دروستکردنی سابون لە جەستەی مرۆڤ

تابلۆیەکی بەردی مەڕمەڕ کە وەک بیرھێنانەوەی تاقیکردنەوەکانی ڕودۆڵف سپانەر دانراوە. ئەمە دووەم کەپسولی جێگرەوەیە کە لە ساڵی ٢٠٠٧ دانراوە، یەکەم کەپسول لە برۆنز دروست کراوە و لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٥ دانراوە، لە ساڵی ٢٠٠٥ دزراوە، شوێن: پۆڵەندا، گدانسک

دروستکردنی سابون لە جەستەی مرۆڤ لە ماوەی سەدەی بیستەمدا، بانگەشەی جۆراوجۆر بۆ ئەو سابوونە ھەبوو کە لە چەوری جەستەی مرۆڤ دروست کرابوو، لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا لە ڕۆژنامەکانی بەریتانیادا گوایە ئەڵمانیا کارگەیەکی تەرمی ھەیە کە تێیدا تەرمی سەربازەکانیان بۆ دروستکردنی گلیسیرین و سابون بەکاردەھێنن. لە کاتی جەنگی جیھانی دووەمدا پێیان وابوو کە سابوون بە ڕێژەیەکی زۆر لە تەرمی قوربانیانی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەی نازییەکان بەرھەم دەھێنرێت کە دەکەوێتە پۆڵەندا کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکراوە، لە کاتی تاقیکردنەوەکانی نورنبێرگدا بەڵگەکان پێشکەش کران کە دەری دەخەن توێژەرانی ئەڵمانی پرۆسەیەکیان پەرەپێداوە کە توانای بەرھەمھێنانی سابونیان پێداوە کە لە چەوری مرۆڤ دروست کراوە، یاد ڤاشێم ئاماژەی بەوەدا کە نازییەکان سابونیان بە چەوری دەرھێنراو لە تەرمی جولەکەکان لەسەر ئاستی پیشەسازی بەرھەم نەھێناوە وە وتی کە ڕەنگە نازییەکان بیکەن بە سابوون، بەرھەمھێنان و دابەشکردن بە بڵاوکردنەوەی دەنگۆیەک کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەتوانن چەوری لە تەرمی مرۆڤ دەربھێنن.

مێژوو

١٧٨٦

لە ساڵی ١٧٨٠دا گۆڕستانێک لە پاریس بەھۆی زۆر بەکارھێنانەوە داخرا. لە ساڵی ١٧٨٦ تەرمەکان دەرھێنران و ئێسکەکان گواسترانەوە بۆ کاتاکۆمبەکان، زۆرێک لە تەرمەکان بە شێوەیەکی ناتەواو شیبوونەتەوە و کەمبوونەتەوە بۆ چەورییە. لە کاتی پرۆسەی ھەڵکەندندا ئەم چەوریانە کۆدەکرانەوە و دواتر دەکرانە مۆم و سابون.

جەنگی جیھانیی یەکەم

ئەو بانگەشەیەی کە ئەڵمانییەکان چەوری تەرمی مرۆڤیان بەکارھێناوە بۆ دروستکردنی بەرھەم، لەنێویاندا سابون، لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا کراوە. پێدەچێت ئەمە وەک دەنگۆیەک لە نێوان سەربازانی بەریتانیا و بەلجیکا سەری ھەڵدابێت. یەکەم ئاماژەی تۆمارکراو لە ساڵی ١٩١٥ بوو کاتێک سینتیا ئاسکویث لە یاداشتنامەکەیدا (١٦ی حوزەیرانی ١٩١٥) ئاماژەی بەوە کردووە: «باسمان لەو دەنگۆیە کرد کە ئەڵمانییەکان تەنانەت تەرمی خۆیان بەکاردەھێنن بە گۆڕینی بۆ گلیسیرین لەگەڵ بەرھەمی لاوەکی سابوون.» بوو بە چیرۆکێکی گەورەی نێودەوڵەتی کاتێک ڕۆژنامەی تایمزی لەندەن لە نیسانی ١٩١٧دا بڵاوی کردەوە کە ئەڵمانییەکان دانیان بەوەدا ناوە کە تەرمی سەربازە مردووەکانیان ڕادەستکردووە بۆ چەوری بۆ دروستکردنی سابوون و بەرھەمی دیکە.

جەنگی جیھانیی دووەم

دەنگۆی ئەوەی کە نازییەکان لە تەرمی زیندانییەکانی ئۆردوگای کۆکردنەوە سابونیان بەرھەمھێناوە لە کاتی شەڕدا زۆر بڵاو بووەوە. ئەڵمانیا لە جەنگی جیھانی دووەمدا بەدەست کەمی چەورییەوە دەناڵێنێت و بەرھەمھێنانی سابون خرایە ژێر کۆنترۆڵی حکوومەتەوە. ڕەنگە دەنگۆی "سابوونی مرۆڤ" لە داری سابونەکانەوە سەرچاوەی گرتبێت کە بە سەرەتای ناوەکانی RIF نووسراون، کە لەلایەن ھەندێکەوە بە Rein-Judisches-Fett ("چەوری پاکی جوولەکە") لێکدراوەتەوە؛ لە فۆنتەکەی ئەڵمانی Blackletter دا جیاوازی نێوان I و J تەنھا لە درێژیدایە. بەگوێرەی سەنتەری نیشتمانی بۆ دابینکردنی چەوری پیشەسازی (دەزگای حکوومەتی ئەڵمانیا بەرپرسیارە لە بەرھەمھێنان و دابەشکردنی سابون و بەرھەمەکانی جلشۆر لە سەردەمی جەنگدا)، سابونی RIF بەرھەمێکی جێگرەوەی کوالیتی خراپ بووە و ھیچ چەورییەکی تێدا نەبووە، مرۆڤ بێت یان نا، دەنگۆی سەرچاوە و مانای «RIF” لە خودی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەدا بڵاوبووەوە، نەفتالی کارچەر لە کتێبی “تەنیا لە ئاژاوەی توندوتیژدا: پێنج ساڵ وەک دیلێکی جەنگ لە پرۆسیای ڕۆژھەڵات» باس لە ساڵانی دیلبوونی خۆی دەکات وەک دیلێکی جوولەکە پۆڵەندی نووسەر لەبارەی ئەو سابونە خۆڵەمێشییە چوارگۆشەیانەی کە کوالیتی نزم و چوارگۆشەن دەنووسێت کە وەری گرتووە ئەو و دیلەکانی دیکەی جەنگ کە پیتەکانی “RIF” ھەڵکەندراوە. کاتێک یەکێک لە دیلەکانی جەنگ گلەیی لە سابونە نزم و نەرمییەکەی کرد، خانمی خێزانەکە، لە وەڵامدا وتی کە لە "Rein Judisches Fett" (چەوری پاکی جوولەکە) دروست کراوە، کاتێک پرسیاری لێکرا "لە چەوری مرۆڤەوە؟"، وەڵامی دایەوە "نا، تەنھا جوولەکە" وەشانێکی چیرۆکەکە لە کتێبی ڕەشی تەواوەتی ڕووسیدا ھاتووە جوولەکە، یەکێکە لە کۆنترین کۆمەڵە گێڕانەوەکان، باسێکی دەستی یەکەمی ھۆلۆکۆست، کە لەلایەن نووسەرانی سۆڤیەت ئیلیا ئێھرنبۆرگ و ڤاسیلی گڕۆسمان کۆکراوەتەوە، چیرۆکە تایبەتەکە بەشێکە لە ڕاپۆرتێک بە ناوی "قڕکردنی جولەکەکانی لڤیڤ".