لواوی (فەلسەفە)
لە فەلسەفە و بە تایبەت لە لۆژیکدا، لواوی یا ڕێتێچوویی یا ئیمکان دۆخی نێوان پێویستبوون (زەروورەت) و مەحاڵبوونە. فەیلەسووفان، لە کۆنەوە، دوو جۆر ئیمکانیان لێک جیا کردووەتەوە: ئیمکانی گشتی، کە بە ئینگلیزی پێ دەڵێن possibility و، ئیمکانی تایبەت، کە بە ئینگلیزی پێ دەڵێن contingency. کە دەڵێن شتێ مومکینە بە ئیمکانی گشتی، یانی ئەو شتە مەحاڵ نییە، بەڵام، دەتوانێ زەرووری و پێویست بێ. کە دەڵێن شتێ مومکینە بە ئیمکانی تایبەت، یانی ئەو شتە مەحاڵ نییە، بەڵام، لە ھەمان کاتدا، پێویستیش نییە. شتێ کە contingent-ە (ئیمکانی تایبەتی ھەیە) نە مەحاڵە و نە پێویستە.[١] کاتێ وشەی ئیمکان یا لواوی بەتەنیا بە کار بچێ و، گشتیبوون یا تایبەتبوونی دیاری نەکرابێ، مەبەست لێی ئیمکانی تایبەتە.[٢]
قەزیەگەلی لواو یا ڕێتێچوو[دەستکاری]
ئەگەر قەزیەیەک لە ھەموو ھەلومەرجە شیاوەکاندا دروست بێ، دەڵێن ئەو قەزیەیە پێویستە. «ھەرکەس کە شووە، ژنی خواستووە» وەھا قەزیەیەکە. ئینسان ناتوانێ ھیچ ھەلومەرجێ تەسەوور بکا کە ئەم قەزیەیە تیا دروست نەبێ، ئەڵبەت بەو فەرزە کە وشەکانی «شوو» و «ژنخواستن» ھەر ئەو مانای ئاسایییانە بێ. بە پێچەوانەوە، قەزیەی «قاز سپییە» ھەمیشە ڕاست نییە. تەسەوورکردنی ھەلومەرجی وا کە تێیدا قاز ڕەش یا خۆڵەمێشی یا ھەر ڕەنگێکی تر بێ، زۆر ئاسانە. بەم جۆرە قەزیانە دەڵێن قەزیەگەلی لواو یا ڕێتێچوو یا مومکین.[٣]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ "Necessity (and Contingency)". metaphysicist.com. Retrieved 2024-04-17.
Contingency is the idea that many things or events are neither necessary nor impossible
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link) - ^ "امکان Possibility | دانشنامە پژوھە پژوھشکدە باقرالعلوم". pajoohe.ir. Retrieved 2024-04-17.
ھنگامی کە واژە امکان در فلسفە بدون ھیچ قیدی بکار میرود، منظور از آن «سلب ضرورت وجود و عدم» میباشد کە «امکان ماھوی» نامیدە میشود و بە جھتِ تقابلش با معنای دیگری از امکان کە «امکان عام» نامیدە میشود بە آن «امکانِ خاص» گفتە میشود.
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link) - ^ "Epistemology - A Priori, A Posteriori, Knowledge | Britannica". www.britannica.com (بە ئینگلیزی). Retrieved 2024-04-18.