٥٥. ئەو بینا کۆنانەی کە حەوشەکەیان پڕکردبوو، پاککرانەوە؛ و ناپلیۆنی سێیەم باڵی باکووری لۆڤەری بەدرێژایی ڕێگای ڕیڤۆلی تەواو کرد، کۆشکی تویلێری بە لۆڤەرەوە بەستەوە، پلانی گەورەی هێنری چوارەمی تەواو کرد.شوقە تایبەتەکە کە ناپلیۆنی سێیەم بەکاری هێنابوو، لە نهۆمی خوارەوەی باڵی باشووری کۆشکەکە، پێکهاتبوو لە "سندووقی زێڕین کە بە شێوازی ئیمپراتۆریەتی یەکەم مۆبیلیاتیان بۆ دانرابوو". ژوورەکانی بەو شێوەیە ناسراو بوون کە لە پلەی گەرمی زۆر بەرزدا دەهێڵرێنەوە، بەپێی داواکارییەکەی. ئیمپراتۆرە یۆجینی شوقەکەی لە سەرەوە بوو، بە پلیکانەیەکی پێچاوپێچ بە شوقەکەی ئیمپراتۆرەوە بەسترابووەوە. بەدرێژایی ئەم پلیکانەیە مێزانینێک هەبوو کە گەنجینەی جانتای تایبەت داگیری کردبوو، کە ٨ ژوور لە کۆی ١١ ژووری پشتێنەی لای باخچەی باڵەکەی باشوور پێکهاتبوو.ژوورە دەوڵەتییەکانی باڵی باشوور- کە لە لایەکدا بوون کە ڕووی لە ڕۆژهەڵات بوو بۆ کارۆسێل- بەپێی بۆنەکە بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بەکاردەهێنران. لە ئێوارەخوانە نافەرمیەکاندا، ماڵەکە لە ژووری دانیشتنی تایبەتدا کۆدەبوونەوە، یان سالۆن دی ئەپۆلۆن، کە لە سال دی مارێشۆ جیاکرابووەوە، لە کۆشکی ناوەندیدا، لەلایەن ژووری یەکەمین کونسوڵ، یان سالۆن بلانکەوە. ئاهەنگەکە لە ژووری تەختەوە دەڕۆیشت بۆ نانخواردنی ئێوارە لە ساڵۆنی لویسی چواردەهەم. بەڵام ئێوارەخوانە گەورەکان لە گەلەری دی دایان گەورەتر بەڕێوەچوو کە لە باشووری شوقەکانی ویلایەتەکەدا بوو. ئەگەر تۆپێکی ویلایەتی بووایە، ئەوا خواردنەوە تازەگەرییەکان لە گەلەریدا دادەنرا؛ و کاروانی حزبی ئیمپراتۆری لەوێشەوە دەبوو بۆ سال دی مارێشۆ، کە دوو نهۆمی تەواوی پاڤیلۆن دی لۆ هۆرلۆجی ناوەندی داگیرکردبوو و وەک هۆڵی ئاهەنگگێڕان کاری دەکرد.باڵی باکووری کۆشکەکە کە کەم بەکارهێنرابوو، کە کەنیسە و گەلەری دی لا پاکس و سالی دی سپێکتاکلی تێدابوو، تەنها بۆ نمایشەکان بەکاردەهێنرا، وەک کانتاتای ئۆبەر کە لە ئێوارەی ئاهەنگی هاوسەرگیری مەدەنی ناپلیۆن و یوجینیدا پێشکەشکرابوو، ٢٩ی تەمموزی ١٨٥٣، یان بۆ جەژنە گرنگەکان، وەک ئەو ئاهەنگەی کە بۆ ئەو سەروەرانە بەخشرا کە لە ١٠ی حوزەیرانی ١٨٦٧دا بەشدارییان لە پێشانگای نێودەوڵەتیدا کردبوو.لە نێوان ساڵانی ١٨٦٤ بۆ ١٨٦٨، ناپلیۆنی سێیەم داوای کرد کە پاڤیلۆن دی فلۆری کە ئێستا باشوورترین کۆشکە، لەلایەن هیکتۆر لیفوێلەوە دیزاین بکرێتەوە بۆ ئەوەی دەستکارییەکانی دیکەی لەگەڵ کۆشکەکاندا بگونجێت. وەکو قاتی پشتەوەی کۆشکەکە کاری دەکرد، کە تۆڕێک لە کۆریدۆری خزمەتگوزاری خزمەتیان دەکرد. لە پاڤیلۆن دی فلۆرەوە مرۆڤ دەتوانرا بچێتە ژێرزەمینە فراوانەکەوە کە بە چرای غازی بێشومار ڕووناککرابووەوە، کە هێڵی ئاسنی تێدا دانرابوو بۆ هێنانی خۆراک لە چێشتخانەکانی ژێر ڕوی دی ڕیڤۆلیەوە.وێرانکاری لە سەردەمی کۆمۆنەی پاریس،لە ٢٣ی ئایاری ١٨٧١ لە کاتی سەرکوتکردنی کۆمۆنەی پاریس، ١٢ پیاو بە فەرمانی جوڵس بێرگەرێت، فەرماندەی سەرەکی سەربازی پێشووی کۆمۆنەکە، بە بەکارهێنانی نەوت و قەترەی شل و ترپێنتین ئاگریان لە تویلێریەکان بەردا. ئاگرەکە ٤٨ کاتژمێری خایاند و بە تەواوی کۆشکەکەی سووتا، جگە لە بناغەکانی پاڤیلۆن دی فلۆر و کەوانە دی تریۆمف دو کارۆسێل. خودی قوبە بە تەقەمەنی کە لە کۆشکی ناوەندی دانرابوو تەقێنرایەوە و بەهۆی ئاگرەکانەوە تەقێنرایەوە. بێرگێرێت لە یاداشتەکەیدا بۆ لیژنەی سەلامەتی گشتی دەڵێت "دواین شوێنەواری ڕۆیاڵتی تازە نەماوە. خۆزگە ڕەنگە هەمان شت بەسەر هەموو بینا گشتیەکانی پاریسدا بێت". تا ٢٥ی ئایار بوو کە تیمەکانی ئاگرکوژێنەوەی پاریس و کەتیبەی ٢٦ی شاسۆر دی ئەفریق توانیان ئاگرەکە بکوژێننەوە. هەروەها کتێبخانەکە و بەشەکانی دیکەی مۆزەخانەی لۆڤەر لەلایەن کۆمۆناردەکانەوە ئاگریان تێبەردرا و بە تەواوی لەناوچوون. مۆزەخانەکە خۆی بە هەوڵی ئاگرکوژێنەوە ڕزگاری بوو.وێرانەکانی تویلێری بۆ ماوەی ١١ ساڵ لەسەر ئەو شوێنە وەستابوون. هەرچەندە سەقف و ناوەوەی کۆشکەکە بەهۆی ئاگرەکەوە بە تەواوی وێران بووبوو، بەڵام دیوارە بەردینەکانی کۆشکەکە وەک خۆیان مابوونەوە و ئەگەری نۆژەنکردنەوە هەبوو. هەروەها شوێنەوارەکانی تری پاریس کە لەلایەن کۆمۆنارەکانەوە ئاگریان تێبەردرا، وەک هۆڵی شار، لە ساڵانی ١٨٧٠دا دووبارە دروستکرانەوە. دوای دوودڵییەکی زۆر، کۆماری سێیەم کە زیاتر هاوسۆزی کۆمۆن بوو، لە ئەندامانی کۆمۆن کە دەربەدەر بوون لە دەرەوەی وڵات خۆش بوو و لە ساڵی ١٨٨٢ سەرەڕای دژایەتی بارۆن هاوسمان و مێژوونووسان، دیوارەکانی ڕووخاند.ڕووخاندنەکە لە شوباتی ١٨٨٣ دەستیپێکرد و لە ٣٠ی ئەیلولی ١٨٨٣ تەواو بوو، پارچە بەرد و مەڕمەڕەکانی کۆشکەکە لەلایەن خاوەنکارێکی تایبەتەوە بە ناوی ئەکیل پیکارت وەک یادگاری فرۆشران و تەنانەت بۆ دروستکردنی قەڵایەک لە کۆرسیکا، نزیک ئەجاچیۆ، شاتۆ دی la Punta [fr]، کە لە بنەڕەتدا بنیاتنانەوەی پاڤیلۆن دی بولانتە. پەنجەرەی حەوشەی کۆشکی ناوەندی دەتوانرێت لە گۆڕەپانی جۆرج کاین [fr] لە پاریس ببینرێت، پارچەکانی دیکە لە باخچەی کۆشکی ترۆکادێرۆ و مۆزەخانەی هونەرە دیکۆراتییەکان دەدۆزرێتەوە. جگە لەوەش بەشەکانی تری کۆشکەکە لە ناوخۆی فەرەنسا لە ئارکویل، بارێنتین، مۆزەخانەی ڕۆیبێت فۆڵد [fr] لە کۆربیڤۆی، شاتۆ دی ڤاراکس لە مارسیلی دی ئازەرگێس، نانتس، سانت ڕافایل و سالینز و وڵاتانی دیکەی وەک شوانێنڤێردەر هەڵکەوتوون لە بەرلینی ئەڵمانیا و بۆردیگێرا لە ئیتاڵیا و پاڵاسیۆ دی کارۆندێلێت لە کیتۆی ئیکوادۆر.

باخچەی تویلێری

باخچەی تویلێری (بە فەڕەنسی: Jardin des Tuileries) ٢٢.٤ هێکتار (٥٥ دۆنم) دەگرێتەوە؛ دەورە دراوە بە لۆڤەر (لە ڕۆژهەڵات)، سێن (لە باشوور)، پلەیس دی لا کۆنکۆرد (لە ڕۆژئاوا) و ڕو دی ڕیڤۆلی (لە باکوور)؛ و هێشتا لە نزیکەوە ئەو دیزاینە پەیڕەو دەکات کە لەلایەن تەلارسازێکی شاهانەی دیمەنی سروشتی ئاندرێ لی نۆترەوە لە ساڵی ١٦٦٤ داڕێژراوە.لە سەرەتادا لە ساڵی ١٥٦٤ وەک باخچەیەکی ڕێنێسانسی ئیتاڵی لەلایەن بێرنارد دی کارنێسەوە دیزاین کراوە، باخچەی تویلێری لە ساڵی ١٦٦٤ لەلایەن لێ نۆترەوە وەک باخچەیەکی فرانسە دیزاین کراوەتەوە، کە جەختی لەسەر سیمیتری و ڕێکوپێکی و دیدگا درێژەکان دەکردەوە. پلانی فەرمی باخچەی ئەو دیدگای لە حەوزە ڕەنگدانەوەییەکانەوە یەکتر بۆ یەکتر لە دیمەنێکی نەشکاودا بە درێژایی میحوەرێکی ناوەندی لە ڕووبەری کۆشکی ڕۆژئاواوە دەرهێنا، کە وەک مێژوویی تەقەمەنی درێژکراوەتەوە.

مێژوویی تەقەمەنی

ئەم هێڵە ڕاستە کە بەناو پلاسی دی لا کۆنکۆرد و کەوانە دیفێنسدا تێدەپەڕێت بۆ لا دیفێنس لە سەرەتادا ناوەندەکەی لەسەر ڕووبەری تویلێری بووە، هێڵێکی هاوشێوە کە بەسەر گۆڕەپانی چوونە ژوورەوەی لۆڤەردا دەڕوات. بەو پێیەی دوو ڕووبەرەکە لە گۆشەی کەمێک جیاوازدا دانراون، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کەمێک 'کینک' لە شوێنی کۆشکەکەدا هەبێت، تایبەتمەندییەک کە لە کۆتاییدا بەهۆی ڕێڕەوی کێشراوی ڕووباری سێنەوە دیکتە کراوە.دوای ئەوەی کۆشکەکە لە ساڵی ١٨٨٣دا ڕووخێنرا، شوێنی گەورەی چۆڵ لە نێوان باڵەکانی باکوور و باشووری لۆڤەر کە ئێستا بۆ سەردانکەرانی مۆدێرن ئاشنان، ئاشکرا بوو و بۆ یەکەمجار حەوشەی لۆڤەر کرایەوە بەسەر مێژووی نەشکاوی تەقەمەنیدا.

پێشنیاری ئاوەدانکردنەوە

لە ساڵی ٢٠٠٣ گروپێک بە ناوی کۆمیتەی ئاوەدانکردنەوەی تویلەری (بە فەڕەنسی: Comité national pour la reconstruction des Tuileries) پێشنیاری ئاوەدانکردنەوەی تویلەرییان کرد لە شوێنی سەرەتایی خۆیدا. لایەنگرانی پلانەکە ئاماژەیان بەوە کردووە کە زۆربەی مۆبیلیات و تابلۆ ڕەسەنەکان هێشتا بوونیان هەیە، کاتێک جەنگی فەرەنسا و پرۆس لە ساڵی ١٨٧٠ دەستیپێکرد، خراونەتە کۆگا.لە ساڵی ٢٠٠٦دا دووبارە ئاوەدانکردنەوەی کۆشکی تویلەری بە بڕی ٣٠٠ ملیۆن یۆرۆ (٢٠٠ ملیۆن پاوەند یان ٣٨٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی) مەزەندە کرا. پلانەکە ئەوە بوو کە بە بەشداریکردنی گشتی پڕۆژەکە دابین بکرێت و کارەکانی لەلایەن دامەزراوەیەکی تایبەتەوە ئەنجام دەدرا، حکومەتی فەرەنسا هیچ پارەیەکی بۆ پڕۆژەکە خەرج نەکرد. سەرۆکی فەرەنسا لەو کاتەدا، جاک شیراک، داوای مشتومڕ لەسەر ئەو بابەتە کرد. هەروەها چارڵز دیگۆلی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا پشتگیری لە ئاوەدانکردنەوە کردبوو و ڕایگەیاندبوو کە "گەوهەرییەک لە ناوەندی پاریس دروست دەکات".بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٨دا، میشێل کلیمەنت، بەڕێوەبەری تەلارسازی و میرات، ڕایگەیاند "لە ڕوانگەی ئێمەوە، ئاوەدانکردنەوەی کۆشکی تویلێری لە پێشینەی کارەکان نییە. جگە لەوەش، بەشێک نییە لە کولتوری میراتی فەرەنسی زیندووکردنەوەی شوێنەوارەکان لە دەرەوەی... بەڵکو ئێمە خەمی ئەو شوێنەوارانەمان هەیە کە لە ژیاندا ماون."