خانەوادەی تودۆر

خانەوادەی تودۆر
دەسەڵات	شانشینی ئینگڵەند،شانشینی ئیرلەند،وێڵس
دۆزینەوە	٥٣٨ساڵ پێش ئێستا
یەکەم پاشای	هێنری حەوتەم
کۆتا پاشای	ئیلیزابێثی یەکەم
خانەوادەکە	پاشای ئینگڵەند،پاشای ئیرلەند،پاشای فەرەنسا،،لۆردی ئیرلەند،شاژنی سکۆتلەند،شاژنی فەرەنسا،شازادەی وێڵس،گەورەی بێدفۆرد،گەورەی یۆرک،گەورەی کۆرنواڵ

خانەوادەی تودۆر ،گوڵی خانەوادەی تودۆر

خانەوادەی  تودۆر (بە ئینگلیزی House of Tudor)خانەوادەیەکی خانەدان و شاهانە بوو ن کە زۆربەیان بە ڕەچەڵەک وێڵزی و ئینگلیزیبوون و لە ساڵی ١٤٨٥ تا ١٦٠٣ تەختی ئینگلیزیان بەدەستەوە بوو.ئەوان لە تودۆرەکانی پێنمینید و کاترینی ڤالۆیسەوە هاتوون. پاشاکانی تیۆدۆر حوکمڕانی شانشینی ئینگلتەرا و ناوچەکانی دەکرد، لەوانەش وێڵزی باوباپیرانیان و لۆردشیپی ئێرلەندا (دواتر شانشینی ئێرلەندا) بۆ ماوەی ١١٨ ساڵ لەگەڵ پێنج پاشا: هێنری حەوتەم، هێنری هەشتەم، ئێدوارد شەشەم، مێری یەکەم و ئەلیزابێسی یەکەم. تیودۆرەکانشوێنی ماڵی پلانتاجێتیان گرتەوە وەک فەرمانڕەوای شانشینی ئینگلتەرا، و ماڵی ستوارت شوێنی گرتەوە. یەکەم پاشای تیۆدۆر، هێنریحەوتەمی ئینگلتەرا، لە ڕێگەی دایکیەوە لە لقێکی شەرعیی ماڵی شاهانەی ئینگلیز لە لانکاستەرەوە هاتە خوارەوە، کە ماڵی کادێتەکانیپلانتاگێتەکان بوو. بنەماڵەی تیودۆر دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا هێنا و سەردەمی تیودۆریان لە دوای شەڕەکانی گوڵەکان(wars of the Roses) (١٤٥٥-١٤٨٧) دەستپێکرد، کە ماڵی سەرەکی لانکاستەری (کەتیودۆرەکان لەگەڵیدا یەکدەگرت) لە هێڵی نێردا لەناوچوو.هێنریحەوتەم (نەوەی ئێدوارد سێیەم، و کوڕی ئێدمۆند تیودۆر، برای نیوە برای هێنری شەشەم) سەرکەوتوو بوو لە نمایشکردنی خۆیۆ وەککاندیدێک نەک تەنها بۆ لایەنگرانی نەریتی لانکاستریا، بەڵکو بۆ لایەنگرانی ناڕازیی کادێتی ڕکابەرەکەیان پلانتاجینێت هاوس ئۆف یۆرک، وبە مافی فەتحکردن تەختی پاشایەتی گرتە دەست. دوای سەرکەوتنی لە شەڕی بۆسۆرس فیڵد (٢٢ی ئابی ١٤٨٥)، لە ساڵی ١٤٨٦دا پێگەیخۆی بەهێزتر کرد بە جێبەجێکردنی نەزرەکەی لە ساڵی ١٤٨٣ بۆ هاوسەرگیری لەگەڵ ئەلیزابێسی یۆرک، کچی شا ئێدوارد چوارەم ومیراتگری ئیدیعای یۆرکیستەکان بۆ تەخت، بەم شێوەیە بە شێوەیەکی ڕەمزی یەکخستنی لایەنە شەڕکەرەکانی پێشووی لانکاستەر و یۆرک لەژێر شانشینی نوێ (کە بە گوڵەبەڕۆژەی تیودۆر نوێنەرایەتی دەکرێت). تیودۆرەکان دەسەڵاتی خۆیان لە ئینگلتەرای مۆدێرن درێژکردەوە،یەکێتییەکی تەواوی ئینگلتەرا و میرنشینی وێڵزیان لە ساڵی ١٥٤٢ بەدەستهێنا (یاساکانی وێڵز یاساکانی ١٥٣٥ و ١٥٤٢)، و بەسەرکەوتوویی دەسەڵاتی ئینگلیزیان بەسەر شانشینی ئێرلەندادا دووپاتکردەوە (کە بە یاسای تاجی ئێرلەندا ڕاگەیەندرا ١٥٤٢). هەروەهائیدیعای ناوەکی ئینگلیزییان بۆ شانشینی فەرەنسا پاراست؛ هەرچەندە هیچ کامیان جەوهەرییان نەخستەڕوو، بەڵام هێنری هەشتەم شەڕیلەگەڵ فەرەنسا کرد بە پلەی یەکەم وەک پرسێکی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەڵام هەروەها جەختی لەسەر ئیدیعای نازناوەکە کردەوە. دوای ئەوکچەکەی ماری یەکەم بە گەمارۆدانی کالێ لە ساڵی ١٥٥٨دا بۆ هەمیشە کۆنترۆڵی هەموو خاکەکانی فەرەنسای لەدەستدا.بە گشتیپاشاکانی تیودۆر بۆ ماوەی ١١٧ ساڵ حوکمڕانی دۆمەینەکانیان کرد. هێنری هەشتەم (لە ساڵانی ١٥٠٩-١٥٤٧) تاکە کوڕی هێنریحەوتەم بوو کە تا تەمەنی پێگەیشتن ژیا و سەلماندی کە فەرمانڕەوایەکی باڵادەستە. پرسەکانی دەوروبەری جێنشینی شاهانە (لەوانەشهاوسەرگیری و مافی جێنشینی ژنان) بوونە تەوەری سەرەکی سیاسی لە سەردەمی تیۆدۆردا، هەروەها چاکسازیی ئینگلیز لە ئاییندا،کاریگەری لەسەر داهاتووی تاج هەبوو. ئەلیزابێسی یەکەم لە تەمەنی ٤٤ ساڵیدا درێژترین پاشای تیۆدۆر بوو و سەردەمی ئەو کە بەسەردەمی ئەلیزابێس ناسرابوو، دوای حوکمڕانییە کورت و پڕ لە کێشەکانی خوشک و براکانی، ماوەی سەقامگیری دابین کرد. کاتێکئەلیزابێسی یەکەم بەبێ منداڵ کۆچی دوایی کرد، ئامۆزای ماڵی ستوارتی سکۆتلەندی شوێنی گرتەوە، لە یەکێتی تاجەکان لە ٢٤ی ئازاری١٦٠٣. یەکەم ستوارت کە بوو بە پاشای ئینگلتەرا (ڕ. ١٦٠٣-١٦٢٥)، من و جەیمس شەشەم، بوو نەوەى نەوەى مارگریت تیودۆرى کچىهێنری حەوتەم بوو، کە لە ساڵى ١٥٠٣دا لەگەڵ جەیمس چوارەمى سکۆتلەندا هاوسەرگیری کردبوو بەپێی پەیمانی ئاشتی هەمیشەیی لەساڵی ١٥٠٢.

کلتور و جلوبەرگ

شێوازی جلو بەرگەکەیان

ژمارەیەکی زۆر لە فیلمە درێژەکان لەسەر بنەمای مێژووی تودۆر دامەزراون.شاژن ئەلیزابێس بۆ چەندین نەوە لە لایەن سینەماکارانەوەخۆشەویستێکی تایبەتە. بە گوێرەی ئەلیزابێس ئەی ماکیاژەکانی ئیلیزابێث بێت، گوارە دڵۆپە مروارییەکان، ڕوفە ڕەق و ڕازاوەکان، پەنجەکاندڵۆپ دڵۆپ بە گەوهەر و جلەکان، کە جلەکانیان بە  ساتن سپی و مەخمەلی وەنەوشەیی و زێڕ و زیویان ڕازاوەتەوە و بە یاقوت و ئەڵماس وزۆر شتی تر ڕازاوەتەوە دەدرەوشێنەوە .

پاشاکانی خانەوادەی تودۆر

هێنری حەوتەم، دامەزرێنەری ماڵی شاهانەی تودۆر لەگەڵ بوون بە پاشا لە ساڵی ١٤٨٥، هێنری حەوتەم بە خێرایی هەنگاوی نا بۆ ئەوەی دەست بەسەر تەختی پاشایەتیدا بسەپێنێت. لە ١٨یکانویەی ١٤٨٦ ، ڕێزی لە بەڵێنێک گرت کە سێ ساڵ پێشتر درابوو و لەگەڵ ئەلیزابێسی یۆرک، کچی شا ئێدوارد چوارەم هاوسەرگیری کرد. ئەوان ئامۆزای یەک  بوون، بەو پێیەی هەردووکیان نەوەى نەوەى جۆن ئۆف گاونت بوون. ئەم هاوسەرگیرییە ماڵە شەڕکەرەکانی لانکاستەر ویۆرکی یەکخست و  بەهێزی بۆ سەر تەختی پاشایەتی بە منداڵەکانی ئەو دوو هاوسەرە بەخشی. یەکگرتنی ئەو دوو خانەوادەیە لە ڕێگەی ئەمهاوسەرگیرییەوە بە نیشانەی هێرالدیکی گوڵی تیودۆر هێما دەکرێت، کە تێکەڵەیەک لە گوڵی سپی یۆرک و گوڵی سووری لانکاستەر.

پاشا هێنڕی حەفتەم ،یەکەم پاشای بنەماڵەکە

دووەم پاشای بنەماڵەکە ،پاشا هێنری هەشتەم

هێنری هەشتەم لە ٢٢ی نیسانی ١٥٠٩دا جێگەی تەختی پاشایەتی بوو، لە ١١ی حوزەیران لەگەڵ کاترینی ئەراگۆنهاوسەرگیری کرد؛ لە ٢٤ی حوزەیران لە وێستمینستەر  تاجی پاشایەتی لە  سەری دانرا. کاترین پێشتر هاوسەری ئارسەری برا گەورەکەیهێنری بووە (لە ساڵی ١٥٠٢ کۆچی دوایی کردووە)؛ ئەم ڕاستییە هەر لەسەرەتاوە ڕەوتی هاوسەرگیرییەکەی ئەوانی ئاڵۆزکرد. دەبوومۆڵەتێکی پاپا وەربگرن بۆ ئەوەی هێنری بتوانێت هاوسەرگیری لەگەڵ کاترین بکات و دانوستانەکان ماوەیەکی زۆری خایاند. سەرەڕایئەوەی باوکی هێنری پێش ئەوەی لەگەڵ کاترین هاوسەرگیری بکات مردووە، بەڵام بڕیاریدا بە هەر شێوەیەک بێت هاوسەرگیری لەگەڵدا بکاتو دڵنیابێت لەوەی هەمووان دەزانن کە بەنیازە ببێتە پاشای کوێ.

پاشای ئێدواردی ئینگڵەند

ئێدوارد شەشەم لاپەڕەی سەرەکی کتێبی نوێژی باوی قەشە کرانمەر، ساڵی ١٥٤٩ باسی ئەوەی کردوە کە هێنری لە ٢٨ی ژانویەی ١٥٤٧ کۆچی دواییکردوە، وەسیەتنامەکەی کچەکانی بە هاوسەرگیرییە هەڵوەشاوەکانی لەگەڵ کاترینی ئەراگۆن و ئان بۆلین بۆ هێڵی جێنشینی گەڕاندەوە. ئێدوارد، کوڕە نۆ ساڵانەکەی لەلایەن جین سیمۆرەوە، وەک ئێدوارد شەشەمی ئینگلتەرا شوێنی گرتەوە. بەداخەوە شانشینی پاشای گەنجبەزۆری لە نێوان ئاغاکاندا لە گێژاودا بوو کە هەوڵیان دەدا پێگەی خۆیان لە شانشینیەکەدا بەهێز بکەن بە بەکارهێنانی ڕژێمێک  لەبەرژەوەندی خۆیان.

جین شاژنی نۆ ڕۆژە ئێدوارد شەشەم کە لە مردندایە، لە ژێر فشاری جۆن دودلی، دیوکی یاخود پیاو سالاری  یەکەمی نۆرسەمبەرلاند، بەهۆی بیروباوەڕیپرۆتستانتی ئامۆزاکەی و بووکەکەی نۆرسەمبەرلاند، خاتوون جین گرێی، وەک جێنشینی خۆی ناوبرد. دوودڵی ئێدوارد بۆ پەیڕەوکردنی هێڵیجێنشینی، کە ناوی مێری خوشکە نیوە خوشکەکەی وەک ڕیزەکەی داهاتوو ناوە، لە زانینی ئەوەوە سەرچاوەی گرت کە مێری کە بە توندیکاسۆلیکییە، ئینگلتەرا دەگەڕێنێتەوە بۆ ڤاتیکان. خاتوون جین گرای بەردەوام لە دادگا بوو دوای ئەوەی باوکی لە ئۆکتۆبەری ١٥٥١ کرا بەدوکی سۆفۆلک دایکی، فرانسیس گرێی، دوچێسی شاری سۆفۆلک، کچی ماری تیودۆر بوو کە خوشکی هێنری هەشتەم بوو. لە ٢١یئایاری ١٥٥٣ جین لەگەڵ کوڕی نۆرسەمبەرلاند بە ناوی لۆرد گیڵدفۆرد دودلی هاوسەرگیری کرد. ئەمە هەنگاوێکی سیاسی بوو کە لەلایەندوکەوە ڕێکخرابوو بۆ دڵنیابوون لەوەی کە پرۆتستانتیزم وەک ئایینی نەتەوەیی دەمێنێتەوە ئەگەر جین ببێتە شاژن. ئێدوارد لە ٦ی تەمموزی١٥٥٣ کۆچی دوایی کرد و جینی تەمەن ١٦ ساڵ کە لە کاتی بیستنی هەواڵەکەدا بێهۆش بوو، لە ١٠ی تەمموز کرا بە شاژن. بەڵام سەرەڕایهەوڵەکانی دوکی نۆرسەمبەرلاند و باوکی جین، دوکی سۆفۆلک، پشتیوانی خەڵک لەگەڵ خاتوون مێری بوو، کە بەپێی وەسیەتنامەی هێنریهەشتەم میراتگری مافی خۆی بوو. لە ١٩ی تەمموزدا سۆفۆلک کچەکەی ڕازی کرد کە تەختی پاشایەتی کە هەرگیز نەیویستبوو،دەستبەرداری مێری بێت.لایەنگرانی مێری لەگەڵیدا بوون لە کاروانێکی سەرکەوتندا بۆ لەندەن، بە یاوەری خوشکە بچووکەکەی ئەلیزابێس. لیدی جین و باوکی بە تۆمەتی خیانەتێکی زۆر دەستگیرکران و لە تاوەری لەندەن زیندانی کران. باوکی لێخۆشبوو، بەڵام بەشداریکردنی لەیاخیبوونی وایتدا بووە هۆی لەسێدارەدانی دوای ماوەیەکی کەم. جین و هاوسەرەکەی لۆرد گیڵدفۆرد لە ١٢ی شوباتی ١٥٥٤دا سزایلەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێندرا و سەریان بڕی، جین تەمەنی تەنها ١٧ ساڵ بوو و ئەو شێوازە دڕندانەیەی کە ژیانی لەدەستچووبوو بۆتەختێک کە هەرگیز ئارەزووی نەدەکرد، هاوسۆزییەکی زۆری لەنێو خەڵکدا وروژاند.

ماری یەکەمی ئینگڵەند کە هەوڵیدا ئینگڵەند بگەڕێنێتەوە سەر ئاینی کاثۆلیکی ڕۆمانی

مێری نیازی خۆی بۆ هاوسەرگیری لەگەڵ شازادەی ئیسپانیا، فیلیپ، کوڕی چارڵی پێنجەمی ئامۆزاکەی، ئیمپراتۆری ڕۆمانی پیرۆزڕاگەیاند. ئاسۆی هاوپەیمانی هاوسەرگیری لەگەڵ ئیسپانیا لەڕادەبەدەر ناپەسەند بوو لەلایەن گەلی ئینگلیزەوە، کە نیگەران بوون لەوەیئیسپانیا ئینگلتەرا وەک مانگە دەستکردێک بەکاربهێنێت، ئینگلتەرا لە شەڕەکاندا بەشدار بکات بەبێ پشتیوانی جەماوەری خەڵک. ناڕەزاییجەماوەری گەشەی کرد؛ دەربارێکی پرۆتستانت، تۆماس وایاتی بچووک، سەرکردایەتی یاخیبوونێکی لە دژی مێری کرد کە ئامانجی لابردنیلە پۆستەکەی بوو و ئەلیزابێسی خوشکی نیوە لە شوێنی بخاتە شوێنی. پیلانەکە دۆزرایەوە و لایەنگرانی وایت ڕاو کران و کوژران. وایتخۆی ئەشکەنجە درا، بەو هیوایەی بەڵگەی ئەوە بدات کە ئەلیزابێس بەشدارە بۆ ئەوەی مێری بتوانێت بە تۆمەتی خیانەت لە سێدارە بدرێت. وایت ڕەتیکردەوە ئەلیزابێس بەشدار بکات و لە نیسانی ساڵی ١٥٥٤ سەری بڕی، ئەلیزابێس دوو مانگ لە تاوەری لەندەن زیندانی بوو، دواتربۆ ماوەی ساڵێک لە کۆشکی وودستۆک خراوەتە ژێر دەستبەسەری ماڵەوە.

شاژن ئیلیزابێث

ئەلیزابێسی یەکەم کە لە کاتی دەستبەکاربوونیدا لە ماڵی هاتفیڵد مابووەوە، بەڕێکەوت  بوو بۆ لەندەن و هەم چینی دەسەڵاتدار و هەم خەڵکیئاسایی.کاتێک ئەلیزابێس هاتە سەر تەختی پاشایەتی، ترسێکی زۆر لەنێو ئەندامانی ئەو ئەنجومەنەدا دروست بوو کە لەلایەن مەریەمەوەدەستنیشانکرابوو، چونکە زۆرێکیان (وەک باڵیۆزی ئیسپانیا ئاماژەی پێکردبوو) بەشدارییان لە چەندین پیلاندا کردبوو دژی ئەلیزابێس، وەکزیندانیکردنی لە تاوەرەکەدا، هەوڵیان دەدا ناچاری بکەن هاوسەرگیری لەگەڵ شازادەیەکی بیانی بکات و بەو هۆیەوە لە پایەی دەهێنەدەرەوە  ، تەنانەت هەوڵی  مردنیشی دەدەن . لە وەڵامی ترسەکەیاندا، سێر ویلیام سیسیل کە پرۆتستانت بوو و سکرتێری پێشووی لۆردپرۆتێکتەر  دیوکی  سۆمەرسێت و دواتر دیوکی نۆرسەمبەرلاند وەک وەزیری سەرەکی خۆی هەڵبژارد. لە سەردەمی مەریەمدا، ڕزگاریبووبوو، و زۆرجار سەردانی ئەلیزابێسی دەکرد، بەڕواڵەت بۆ پێداچوونەوە بە حسابات و خەرجییەکانی. هەروەها ئەلیزابێس خۆشەویستیتایبەتی خۆی، کوڕی دوکی نۆرسەمبەرلاند لۆرد ڕۆبەرت دودلی، مامۆستای ئەسپەکەی دەستنیشان کرد، ئەمەش وایکرد کە بەردەوام پێگەیخۆی وەک و شاژن بپارێزێ .