نەخۆشی فیل

هەوکردنی قاچ بەهۆی نەخۆشی فیل-بەهۆی فیلاریاس. لوزۆن، فلیپین.

فیلاریا کە بە فیل ناسراوە، کۆمەڵێک نەخۆشین کە بەهۆی کرمی دەورییەوە دروست دەبن و مرۆڤ و ئاژەڵ تووش دەکەن، فیلاریا کرمێکی نێتۆدییە کە هێرش دەکاتە سەر شانەکانی ژێر پێست و بۆرییە لیمفاوییەکانی شیردەرەکان و لە حاڵەتە توندەکاندا دەبێتە هۆی هەوکردن و لە حاڵەتە درێژخایەنەکاندا برینی لێدەکەوێتەوە. فیلاریا نەخۆشییەکی دەگمەنە و کاریگەری لەسەر سیستەمی لیمفاوی دەبێت، دەبێتە هۆی هەوکردنی بۆرییەکانی لیمفە، دەبێتە هۆی گەورەبوونی ئەو شوێنەی تووشبووە، بەتایبەتی ئەندامەکان یان بەشەکانی سەر یان جەستە. ئەم ناوەی لێنراوە بەهۆی ئەوەی لە قاچی تووشبوو شێوەی لە قاچی فیل دەچێت، کرمی فیلاریال مشەخۆری فیلاریال دابەش دەبن بەسەر گروپی سەرەکی لە ٣ جۆری جیاواز و ناسراو، بەپێی شوێنی نیشتەجێبوونی کرمە گەورەکان لە خانەخوێی کڕکڕاگەکاندا و ئەو بەشەی جەستە کە تووشی دەبن. فیلاریای لیمفاوی کاریگەری لەسەر خانەکانی بەرگری سیستەمی لیمفاوی هەیە، فیلاریای ژێر پێست کاریگەری لەسەر بۆشاییەکانی ژێر پێست و سپییەکانی چاو دەبێت، فیلاریای بۆشایی کاریگەری لەسەر بۆشاییەکانی لەش هەیە. هەر گروپێک ٨ جۆر لەخۆدەگرێت. گروپی پێست جۆرەکانی لەخۆدەگرێت، گروپی لیمفاوی کرم لەخۆدەگرێت، گروپی بۆشایی لەش کرم لەخۆدەگرێت، لەسەدان مشەخۆری فیلاریال تەنها هەشت جۆر دەبنە هۆی هەوکردنی سروشتی لە مرۆڤدا. مشەخۆری گروپی پێست و لیمفاوی گرنگییەکی کلینیکیان هەیە کە پێویستی بە سەرنجدان هەیە، چونکە جۆرەکانی تری مشەخۆری فیلاریا نابنە هۆی هەوکردنی تەواو چونکە ناتوانن بگەنە قۆناغی گەورەبوون لە خانەخوێی مرۆڤدا بۆ بەرهەمهێنانی کرمۆکەی مایکرۆفیلاریا، سووڕی ژیانی فیلاریا هاوشێوەیە بۆ سووڕی ژیانی هەموو جۆرەکانی فیلاریا، کە پێکهاتووە لە ٥ قۆناغی گەشەکردنی کرمۆکە لە خانەخوێ کڕکڕاگە، جومگەپێ و ڤێکتەر. کرمی مێینەی پێگەیشتوو هەزاران کرمۆکە بۆ فیلاریا دادەنێت، کە گروپێکی نەخۆشییە بەهۆی مشەخۆری نێتۆدەکانەوە دروست دەبێت کە مرۆڤ و ئاژەڵ تووش دەکات، مشەخۆری فیلاریال دابەش دەبن بەسەر سێ گروپی سەرەکی ناسراودا، بەپێی شوێنی نیشتەجێبوونی کرمی پێگەیشتوو لە خانەخوێی کڕکڕاگەکاندا و ٨ جۆر لەخۆدەگرن، مێشوولە لەگەڵ خواردنەکەی دەیانخوات و لە کاتی خواردنی خوێنیاندا قوربانییەکی نوێ تووش دەکات، بەم شێوەیە سووڕی تووشبوون بە فیلاریا دەسوڕێتەوە. نەخۆشی فیلاریال بەهۆی ئەوەی خانەخوێ تووشی کاریگەری کرمۆکە دەبێت یان بەهۆی گۆڕینی بۆ کرمی پێگەیشتوو لە بەشە جیاوازەکانی جەستەدا. هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ ئامادەن بۆ ئەم نەخۆشییە، هەروەک هەموو تەمەنەکان، کرمۆکەکان دەتوانن لە شێوەی کرمێکدا بگەنە تەمەنی گەورەبوون لە ماوەی ٦ مانگ بۆ ساڵێک و بۆ ماوەی ٤ - ٦ ساڵ بژین، لە هەر خولێک مێینەکە ملیۆنان کرمۆکە بەرهەم دەهێنێت کە شەوانە لە خوێندا دەردەکەون.

سوڕی ژیانی Wuchereria bancrofti، مشەخۆرێکە کە دەبێتە هۆی فیلاریای لیمفاوی.

فیلاریا لیمفاویەکان

فیلاریای لیمفاوی تا یەک ملیۆن کەس لە جیهاندا تووش دەکات و لە ناوچە گەرم و مامناوەندەکاندا بڵاودەبێتەوە، لەوانە ئەفریقای ناوەڕاست و ئەمریکای ناوەڕاست و باشوور. لە ساڵی ١٩٥٥ ڕێکخراوەی تەندروستیی جیھانی بەرنامەیەکی جیهانی دەستپێکرد بۆ نەهێشتنی ئەم نەخۆشییە. بە کێشەیەکی تەندروستی گشتی دادەنرا. فیلاریا نەخۆشییەکی کوشندە نییە، بەڵام تووشبوون بەو نەخۆشییە دەبێتە هۆی سەختی کەسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری بۆ ئەو کەسانەی تووشی دەبن. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی فیلاریای لیمفاوی بە دووەم نەخۆشی کەمئەندام لە جیهاندا لە دوای پەتا پۆلێن کردووە.

فیلاریای لیمفاوی نەخۆشییەکی تووشبووە کە لە ڕێگەی کرمی فیلاریای مشەخۆرەوە مرۆڤ تووش دەکات کە لە بۆرییەکانی سیستەمی لیمفاوی لە جەستەی مرۆڤدا دەژین. لەگەڵ خوێن لە ناوچە دەوروبەرییەکان دەسوڕێتەوە.

مێشوولە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەیگوازێتەوە و کرمەکە دەبێتە هۆی شلبوونەوە و ئاوسانی بۆرییە لیمفییەکانی ناو قاچ و ئەندامی نێرینە و پێشەوەی قۆڵ و مەمک. کەسی تووشبوو نیشانەکانی تا و پژمین و کۆکە لە ئەنجامی کاردانەوەی بوونی ئەم کرمە بچووکە لە موولوولەکانی سییەکان نیشان دەدات. نەخۆشییەکە کاریگەری لەسەر سیستەمی لیمفاوی دەبێت و دەبێتە هۆی گیرانی بۆرییە لیمفاویەکان. ئەمەش دەبێتە هۆی ئاوسانی و شێواوی لە شوێنەکانی تووشبوو بە تایبەت قاچ و ناوچەی گونی کۆئەندامی زاوزێ. تاوەکو ئێستا کێشی گون تا چەند کیلۆیەک هەبووە، پێست شێوەی زیگزاگ وەردەگرێت و دواتر توێکڵەکەی لێدێت. لەوانەیە پێست تووشی نەخۆشی گەنگرین بێت، بەتایبەتی لەسەر پێستی سەر و ناوچەی زاوزێ. نەخۆشی فیل بەدوایدا کاردانەوەی هەستیاری توند لەگەڵ خورانی تونددا دێت.

نیشانەکان

تێکڕای ساڵانەی ژیانی کەمئەندامی لەدەستچوو بۆ فیلاریاسی لیمفاوی لە هەر ١٠٠،٠٠٠ دانیشتوو لە سەرانسەری جیهان:

██ داتا بەردەست نیە ██ کەمتر لە ١٠ ██ ١٠-٥٠ ██ ٥٠-٧٠ ██ ٧٠-٨٠ ██ ٨٠-٩٠ ██ ٩٠-١٠٠ ██ ١٠٠-١٥٠ ██ ١٥٠-٢٠٠ ██ ٢٠٠-٣٠٠ ██ ٣٠٠-٤٠٠ ██ ٤٠٠-٥٠٠ ██ زیاتر لە ٥٠٠

دیارترین نیشانەکانی نەخۆشییەکە بریتین لە: بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و تا و ئەستووربوون و زبری پێست لەگەڵ برینی پێست و زیادبوونی تۆخبوونی ڕەنگی لەگەڵ پەرەسەندنی حاڵەتەکەدا، ئاوسانی ئەندامەکانی جەستەی تووشبووەکە، زۆربەی کات پێ و قاچەکان، کەڵەکەبوونی نائاسایی ئاو لە the tissues (edema)) ئاوسانی یەکێک لە ئەندامەکان یان ناوچەکانی ناو جەستە یان سەر، کاتێک ئەندامی تووشبوو ئاوساوە، قەبارەی زیاد دەکات، هەروەها هەستکردن بە لەرز و هەستکردن بە ماندوێتی، کاریگەری لەسەر ئەندامەکانی زاوزێی نێر دەبێت بە ئەستوورکردنی پێستی ئەندامی نێرینە و هەستکردن بە گەرمی و ئازاری تێدا، یاخوود کاریگەری لەسەر ئەندامە دەرەکییەکانی ئەندامی زاوزێی مێینە هەیە، بۆیە چینێکی شێرپەنجەیی لەسەر کۆئەندامی زاوزێ دروست دەبێت (Vulva) کە بە چینێکی ئەستوور و برینی پێست داپۆشراوە لە نێوان ڕانەکاندا لەگەڵ گەورەبوونی گرێ لیمفاوییەکان لە قاچەکاندا، بەگشتی ئەو نیشانانەی نەخۆشیەکە بەندە بە جۆری ئەو مشەخۆرەوە کە بووەتە هۆی تووشبوون بە هەوکردنەکە، بەڵام هەموو تووشبووەکان بە لەرزین و سەرئێشە و تا دەست پێدەکەن کە لە نێوان ٣ مانگ بۆ ساڵێک لە سەرەتای پێوەدانی مێشوولەکەوە دەخایەنێت، لەگەڵ ئەگەری ئاوسانی، سووربوونەوە و ئازار لە پێشەوەی قۆڵەکان یان گونی کۆئەندامی زاوزێ (سکرۆتۆم) چڵکی پڕ لە چڵک دەتوانێت لە ئەنجامی مردنی کرمەکاندا دروست بێت.

مێژوو

بەڵگەی حاڵەتەکانی فیلاریاسی لیمفاوی هەیە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٤٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، لە دەقی نوسراوی ڤێدی کۆن، ڕیگ ڤێدا، کە لە دەوروبەری ساڵانی ١٥٠٠ پێش زایین-١٢٠٠ پێش زایین پێکهاتووە، ئاماژەیەکی ئەگەری بۆ نەخۆشی فیل دەکات. سروودی ٥٠ی کتێبی حەوتەمی ڕیگڤێدا داوای پاراستن لە خوداوەندەکانی میترا و ڤارونا و ئاگنی دەکات لە "ئەوەی لە ناوەوە هێلانە دەکات و ئاوساوە". نووسەری سروودەکە داوای لە خوداوەندەکان دەکات کە نەهێڵن کرمەکە پێی برین بکات. نەخۆشییەکە بەم شێوەیە وەسف دەکرێت کە دەبێتە هۆی دەرکەوتنی تەقینەوە لەسەر پاژنەی پێ و ئەژنۆ. شوێنەوارەکانی میسری کۆن (٢٠٠٠ پێش زایین) و شارستانیەتی نۆک لە ڕۆژئاوای ئەفریقا (٥٠٠ پێش زایین) نیشانەکانی ئەگەری نەخۆشی فیل نیشان دەدەن. یەکەم ئاماژەی ڕوون بۆ نەخۆشییەکە لە ئەدەبیاتی یۆنانی کۆندا ڕوودەدات، کە زانایان نیشانە زۆرجار هاوشێوەکانی فیلاریاسی لیمفاوییان جیاکردەوە لە نیشانەکانی پەتا، پەتایان بە فیل گریکۆرۆم و فیلاریاسی لیمفاوی بە فیل ئارابوم وەسف کرد.

یەکەم بەڵگەنامەکردنی نیشانەکانی نەخۆشییەکە لە سەدەی ١٦دا ڕوویدا، کاتێک یان هویگن ڤان لینشۆتن لە کاتی گەڕان بەدوای گۆادا لەسەر نەخۆشییەکە نووسیبووی. نیشانە هاوشێوەکان لەلایەن گەڕانکارانی دواتر لە ناوچەکانی ئاسیا و ئەفریقادا ڕاپۆرت کران، هەرچەندە تێگەیشتن لە نەخۆشییەکە تا چەند سەدەیەک دواتر دەستی بە گەشەکردن نەکرد.

دەستنیشانکردن

بەدواداچوون بۆ مێژووی نەخۆشەکە: لە زۆر حاڵەتدا دەستنیشانکردنی پێشوەختە قورسە چونکە نەخۆشییەکە لە قۆناغی سەرەتاییدایە و نیشانەکانی لە نەخۆشییە بەکتریاکانی تر دەچن کە کاریگەرییان لەسەر پێست هەیە. بۆ دەستنیشانکردنی ورد، پزیشک دەبێت بەدوای شێوەی هەوکردن و نیشانەکانی گیرانی لیمفاویدا بگەڕێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەگەری بەرکەوتنی مێشوولە یان تووشبوون بەو نەخۆشییە. بۆ دەستنیشانکردنی فیلاریا، شێوازی تەقلیدی دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە پەیڕەو دەکرێت بە دۆزینەوەی کرمۆکەی فیلاریا لە خوێن و پێستدا و بە وەرگرتنی نمونەی خوێن بۆ پشکنینی لە ژێر مایکرۆسکۆپدا، دەتوانرێت نمونەیەک لە میز بپشکنرێت بۆ گەڕان بەدوای کرمۆکە و هەندێک جۆری فیلاریا دەکرێت بە سەیرکردنی چاو و دەستنیشانکردنی دژە جەستەی فیلاریال لە خوێنی کۆتاییەکاندا بۆ دەستنیشانکردن و زانین هەوکردنی فیلاریال و کاریگەری چارەسەرکردن. هەروەها دەتوانرێت بە سۆنەر گیرانی بۆرییە لیمفاویەکان دەستنیشان بکرێت.

چارەسەر

ژنێکی تەمەن ١٩ ساڵ کە تووشی نەخۆشی فیل بووە، ساڵی ١٨٧٨.

تا ئێستا چارەسەری نەخۆشی فیل نییە، بەڵام نەشتەرگەری و دەرمان یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی توندی نەخۆشییەکە. هەروەها ئەو کەسانەی کە تووشی فیلاریای درێژخایەن دەبن دەتوانن پەردەی پاڵەپەستۆ بەکاربهێنن بۆ چەورکردنی قاچی تووشبوو. دەتوانرێت دەرمانی دژە مێشک بەکاربهێنرێت بە خواردنی یەک ژەمی حەبی ئیڤەرمێکتین، دەرمانی DEC Diethylcarbamazine (Hetrazan)، ئەلبێندازۆڵ، و سۆدیۆم کاپارسۆلات، هەروەها ئەنجامدانی نەشتەرگەری بۆ لابردنی پێستی زیادە. ئەم دەرمانانە چارەسەری فیلاریا دەکەن بە نەهێشتنی کرمۆکە و تێکدانی زاوزێی کرمە گەورەکان و کوشتنیان. چارەسەرکردن بە ژەمی کەم دەست پێدەکات بۆ ئەوەی ئەو ژمارە زۆرەی کرمی مردوو نەبێتە هۆی کاردانەوەی خوێن بەهۆی زۆری ژمارەی کرمی مردوو لە دەرمانەکەوە. دەرمانەکان دەبنە هۆی کاردانەوەی حەساسیەت کە دەتوانرێت بە دەرمانی دژە هیستامین و کۆرتیزۆن کۆنتڕۆڵ بکرێت. نیشانەکانی مردنی مشەخۆرەکان بریتین لە تا، سەرئێشە، ئازاری ماسولکە و سک، سکچوون، ڕشانەوە، هەستکردن بە بێهێزی، کاڵبوونەوەی چاو، هەروەها تەنگەنەفەسی، ئەم نیشانانە دوو ڕۆژ دوای دەستپێکردنی چارەسەر دەردەکەون و لەوانەیە بۆ ماوەی چوار ڕۆژ بەردەوام بن. لە حاڵەتی برینداربوونی ئەندامەکانی زاوزێ، وەک ئەندامی نێرینە یان گونی کۆئەندامی زاوزێ، نەشتەرگەری چاککردنەوە ئەنجام دەدرێت و چارەسەرەکە ئەنجامی ئەرێنی دەبێت. بەڵام زۆرێک لەو کەسانەی تووشی ئاوسانی لیمفە بوون جارێکی دیکە تووشی مشەخۆری فیلاریا نابن و لە داهاتوودا سوود لە چارەسەری فیلاریا نابینن. لەوانەیە پەنا بۆ نەشتەرگەری ببەن. دەتوانرێت بەشێک لە شلەکە لە شانە ئاوساوەکانەوە بمژرێت و فشار لەسەر وەرەمەکە بە چەرمەسەری پاڵەپەستۆ، وەک ئەوانەی بۆ وەرینی خوێنبەرەکان لە قاچەکاندا بەکاردەهێنرێن، یارمەتیدەر دەبن. دەتوانرێت دەرمانی میزهەڵگر بەکاربهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی ئاوسانی، دەتوانرێت بە خێرایی چارەسەری برینەکان بکرێت، هەروەها هەر هەوکردنێک دەتوانرێت بە دژە زیندەیی چارەسەر بکرێت.

پاراستن

ڤاکسینی دژە نەخۆشییەکە نییە، بەڵام خۆپاراستن باشترە لە چارەسەرکردن، باشتر وایە دوور بکەویتەوە لە پێوەدانی مێشوولە کە هەوکردنەکە دەگوازێتەوە بەم ڕێگایانە:

• تۆڕی مێشوولە بەکاربهێنە بۆ ڕێگریکردن لە پێوەدانی مێشوولە لەکاتی خەوتن لە شوێنە ئیندێمییەکان.
• پڕکردنەوەی حەوز و تاڵاوەکان.
• بەخێوکردنی ماسی گامبۆسیا و گوپی کە لە کرمۆکەی مێشوولە لە ئاودا دەخۆن.
• دوور بکەوەرەوە لە پێوەدانی مێشوولە کە هەڵگری نەخۆشییەکەن.
• دوور بکەوەرەوە لە چوونە دەرەوە لە شەواندا، بەتایبەتی لە لادێ و زەوییە ڕەشەکان.
• جل و بەرگی درێژ لەبەر بکە کە جەستە دادەپۆشێت و دوور بکەوەرەوە لەو جلە ڕەشانەی کە مێشوولە ڕادەکێشن.
• یوکالیپتوس، لیمۆ، یان پرتەقاڵ بۆ دوورخستنەوەی مێشوولە بەکاردێت.
• ساردکەرەوە بەکاربهێنە چونکە هەوای سارد چالاکیی مێشوولە کەمدەکاتەوە.
• خواردنی حەب: ئیڤەرمێکتین. (مێکتیزان) Ivermectin. (Mectizan)) بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشی.

هەروەها زانراوە کە مێشوولە بە هۆی شێ و گەرمی و ئیسترۆجین کە خانمان هەیانە، بەرەو پێستی مرۆڤ ڕادەکێشن.

نەخۆشی ڤێتەرنەری

ئۆنکۆسێرکا ئۆچێنگی (Onchocerca ochengi) دەبێتە هۆی فیلاریای لیمفاوی لە ئاژەڵەکاندا.