جەڕبۆ
جەڕبۆ یاخود جەربوع (لە بە عەرەبی: جربوع </link> jarbūʻ ) مشکی بیابانی بازدەرن کە لە سەرانسەری باکووری ئەفریقا و ئاسیادا دەبینرێن،[١] و ئەندامی خێزانی Dipodidae ن. زیاتر حەزیان بە ژیان کردنە لە بیابانە گەرمەکان.[١]
کاتێک ڕاودەنرێن، جەڕبۆکان دەتوانێت تا ٢٤ کیلۆمەتر لە کاژێرێکدا ڕابکات.[١] ھەندێک جۆر لەلایەن کوندەپەپووە بچووکەکانەوە (Athene noctua) لە ناوەڕاستی ئاسیا نێچیر دەکرێن. زۆربەی جۆرەکانی جەڕبۆ توانای بیستنی نایابیان ھەیە کە بەکاریدەھێنن بۆ ئەوەی نەبنە نێچیری نێچیرەکانی شەوانە. تەمەنی ئاسایی جەڕبوع لە دەوروبەری ٢–٣ ساڵە.[٢]
پۆلێنزانی[دەستکاری]
جەربوع، وەک پێشتر پێناسە کرابوو، وا بیردەکرایەوە کە پارافیلێتیک بێت، لەگەڵ مشکە بازدەرەکان (Zapodidae) و مشکی توو (Sminthidae) ھەروەھا لە خێزانی Dipodidae پۆلێنکراون؛ بەڵام شیکاری فایلۆجینێتیک ھەر سێیان وەک خێزانی جیاواز دابەش کرد، تەنھا جەربوعەکانی لە دیپۆدیدا بەجێھێشت و ئاشکرای کرد کە گرووپێکی تاک فایلێتیکن.
ئەم ئاژەڵە درێژی جەستەی (بە سەریشەوە) لە نێوان ٤ بۆ ٢٦ سم، لەگەڵ زیادە ٧–٣٠ سم کلکی، کە ھەمیشە درێژترە لە تەواوی جەستەی.
شیکاری و تایبەتمەندییەکانی جەستە[دەستکاری]
جەڕبوعەکان تا ڕادەیەک لە کەنغەری بچووک دەچن، و ھەندێک لێکچوونی دەرەکییان ھەیە. ھەردووکیان قاچی دواوەی درێژ و قاچی پێشەوەی کورت و کلکی درێژیان ھەیە. جەڕبۆیەکان بە شێوەیەکی ھاوشێوەی کەنغەرەکان دەجوڵێن، کە ئەویش بە بازدانە، یان ھەڵبەزینەوە؛ بەڵام شیکارییەکەیان زیاتر لەگەڵ جووڵەی ناڕێک و ناڕێک لە پەڕینەوەدا دەگونجێت، کەڵک لە پێچانی تیژ و بازدانی ڕاست و گەورە وەردەگرن بۆ سەرلێشێواندن و دەربازبوون لە نێچیرەکان، نەک بۆ بازدانی بەردەوام بۆ ماوەیەکی درێژ. دەرکەوتووە کە لە کاتی ئەنجامدانی بازدانی ڕاستەکانیاندا ڕیشاڵی سەرەتایی لە ئەندامەکانی دواوەدا تەنھا چاک دەبنەوە و بەکارھێنرانەوە بە تێکڕا ٤٫٤٪ی وزە بەشدارییان لە بازدانەکەدا کردووە، کە کەمترە لە زۆرێک لە ئاژەڵە بازدانەکان.[٣]
وەک ئاژەڵە دووپێیەکانی تر، کونە گەورەکەیان - کونەکەی سەری کەللەسەریان - بەرەو پێشەوەیە، ئەمەش جووڵەی دوو قاچ بەرز دەکاتەوە.[٤] کلکی جەڕبوع دەتوانێت لەسەر و جەستەی درێژتر بێت و بە شێوەیەکی باو لە کۆتایی کلکیدا کۆپەڵەیەکی سپی موو دەبینرێت. جەڕبۆیەکان کلکەکانیان بەکاردەھێنن بۆ ھاوسەنگی لەکاتی بازدان، و وەکو ئامێرێک لەکاتی دانیشتنی ڕاستدا. فەرووی جەڕبۆ نەرمە، و بەزۆری ڕەنگی خۆڵ. ئەم ڕەنگە بەزۆری لەگەڵ شوێنی نیشتەجێبوونی جەڕبۆ دەگونجێت (نموونەیەک لە ڕەنگکردنی نھێنی).[١][٢] ھەندێک جۆری خێزانی جەڕبوع گوێچکەکانیان درێژە وەک کەروێشک و ھەندێکی تر گوێچکەکانیان کورتە وەک گوێچکەی مشک یان جورج.
ڕەفتار[دەستکاری]
جووڵەی دوو پێی جەڕبۆ بریتییە لە ڕۆیشتنەکانی بازدان و ساپدان و ڕاکردن، کە پەیوەندی بە گۆڕانکاری خێرا و بەردەوام و پێشبینیکردنی قورسەوە ھەیە لە خێرایی و ئاراستەدا، ئەمەش ئاسانکاری دەکات بۆ خۆدزینەوە لە نێچیرەکان بە بەراورد بە جووڵەی چوارپێ. ئەمە ڕەنگە ئەوە ڕوون بکاتەوە کە بۆچی پەرەسەندنی جووڵەی دووپێ لە مشکەکانی نیشتەجێی بیاباندا کە لە شوێنی نیشتەجێبوونی کراوەدا خۆراک دەخۆن، بەدڵە.[٥]
جەڕبوعەکان زۆرترین چالاکن لە کاتی شەبەق دا (crepuscular).[٦] لە گەرمای ڕۆژدا لە کانییەکاندا پەنا دەبەن. شەوانە بەھۆی فێنکتربوونی پلەی گەرمی ژینگەکەیان لە کونەکان بەجێدەھێڵن. ئەوان دەرگای چوونە ژوورەوەی کانییەکەیان لە نزیک ژیانی ڕوەک ھەڵدەکەن، بە تایبەت بە درێژایی سنووری کێڵگەکان. لە وەرزی بارانباریندا تونێل لە تەپۆڵکە یان گردەکاندا دروست دەکەن بۆ کەمکردنەوەی مەترسی لافاو. لە ھاویندا، جەڕبوعەکان کە کونەکانیان داگیرکردووە، دەرگای چوونە ژوورەوە دادەخەن بۆ ئەوەی ھەوای گەرم و وەک ھەندێک لە توێژەران پێشبینی دەکەن، نێچیرەکان.[١] لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، کونەکان بە دەرچەیەکی فریاگوزاری دروست دەکرێن کە تۆزێک لەژێر ڕووی زەویدا کۆتایی دێت یان لە ڕووی زەویدا دەکرێتەوە بەڵام بە توندی دانەخرا. ئەمەش ڕێگە بە جەڕبۆ دەدات بە خێرایی لە نێچیرەکان ڕزگاری بێت.
ژەمە خۆراک[دەستکاری]
زۆربەی جەڕبۆیەکان پشت بە مادەی ڕوەکی دەبەستن وەک پێکھاتەی سەرەکی خۆراکیان، بەڵام ناتوانن تۆوی ڕەق بخۆن. ھەندێک جۆر بە شێوەیەکی ھەلپەرستانە جەڕبۆی تر و ئەو ئاژەڵانەی تر دەخۆن کە تووشی دەبن. بە پێچەوانەی gerbils, jerboas ناسراو نین بە ھەڵگرتنی خۆراکەکانیان.[١]
پەیوەندی و تێگەیشتن[دەستکاری]
زۆرێک لە جۆرەکانی ناو خێزانی Dipodidae بەشداری لە خولانەوەی تۆزیدا دەکەن، زۆرجار وەک ڕێگەیەک بۆ بەکارھێنانی پەیوەندی کیمیایی. بیستنی توندیان ئەوە پیشان دەدات کە ڕەنگە دەنگ یان لەرزین بەکاربھێنن بۆ پەیوەندیکردن.[٢]
وەچەخستنەوە[دەستکاری]
سیستەمی جووتبوونی جۆرە نزیکەکانی خێزانی دیپۆدیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە لەوانەیە فرەژنی بکەن. بۆ ھەندێک جۆری جێربۆا کە پەیوەندییەکی نزیکیان ھەیە، جووتبوون بەزۆری ماوەیەکی کورت دوای بەئاگابوون لە خەوی زستانە ڕوودەدات. مێینەیەک لە ھاویندا دوو جار زاوزێ دەکات، و لە دوو بۆ شەش بەچکەوە بەخێو دەکات. کاتی دووگیانی لە نێوان ٢٥ بۆ ٣٥ ڕۆژە. زانیارییەکی کەم لەبارەی گرینگی پێدانی دایک و باوک لە جەڕبۆی گوێ درێژدا. وەک زۆربەی شیردەرەکان، مێینەکان تا شیریان لێدەبڕێ شیریان پێدەدەن و چاودێری بەچکەکانیان دەکەن.[٢]
پۆلێنکردن[دەستکاری]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ ئ ا ب پ ت ج Burton, Maurice; Burton, Robert (1970). The International Wildlife Encyclopedia. Marshall Cavendish. p. 1323. ISBN 978-0-7614-7266-7. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی
<ref>ی ھەڵە؛ ناوی «Wildlife Encyclopedia» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا - ^ ئ ا ب پ Swanson, Nicole (2007). Yahnke, Chris (ed.). "Euchoreutes naso". Animal Diversity Web. Retrieved 4 January 2012. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی
<ref>ی ھەڵە؛ ناوی «ADW» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا - ^ Moore, Talia Y.; Rivera, Alberto M.; Biewener, Andrew Austin (2017). "Vertical leaping mechanics of the Lesser Egyptian Jerboa reveal specialization for maneuverability rather than elastic energy storage". Frontiers in Zoology. 14: 32. doi:10.1186/s12983-017-0215-z. ISSN 1742-9994. PMC 5496339. PMID 28680452.
- ^ Russo, Gabrielle A.; Kirk, E. Christopher (2013). "Foramen magnum position in bipedal mammals". Journal of Human Evolution. 65 (5): 656–70. CiteSeerX 10.1.1.591.2458. doi:10.1016/j.jhevol.2013.07.007. PMID 24055116.
- ^ Moore, T. Y.; Cooper, K. L.; Biewener, A. A.; Vasudevan, R. (2017). "Unpredictability of escape trajectory explains predator evasion ability and microhabitat preference of desert rodents". Nature Communications. 8 (1): 440. Bibcode:2017NatCo...8..440M. doi:10.1038/s41467-017-00373-2. PMC 5585173. PMID 28874728.
- ^ Feniuk, B. K.; Kazantzeva, J. M. (1937). "The Ecology of Dipus sagitta". Journal of Mammalogy. 18 (4): 409. doi:10.2307/1374331. JSTOR 1374331.
...Dipus sagitta is nocturnal and crepuscular in habits.