فۆنۆلۆجی
فۆنۆلۆجی یان واچناسی (بە ئینگلیزی: Phonology) یەکێک لە لقوپۆکانی زمانەوانییە کە دەپەرژێتە سەر سیستەمی دەنگی زمان و جێگە و شوێنی توخمەکانی دەنگ لە زنجیرەی وتەدا دەسنیشان دەکات. لەم لقەدا، لە بابەتی وەک دەنگ، فۆنیم، بڕگە، وشە، سترێس، نەزم (ئاھەنگ) و کێشی ھۆنراوە قسە دەکرێت.
لە حاڵێکدا کە دەنگناسی خۆ بە دیاریکردن و ساغکردنەوەی دەنگەکانی زمانەوە خەریک دەکات، فۆنۆلۆجی لە چۆنیەتی سیستەمی رێکخستنی ئەو دەنگانە دەکۆڵێتەوە. بۆ نموونە، دەنگناسی ساغیدەکاتەوە کە «ژ» دەنگێکی سەرەکییە (فۆنیم) لە زمانی کوردیدا؛ ئەو دەنگە دەنگێکی «خشۆک»ە، لە سازکردنیدا، سەری زمان دەچێت بۆ سەر سەختەمەڵاژ، پشتەوەی زمانیش بەرەو مەڵاشوو بەرز دەبێتەوە. لە لایەکی دیکەوە فۆنۆلۆجی لەوە دەکۆڵێتەوە کە دەنگی «ژ» لە کوێی وشەکاندا دێت. ھەر لەم پێوەندییەشدا، وەڵامی پرسیارێکی ئاوا دەداتەوە: بۆچی دەنگی «ژ» لەم وشانەدا ھەیە، وەکوو «کوژران»، «بکوژ»، یان «کوژراو»، بەڵام لە وشەیەکی دیکەدا، وەکوو ”کوشتن”، نییە و دەبێت بە «ش»؟ ئایا «ش» دەبێت بە «ژ» یان بە پێچەوانەوە، یان ھەردووکیان؟ ئەو جێگۆڕکەی «ش» و «ژ»، بە ھەر شێوەیەک کە هەبێت، ئایا ھەر لەم چەند وشەدایەدا ھەڵکەوتووە، یان بە پێی یاسایەکی تایبەتە و لە وشەی دیکەشدا ڕوو دەدات؟ ئەگەر بە پێی یاساکە، ئەو ھەلومەرجە چییە کە ئەو یاسایە تێیدا دێتە ئاراوە؟ ئەمانە ئەو چەشنە پرسیارانەن کە فۆنۆلۆجی یان واچناسی دەیانکات و لە وەڵامەکانیان دەگەڕێت ، سەبارەت بە (کوشتن) و (دەکوژێت) ووشەی (کوشتن) چاوگی کارە واتا کاری ڕابردوو و ڕانەبردوو و داخوازی لێ دروست دەکرێت , کاتێک چاوگی (کوشتن) دەکرێت بە کاری ڕانەبردوو دەبێت بە (دەکوژێت).
کەوابوو فۆنۆلۆجی لە سیستەمی رێککەوتن و رێکخستنی دەنگەکانی زمانێکی تایبەت دەکۆڵێتەوە.
ھەروەھا ببینە
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]
