بەکارھێنەر:3abas12/خۆڵەپەتانێ

رزين ( compost)

کردارا رزینێ

لدەسپێکێ پێدڤیە ئاماژە بهندێ بدەین کو  ژبەر نەبوونا چ دەستواژێن دانای دناف تورە پەیڤێن کوردیدا پەیڤا (رزین) هاتیە وەرگرتن دا وەسفا Compost بکەت  ژلایێ شلوڤەکار و پلانسازێ باژێرڤانی بەرێز ئاراز مناف طه ژ چاوگێ (رزاندن)Decompost وپەیڤێن رزینی، رزیندان، رزاندن، رزی هەمی دەربرینێ ژ ڤێ کردارێ دکەن هاتینە تەرخانکرن لدیڤ رامان گونجای بو نڤیسینێ.

رزاندن

  ( compost) رزين تێکەلەکە ژ پێکهاتان, بکاردئێت وەک زبل ژبو زەنگینکرنا ئاخێ ژلایێ فیزیای، کیمیای و زیندە پێکهاتیڤە.دەسپکی ژ کریارا رزاندن یان رزین (decomposing) یا روەکی وبەرمایکێت خوارنێ، زڤراندن پێکهاتێن ئەندامی و کانزایا. ئەڤ تێکەلە بەرهاتی یێ زەنگینە ژ لایێ کانزایێن پێدڤی بو روەکی هەروەسا میکروبێن بمفا وەک بەکتریا پروتوزا، کرمان، که رويان.ڕزین پیتیا روەکی پێشدئێخیت لڤان بواردا باخچان، دیمەنێن سروشتی، بیستانگەری، چاندنا باژێری و زەفیکاریا ئەندامی. کێمکرنا پشبەستن لسەر  زبل کیمیایی.مفایێن ڕزینی پێکدێن ژ دابینکرنا کانزایان بو بەرهەم روەکی ، ڕاگرتنا ئاخێ، بلندکرنا پەین، ترشە پەین یێن ئاخێ ، دابینکرنا میکروبێن بمفا کو هاریکاریێ دکەت زێدەکرنا بەرگێریا روەکی.[١]

لئاستێن دەسپێکی ، رزین پێدڤی کومکرنا تێکەلکێ ژ کەسکە بەرمایکان و قەهوایە بەرمایکان. بەرمایکێن کەسک پێکهاتێن پڕی مادێ نایتروجینینە وەک بەلگ، گژ وگیا، و بەرمایکێن خوارنێ. بەرمایکێنن قەهوایە پێکدێن ژ پێکهاتێن پڕی کاربون وەک دار، کاغەز، هویرکێ داری.پێکهاتە درزن ژ بو پەینی دکردارەکێ کو هەیڤان ڤەدکێشیت.رزین دناف پێنگاڤێن جودا دا دەرباز دبیت وەک چاڤدان، پیڤانا دەردانا ئاڤێ، بای، هەروەسا پێکهاتێن کاروبون و نایتروجینی.کریارا رزاندنێ دئێتە رێڤەبرن ب هویرکرنا پێکهاتێن روەکی، زێدەکرنا ئاڤێ، و پشتراستبوون ژ بالێدانا گونجای برێکا تێکڤەدانێ د لایلوناندا یان ڤەکرنا پەنجران.کەرو، کرمێن ئاخێ، وهویرکە زیندەوەرێن دی پێکهاتێن ئەندامی تێکشکین.بەکتریایێن باکێش دگەل کەرویان کریارا کیمیایی برێڤەدبەن برێکا گوهرینا بەرەی بو گەرم، گازا کاربون و ئایونێن ئەمونیا.

رزین بەشەکێ گرنگە د رێڤەبرنا بەرمایکاندا، پشتبەستن لسەر هندێ کو پێکهاتێن دشیاندا بنە رزین نزیکی 20% ژ بەرمایکێن گۆڕەپانێن بەرمایکان دگرن و ئەڤ بەرمایکە ژ بەر رەوشا گورەپانا دەمەکێ پتر ڤەدکێشیت. رزین جێگرەکێ سروشتی ئێکجار باش دابینکەت بو بکارئینان پێکهاتێن ئەندامی ل گورەپانێن بەرمایکان ژبەرکو رزین گازا میسان کێمدکەت هەروسا مفایێن ئابوری و ژینگەهی هەنە. بو نمونە رزین دشێت بێتە بکارئینانا بو  پوختکرنا رێین ریباران، ئاڤاکرنا ئەردێن شهدار، و داپوشینا کورێن گورەپانێن بەرمایکان.

رزاندن کریارەکا باکێشە پەیدادبیت ژ رزینا بەرمایکێن ئەندامی.کریار پێکدهێت ژ رزینا مادێن ئەندامی و گوهرین بو پەینی  رزینی کو زۆر بمفایە بو رۆەکی.

کریارا رزاندننێ پێدڤی بچوار پێکهاتێن سەرەکی هەیە ئەوژی ئەڤەنە:

کاربون یێ پێدڤیە بو وزێ میکروب کاروبونی دسوشن وگەرما پێدڤی بو بەشێن دیێن کریارێ بەرهەمدئینن.پێکهاتێن کاربونی سەر برەنگێ قەهوایە ڤەدچن و دهشکن.

نایتروجین یێ پێدڤیە بو گەشا میکروبێن شیکارکەرێن کاربونی . پێکهاتێن نایتروجینی سەربرەنگێ کەسک ڤەدچن و دشهدارن هەروەسا بەلکی فێکیێن رەنگورەنگ بخوڤەبگرن.

ئوکسجین یێ پێدڤیە بو تێکشکاندنا کاربونی دکریارا رزیندانێدا. میکروبێن باکێش پێدڤینە بئاستێ ئوکسجینی کو ‌5% ولسەردابیت داکو بەرەیەکێ باش بدەن.

ئاڤ یا پێدڤیە ببرێن گونجای دا چالاکیێ بەردەوامکەت بەلێ نە زێدە کو بیتە ئەگەرێ رێگرتنێ لبای.

برێن دیارکری ژڤان پێکهاتان رێدەنە میکروبان کو شێوەکێ چالاک کردارێ بەنە سەری.رێڤەبەریەکا گونجای یاپێدڤیە بو کومێن رزینی ژ وەرگێرانێ دا کو برێن باشێن ئوکسجینی یەکسانبن.با و ئاڤ گەل گەرماتیێ یەکسانی گەلەک یا گرنگە گەرماتیا دناڤبەرا 54-71°c هەتا پێکهاتە بێنە تێکشکاندن.

نێزیکی هەمی روەکێن مری و پێکهاتێن گیانەوەری هەردوو کاربون و نایتروجین هەنە ببڕێن جودا.پارچێن گیایێ تازە رێژا 15:1یا هەی وهەروەسا بەلگێن پایزێ یێن هشک 50:1 یا هەی بەلێ دیڤ جور ژی دمینیت.رزاندن کردارەکا بەردەوامە ودینامیکیە ویاگرنگە کو کێماسی بێنە تژیکرن دەمێ پەیدادبن ژ  کاربون و نایتروجینی.

هویرەزیندەوەر

هویرەزیندەوەر دشێن پێکهاتێن ئەندامی تێک بشکێنێن ئەگەر کەشێ گونجای بو بێتە دابینکرن. هویرەزیندەوەر دبنە دو جور کیمیای کو رادبن برزاندنێ برێکێن کیمیای جورێ دووێ فیزیای کو رادبن ب هویرکرنا پێکهاتیا برێکا هەرشین ، دراندن، جوین، هەرسکرن.

رویێن رزاندنێ

رزین سێ سالی یێ لماڵ بەرهەمهاتی د نمونە  رەوشا خودا دسێ رویا دەرباز دبیت꞉

رویێ ناڤنجی:  کو دەسپێک رویە ژ کردارێ دەمێ تێدا لژێر پلێن گەرمێ ناڤنجی و میکروبێن شیکارکەر ناڤنجی رزاندن کاردکەت.

روێی گەرمکرنێ:  دگەل زێدەبوونا گەرمێ رویێ دووێ دەسپێدکەت کو تێدا بەکتریا گەرمیخواز برزاندنا لژێر پلێن  50تا 60°c.

رویێ پێگەشتنێ:دگەل کێمبونا سەرچاوەیێن پێکهاتێن پری وزە پلێن گەرمیێ دێنە خوارێ وبەکتریا ناڤنجی دیسان کاردکەت.

رزاندنا گەرم و ساڕ  کاریکەریا دەمی

دەمێ پێدڤی گرێدای گوهرینا پێکهاتا بو رزینی  لسەر قەبارەی پکهاتەیان  رادوەستیت.نموونە(هویرکێ داری لەزتر د رزیت ژ چەقێن وی)، هەروەسا تکەلەی و برێن بای. بگشتی پارچێن مەزن پتر دمینە درویێ گەرمکرنێدا.

رزاندن پتر یا چالاکە دەمێ رێژا کاربون بو ئوکسجین ‌‌25:1. رزاندنا گەرم پشتبەستنێ دکەت لسەر گەرمێ دکەت بو بلەزکرنا کردارێ و بەرهەم ئینانا رزینی بلەزتر.باشتر ئەوە بو رزاندنا بلەز رێژا کاربون بو ئوکسجینی 30 بیت یان کێمتر. پتر ژ 30 دبیتە ئەگەرێ کێمبونا نایتروجینی. کێمتر ژ 15 دبیتە ئەگەرێ بەردانا گازا نایتروجینیی لسەر شێوەیێ ئەمونیا.

رێبازا بیرکلیی رزینی د ماوێ 18 روژا بەرهەمدئینت. پێدڤیە تێدا کومکرنا ئێک مترا چارگوشە یا پێکهاتەیا وپێدڤی وەرگێرانێیە هەردوو روژا جارەکێ پشتی ماوێ دەسپێکی کو چار روژن. ئەڤ کردارا کورت هندەک گوهرینان بخوڤەدگریت ژ رێن ئاسای ژوان ژی قەبارە بچوک یێ پێکهاتا، ودەستداگرتن لسەر رێژا کاربون بو نایتروجینیی c:n ژ 30:1 یان کێمتر و چاڤدێریا گژگیر بو رێژا شهدارێی.

رزاندنا ساڕ کرارەکا هێدیترە وبەلک تا سالەکێ ژی ڤەکێشیت. پەیدادبیت لدەمێ گەلەک کومێن پێکهاتێن ژمالا و بەرمایکێن وان کومدبن بورینا دەمی.کومێن ژ 1 ئێک مترا گوشەی نەشێن پلێن گەرمیێ بلند بەرهەمبینن.وەرگێرانا نە یا گرنگە د رزاندنا ساڕدا دگەل مەترسین کو هندە پارچە کێم با بن یان تێر ئاڤبن.

ژناڤبرنا ئەگەرێن نەخوشیا

رزین دشێت هندەک ژ ئەگەرێن نەخۆشیا ژناڤبەت برێیا گەیشتن بپلێن بلند گەرمیێ زێدەتر  50°c. بەرهەمێن رزینی وەکی شێلاڤا رزینی رێگێریێ ل فوزایریوم و ئوکیسپوریوم، وجورێن ریزوکتونیا، و پیسیوم دیباریەنیوم، ئەگەرێن نەخوشیێن روەکی کو دشێن بنە نەخوشی بو رۆەکا و بەربومی.هەلما شێلاڤا رزینی تێتە دانان گاریگەرتر ژ بەرهەمێن دی یێن رزینی. هەروسا میکروب و ئەنزیمێن دناف رزینیدا رێگێریێ لنە خوشیێن رۆەکی یێن کەروی بکەت.

نەخوشیێن دەلیڤە هەی بێنە ڤەگوهاستن لدەمێ دروستکرنا رزینی

لدەمێ دروستکرنا رزینی پلێن گەرمی دگەهنە 50°c، پێدڤیە بەردەڤک بێتە گرێدان بو پارستن ژ نەخوشیان ژوان ژی :

1. Aspergillosis کەرویێن سیها ئەسپیرگیلوسیس.
2. Farmers Lung برینا هەناسێ.
3. Histoplasmosis نەخوشیا تورەیا داپوشی یا شانەی.
4. Legionnaires disease نەخوشیا لیجیونایریس.
5. Paronychia هەودانا شانەیێن نینوکان.
6. Tetanus ماسولکە گرژی.
7. Oocytes نەخوشیا خانەیێن هێکا.

مفایێن ژینگەهی

رزین دبیتە ئەگەرێ کێمبونا بەرمایکان ئەندامی یێن دێنە ڤەگوهاستن بو گورەپانێن بەرمایکان.کێمبونا قەبارەیێ بەرمایکان یێن دێنە ڤەگوهاستن برێیا بارهەلگر گەریانا بارهەلگرا کێمدکەت، ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ کێمبونا دەردانێن گازی.

پێکهاتێن شیان هەی ببنە رزین

بەرمایکێن مالان، گشتوکالی، وبازرگانی دشێن بێنە گوهرین بو رزین. دشیاندایە بەرمایکێن مالا بێنە گوهرین بو رزین هەر لمال یان کومکرن دگەل گەرکێ یانژی لدەزگەیێن حوکمەتێ.

بکارئینان

چاندن و بیستانگەری

ل ئەردێن ڤالا بو چاندنا گەنم ، جەھ، سویا، وبەرهەمێن وەک وان دشیاندایە رزین بو بێتە بکارئینان بریا بارهەلگرێن کو بەلاڤ دکەن رزینی لپشت کێلەرێن ئەردی. دێتە دانن لسەر تیخا بسەرڤە نیزیکی 6 مم ملیمتر بەری چاندنێ. بکارئیناێن لسە ئاستێ 25مم ملیمتر.بئاسای دێنە دانان ئەگەر ئاخ یا لاوازبیت. بچاڤ وەرگرتن بهایێ گران یێ رزینی ل ویلایەتێن ئەمریکا بکارئینانا وی یا کێمە 4 تەن بو هێکتارەکا ئەردی و ئەڤە ڤەدگەریت بو تەکسکرنا ویلایەتێن ئەمریکا لسەر زڤراندنا پێکهاتان ئەندامی شینا تەکسکرن لسەر سودبەخشێن دومدار. لوەلاتێن وەک ئەلمانیا کو تێدا پالپشتیا رزینی دئێتەکرن و بەلاڤکرنا وی رزین زور دێتە بکارئینانا لئەردێن ڤالا ژبەر دومداریا وی.

لچاندنا لبن لایلونێن پلاستیکی

توڤرەنگی، باجان، فلفل، شتی، و فێقیێن  و کەسکاتیا دی رزین دشێت بێتە گرتن ودانان لسەر بدرێژیا رێزان و مالکان لدەمێ چێکرنا تەختێن چاندنێ.

لخانیێن شیشەی

گەلک جورێن بەرهەمان نائێنە چاندن دەمێ شتلێن دگەهنە ئاستەکی دیارکری ژ گەشەکرنێ دئێنە چاندن گەل بکارئینانا رزینی.

بگشتی بکارئینانا راستەخویا رزینی دگەل توڤی یا نە باشە چونکو شیان هەیە بیتە ئەگەرێ هشکبوونێ یان هەبونا ژەهران دناڤدا ئەگەر تمامی یێ شیکارکری نە بیت.

شێلاڤا رزینی

شێلاڤا رزینی دروستدبیت ژ ئاڤا دەردکەڤیت ژ بەرمایکان دەمێ گوهرین بو رزینی.جاران ژی دئێتە دروسکرن بزێدەکرنا ئاڤێ بو رزینی ببرێن 1:4-1:10 گەل تێکڤەدانێ.

گەنگەشە لسە شێلاڤارزینی هەیە تایبەت کو دبیتە ئەگەرێ گەشبونا هویێن نەخوشیێ بو مروڤان هەروسا لێکولینا دایە دیارکرن کو شێلاڤارزینی مفایێن هەی بو بەرهەمی وزێدەکرنا کنزایان و میکروبان. دیسان دبیتە ئەگەرێ رێگری لنەخوشیێن رۆەکی کاریگەری زڤریت بو کومەکا ئەگەران ژوان ژی کردارا ئامادە کارنێ، جورێ ژێدەری، رەوشا بالێدانێ. هەروەسا دبیت شێلاڤارزینیی بیتە ئەگەرێ نەخوشیێ بو مروڤی وەک بەری نوکە هاتیە دیارکرن.

فروتن بو بازرگانی

رزین دئێتە فروتن د کیسکان دا لبازارێن گولفروشان و بازارێن دی. ئەو رزین دئێنە فروتن بەلکی تکەلکریبن گەل خیز و بەران.هەروەسا بەلکی هندەک جور هەبن تایبەت بو کەسکاتی، فێقی، رۆەکێن مالێ، گولان ، شتلان و هتد....

مێژویا

مێژویا رزینی هەر چنەبیت بو دەسپێکا ئێمبڕاتوریەتا رومانی دزڤریت و هاتیە ئاماژەپێکرن ژلایێ کاتو یێ مەزن 160سالا بەری زاینی وەک Agri cultura.

جاران رزین پێکدهات ژ کومکرنا بەرمایکان تا وەرزێ چاندنا دیفدا،  ود وی دەمیدا بەرمایکا شیکاردبون و ئامادەبون بو بکارئینانێ.

رزین هاتە پێشچاڤ وەک کردارەکا پالپشت بو چاندنا ئەندامی لئورپا لبیستێن چەرخێ بیستێ.ئێکەمین دەزگەیێ گوهرینا بەرمایکان بو رزینی ل نەمسا فیلس سالا 1921 هاتیە ڤەکرن. ژ  دەسپێک پالپشتێن ڤێ تەڤکەرێ  رودولف شتاینر، دامەزرێنەرێ رێکا بەرنیاس ب دینامیکیا چالاکەر، و ئانی فرانسێ هەرار، ئەوا کو هاتیە دامەزراندن لحکومەتا مەکسیکێ و پالپشتیا وەلاتێ خو بو کر لسالا 1950-1958 بو دامەزراندنا دەستەیەکا مەزن یا پەینی و رزینی بو رێگری ل شێکشکەستنا ئاخێ، و داخورانا ئاخێ. بەرێز ئەلبرت هوارد، ئەوێ کو کاردکر لسەر ئاستەکێ بەر فرەھ لسەر هندستانێ ژبو کردارێن دومدار، خانم ئیڤی بێلفور هەروەسا ژ پالپشتێن  سەرکیبوو یێن رزینی. کردارێن رزینێ هاتێنە ڤەگوهاستن بو ئەمریکا ژلایێ ج.ای. رودالی دامەزرێنەرێ کومپانیا رودال یا چاندنا ئەندامی. ژهەژی ئامژەدانێیە کو رزین د چاندنا کوردەواری هاتیە بکارئینان بەلێ نە بڤی دەستواژەی و شێوەی بەلکو بشێوێ سەرەتای هەروسا هندەک لێکولین بمفا هەنە سەر ژلایێ زانکویێن کوردستانێ هاتیە کرن و گورەپاناێن بەرمایکان ل باژارێن هەولێر و دهوکێ  هەنە هاتینە دانان لسالێن 2010 و 2023 هەروەسا  دانان دەستەواژێ رزین بو ڤی بەرهەمی هاتیە تەرخانکرن ژلایێ بەرێز ئاراز مناف طه هەمی پالپشتیا حکومەتا هەریمی کوردوستانێ دیاردکەن بو کردارێن دومدار بوارێ چاندنێدا.

چاڤكانى

1. Jump up to:^{a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah}
2. ^ "Reducing the Impact of Wasted Food by Feeding the Soil and Composting". Sustainable Management of Food. US EPA. 12 August 2015. Archived from the original on 15 April 2019. Retrieved 13 July 2021.
3. "The Science of Composting". Composting for the Homeowner. University of Illinois. Archived from the original on 17 February 2016.
4. "Reducing the Impact of Wasted Food by Feeding the Soil and Composting". Sustainable Management of Food. US EPA. 12 August 2015. Archived from the original on 15 April 2019. Retrieved 13 July 2021.
5. Lal, Rattan (30 November 2003). "Composting". Pollution a to Z. 1. Archived from the original on 13 July 2021. Retrieved 17 August 2019.
6. Trautmann, Nancy; Olynciw, Elaina. "Compost Microorganisms". CORNELL Composting. Cornell Waste Management Institute. Archived from the original on 15 November 2019. Retrieved 12 July 2021.
7. "The Rapid Compost Method by Robert Raabe, Professor of Plant Pathology, Berkeley" (PDF). Archived (PDF) from the original on 15 December 2017. Retrieved 21 December 2017.
8. "Home Composting" (PDF). Cornell Waste Management Institute. 2005. Archived (PDF) from the original on 16 October 2020. Retrieved 30 December 2020.
9. "Composting for the Homeowner - University of Illinois Extension". Composting for the Homeowner. University of Illinois Board of Trustees. Archived from the original on 17 February 2016. Retrieved 12 July 2021.
10. "Startseite". 7 April 2003. Archived from the original (PDF) on 22 March 2021. Retrieved 23 July 2021.
11. Aslam, DN; Vandergheynst, JS; Rumsey, TR (2008). "Development of models for predicting carbon mineralization and associated phytotoxicity in compost-amended soil". Bioresour Technol. 99 (18): 8735–41. doi:10.1016/j.biortech.2008.04.074. PMID 18585031.
12. "Benefits and Uses". Composting for the Homeowner. University of Illinois. Archived from the original on 19 February 2016.
13. Aslam DN, et al. (2008). "Development of models for predicting carbon mineralization and associated phytotoxicity in compost-amended soil". Bioresour Technol. 99 (18): 8735–8741. doi:10.1016/j.biortech.2008.04.074. PMID 18585031.
14. Gómez-Brandón, M; Vela, M; Martinez Toledo, MV; Insam, H; Domínguez, J (2015). "12: Effects of Compost and Vermiculture Teas as Organic Fertilizers". In Sinha, S; Plant, KK; Bajpai, S (eds.). Advances in Fertilizer Technology: Synthesis (Vol1). Stadium Press LLC. pp. 300–318. ISBN 978-1-62699-044-9.
15. St. Martin, C. C.G.; Brathwaite, R. A.I. (2012). "Compost and compost tea: Principles and prospects as substrates and soil-borne disease management strategies in soil-less vegetable production" (PDF). Biological Agriculture & Horticulture. 28 (1): 1–33. doi:10.1080/01448765.2012.671516. ISSN 0144-8765. S2CID 49226669.
16. History of Composting". Composting for the Homeowner. University of Illinois. Archived from the original on 4 October 2018. Retrieved 11 July 2016.
17. Laws, Bill (2014). A History of the Garden in Fifty Tools. University of Chicago Press. p. 86. ISBN 978-0226139937. Archived from the original on 13 July 2021. Retrieved 16 October 2020.