کۆشکی شاھانەی کەمبۆدیا
کۆشکی شاهانەی کەمبۆدیا :کۆمەڵێک بینایە کە وەک شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمی پاشای کەمبۆدیا کاردەکات. ناوی تەواوی لە خمیردا بە ناوی Preah Barom readeaveang Chaktomuk Serey Mongkol (خمیر: ព្ររររាជវាំំតរររលរលរលរលរលរលរលរលរយ پاشاکانی کەمبۆدیا لەو کاتەوەی کە لە ساڵانی ١٨٦٦ دروستکراوە، داگیریان کردووە، لەگەڵ قۆناغێکی نەبوونیدا کە وڵاتەکە لە سەردەمی حوکمڕانی خمیرە سوورەکان و دوای ئەوە تووشی گێژاو بوو.[١]کۆشکەکە لە نێوان ساڵانی ١٨٦٦ بۆ ١٨٧٠ دروستکراوە، دوای ئەوەی شا نۆرۆدۆم پایتەختی شاهانەی لە ئۆدۆنگەوە گواستەوە بۆ پنۆم پێن. لەسەر لوتکەی قەڵایەکی کۆن دروستکراوە بە ناوی بانتای کیۆ. بە نزیکەیی ڕووی لە ڕۆژهەڵاتە و دەکەوێتە کەناری ڕۆژئاوای دابەشکردنی بڕبڕەی ڕووباری تۆنلێ ساپ و ڕووباری مێکۆنگ کە پێی دەوترێت چاکتۆموک (ئاماژەیەک بۆ براهما).
مێژوو[دەستکاری]
دامەزراندنی کۆشکی شاهانە لە شاری پنۆم پێن لە ساڵی ١٨٦٦ ڕووداوێکی بەراوردکاری نوێیە لە مێژووی خمیرەکان و کەمبۆدیادا. کورسی دەسەڵاتی خمیر لە ناوچەکەدا لە ئەنگکۆر یان نزیک لە باکووری دەریاچەی گەورەی تۆنلێ ساپ لە ساڵی ٨٠٢ی زایینی تا سەرەتای سەدەی پازدەهەم بوو. دوای ئەوەی دادگای خمیر لە سەدەی پازدەهەمەوە لە ئەنگکۆرەوە گواسترایەوە بەهۆی کێشە ژینگەییەکان و ناهاوسەنگی ئیکۆلۆژی، سەرەتا لە پۆنۆم پێن جێگیر بوو کە ئەو کاتە ناوی وەک کرۆنگ چاکتۆموک مۆنگکۆل (خمێر: កករងគគរចុរគᒻ 1434 (یان 1446) و بۆ ماوەتەوە چەند دەیەیەک، بەڵام تا ساڵی ١٤٩٤ ڕووی لە باسان کردبوو، و دواتر لۆنگڤێک و پاشان ئۆدۆنگ. پایتەختەکە تا سەدەی نۆزدەهەم نەگەڕاوەتەوە بۆ پنۆم پێن و پێش سەدەی نۆزدەهەم تۆمار و پاشماوەی هیچ کۆشکێکی شاهانە لە پۆنۆم پێن نییە. لە ساڵی ١٨١٣،[٢] شا ئەنگ چان (١٧٩٦-١٨٣٤) بانتای کیڤ ('قەڵای بلوری')ی لەسەر ئەو شوێنە دروستکرد کە کۆشکی شاهانەی ئێستای لێ وەستاوە. دوای ئانگ چان، پایتەخت لە ئۆدۆنگ بوو کە نزیکەی ٤٠ کیلۆمەتر لە باکووری ڕۆژئاواوە دوورە، تا ساڵی ١٨٦٦ کوڕەزای، شا نۆرۆدۆم، گەڕایەوە بۆ پنۆم پێن.نۆرۆدۆم سەرەتا لە کۆشکێکی کاتیی داردا ژیاوە کە کەمێک لە باکووری وات ئۆونالۆمەوە دوورە، لە کاتێکدا کۆشکی هەمیشەیی دروست دەکرا. کۆشکی نۆرۆدۆم کۆمپاوندێک بوو کە چەندین بینای جیاوازی تێدابوو، کە گرنگترینیان هۆڵی تەخت، ڤێلا تایبەتەکانی پاشا (دوو لەوانە هەبوون، یەکێکیان لە لای باکووری هۆڵی تەخت و یەکێکیان لە باشوور)، کۆمەڵەی... سالا تەقلیدی، یان کۆشکی لایەنی کراوە، کە بە salle de danse و salle des fetes (هۆڵی سەما و هۆڵی ئاهەنگگێڕان) ناسراوە، و کۆشکی ناپلیۆن. ئەمانە هەموویان لە حەوشەی ڕۆژهەڵات، یان گشتیدا بوون. حەوشەی ڕۆژئاوا بۆ ژنانی پاشا بوو، کە فەرەنسییەکان پێیان دەگوت هارێمی خۆی و هەرچەندە ئەمە بە تەواوی ورد نییە تاکە نێرە گەورەکە کە ڕێگەی پێدرا بچێتە ژوورەوە خودی پاشا بوو.تەواوی کۆمپلێکسەکە بە دیوارێک دەورە دراوە (لە بنەڕەتدا دیوارێک لە ڕۆژهەڵات و کانییەک لە ڕۆژئاوا، بەڵام خەندەقەکە ماوەیەک لە دوای ساڵی ١٩١٤ پڕکرایەوە) کە لە سەرەوەیدا شێوەی گەڵا دیکۆراتییەکان کە پێی دەگوترا seima؛ هەمان ئەم هێمایانە لەسەر دیوارەکانی دەوروبەری خانەقاکان دەبینرێن و وەک خانەقاکان[٣]، بەکاردەهێنران بۆ هێماکردنی ئەوەی کە ئەوەی لەناو خانەقاکاندایە پیرۆزە. جگە لەوەش، تەنها لە دەرەوەی کۆشکەکە بەڵام بەشێکی، پاگۆدای زیوین لە باشوور و شوێنی سووتاندنی تەرمی لە باکوور هەبوو، لە کاتێکدا پارکەکە لە لای ڕۆژهەڵات بۆ فێستیڤاڵە شاهانەیەکانی وەک ڕۆژی لەدایک بوونی پاشا و پێشبڕکێی ساڵانەی بەلەم بەکاردەهێنرا.کۆشکی نۆرۆدۆم لە نێوان ساڵانی ١٩١٢ بۆ ١٩١٩ لەلایەن جێنشینەکەیەوە کە شا سیسۆواتی نیوە برایە، ڕووخێنرا و ئاوەدانکرایەوە و ئەمڕۆ تاکە پاشماوەی قەبارەدار بەشی ڕۆژهەڵاتی دیوارەکە و کۆشکی ناپلیۆنە. توخمە سەرەکییەکانی حەوشەی گشتی ڕۆژهەڵاتی کۆشکی مۆدێرن بریتین لە:هۆڵی تەخت کە سێ تەختی سەرەکی شاهانە لەخۆدەگرێت و ئەو شوێنەیە کە پاشاکان تاجیان لێدەدرێت و پێشوازی لە باڵیۆزی بیانی دەکرێت؛کۆشکی ناپلیۆن کە نۆرۆدۆم وەک هۆڵی پێشوازی بەکاری دەهێنا و ئەمڕۆ مۆزەخانەیە؛کۆشکی فۆچانی، هۆڵێکی ئاهەنگگێڕان؛کۆشکی چان چایا یان ڕووناکی مانگ لەسەر بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتی دیوارەکە، کە بۆ ئاهەنگەکانی دەوڵەت و نمایشی سەما بەکاردەهێنرێت؛دامناک چان لە پشت کۆشکی ناپلیۆن کە بینایەکی ئیدارییە.حەوشەی ڕۆژئاوا هێشتا تایبەتە و لێرەدایە کە پاشا ڤێلای نیشتەجێبوونی تایبەتی خۆی هەیە کە خێمەرین و هەروەها ڤێلا کانتا بۆفا بۆ جێگیرکردنی میوانە بیانییەکان.ناوی تەلارساز یان تەلارسازەکانی کۆشکی نۆرۆدۆم نادیارە؛ دوو ڤێلای نیشتەجێبوونەکە بە شێوازی ئەوروپی بوون و پێدەچێت لەلایەن بیناکارانی ئەوروپیەوە دیزاین کرابن، لە کاتێکدا هۆڵی تەخت و کۆمەڵگەی سال دی دانس و چانچهایا کۆنەکە هەموویان بە شێوازی تەقلیدی خمێر بوون و دەبووە کاری تەلارسازەکانی خمیر. ناوی تەلارسازێکی کۆشکی نۆرۆدۆم تێپ نیمیت ماک پەیوەستە بە پاگۆدای زیوین و دیوارە ڕەنگاوڕەنگەکانییەوە، بەڵام بە تەنیا کاری نەکردووە. کۆشکی نۆرۆدۆم لە خشت و دار بوو، بەڵام کۆشکی سیسۆوات لە کۆنکرێتی پتەوکراو لەلایەن تەلارسازەکانی فەرەنسییەوە دروستکرابوو، دیوارەکێشانی ناو هۆڵی نوێی چان چایا و فۆچانی و تەخت لەلایەن هونەرمەندانی فەرەنسییەوە ئەنجامدرا. پاگۆدای زیوینی نۆرۆدۆم لە ساڵانی شەستەکاندا ڕووخێنرا و بە کۆنکرێتی بەهێز دروستکرایەوە و تەنها ئەوەی لە ئەسڵیەکەدا ماوەتەوە گەلەری دەوروبەرەکەیە.
بیناکانی کۆشکی شاهانە[دەستکاری]
کۆمپلێکسەکە بە دیوار دابەشکراوە بەسەر چوار ئاوێتەی سەرەکیدا. لە لای باشوورەوە پاگۆدای زیوین، لە لای باکوورەوە کۆشکی خێمەرین و کۆمپاوندەی ناوەڕاست هۆڵی عەرشی تێدایە و لە ڕۆژئاواش کەرتی تایبەت یان دادگای ناوەوەیە. بیناکانی کۆشکەکە وردە وردە بە تێپەڕبوونی کات دروستکران و هەندێکیان لە درەنگانی شەستەکاندا هەڵوەشێنرانەوە و ئاوەدانکرانەوە. هەندێک لە بینا کۆنەکان مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم.
تەلارسازی و ڕووبەر[دەستکاری]
کۆشکی شاهانەی کەمبۆدیا نموونەیەکی باشی تەلارسازی خمیرە کە شێوازی دیواری بەرگری (kampeng)، هۆڵی تەخت (preah thieang)، پەرستگای بودای زمرد (Wat Preah Keo Morakot)، ستوپا (chedei)، تاوەرە بەرزەکان ( prang prasat) و تابلۆی دیواری. کۆشکی شاهانەی شاری پۆنۆم پێن ڕووبەرەکەی ١٧٤ هەزار و ٨٧٠ مەتر چوارگۆشەیە (١،٨٨٢،٣٠٠ پێی چوارگۆشە) (٤٠٢م x ٤٣٥م)
هۆڵی تەخت[دەستکاری]
هۆڵی تەخت ئەو شوێنەیە کە ڕۆژێک کەسانی متمانەپێکراوی پاشا و ژەنەڕاڵ و بەرپرسانی شاهانە ئەرکەکانیان ئەنجام دەدا. تا ئێستاش وەک شوێنێک بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی و شاهانە (وەک تاجە گوڵینە و ئاهەنگی هاوسەرگیری شاهانە) و هەروەها شوێنی کۆبوونەوەی میوانانی پاشا بەکاردەهێنرێت. بیناکە لە شێوەی خاچدایە و تاجی سەری سێ تاوەری لەسەرە. لە سەرەوەی تاوەرە ناوەندییەکە کە ٥٩ مەترە و سەری سپی و چوار ڕووی براهمای لەسەرە. لەناو هۆڵی تەخت سێ تەختی شاهانەی تێدایە (یەکێکیان زیاتر لە شێوازی ڕۆژئاواییە و دووەکەی تریش نەریتی) و جەستەی زێڕینی پاشا و شاژنەکانی کەمبۆدیا لە سەردەمی پاشا ئەنگ دۆنگەوە دەست پێدەکات. ئەم هۆڵە تەختە دووەم هۆڵە کە لەسەر ئەم شوێنە دروست دەکرێت. یەکەمیان لە ساڵانی ١٨٦٩-١٨٧٠ لە سەردەمی شا نۆرۆدۆم دروستکراوە. ئەو هۆڵە تەختە لە ساڵی ١٩١٥ ڕووخێنراوە، بینای ئێستا لە ساڵی ١٩١٧ دروستکراوە و لەلایەن شا سیسۆواتەوە لە ساڵی ١٩١٩ کراوەتەوە، بیناکە ٣٠x٦٠ مەتر دەبێت. هۆڵی تەخت ڕووی لە ڕۆژهەڵاتە و باشتر وایە بەیانیان وێنەی بگیرێت. لە کاتی سەردانکردندا سەرنج بدەنە تەختەکان (لە پێشەوە بگەنە بالاینگ و لە پشتەوە پرێه تینیانگ بۆسابۆک بەرزتر) و فرێسکۆ جوانەکانی سەقفی ڕیمکەر. لە باکووری تەختەکاندا پەیکەری شا سیسۆوات مۆنیڤۆنگ وەستاوە کە شمشێری شاهانەی بەدەستەوەیە. پەیکەرەکە لە ئاڵتون دروستکراوە و دەردەکەوێت کە جل و بەرگی ئاسایی لەبەردایە. لە کاتێکدا لە باشووری تەختەکان پەیکەری زێڕینی پاشا سیسۆوات وەستاوە کە لەسەر Preah Tineang Bossbok دانیشتووە و جل و بەرگی شاهانەی کەمبۆدیای لەبەردایە و داپۆشراوە لە دەستی ڕاستیدا شمشێری شاهانەی گرتووە. ئەو لەسەر Preah Thineang Bossabok دادەنیشێت کە دروستکراوە بۆ ئەوەی لە ڕاستەقینەکە بچێت لە لای ڕاستەوە.پرێا تینێنگ بۆسبۆک (خمیر: ព្រះទីនាំងបុស្បុក) تەختێکی کۆن و نۆ ئاستی کلاسیکی شێوازی خمیرە. هەر پاشایەکی خمیر دەبێت لە ڕۆژی تاجە گوڵینەدا لەسەری دابنیشێت لەکاتێکدا جل و بەرگی شاهانەی لەبەردایە. بە نەخشاندنی گوڵی ئاڵۆز داپۆشراوە و دوو ئاستی پەیکەری بچووکی گاروداسی هەیە کە بەشی سەرەوەی بۆسابۆکەکە بەرز دەکەنەوە. سێ لە نۆ ئاستی تەختی تەخت نوێنەرایەتی ئاستەکانی دۆزەخ و زەوی ناوەڕاست و ئاسمانەکان دەکەن. لە دەوری بۆسابۆکەکە چوار چەتری زێڕینی نۆ قات هەیە. لە کۆتاییدا، بۆسابۆکەکە چەتری سپی شاهانەی نۆ قات (خمیر: ព្រះមហាស្វេតឆ័ត្រ)ی لەسەرە کە ئاماژەیە بۆ ئەو دەسەڵاتە گشتگیرەی کە پاشا هەیەتی. لەبەردەم بۆسابۆکدا تەختە. ئەو مێزەی کە لە تەنیشت تەختی شاهانە وەستاوە، سێتێکی چای زێڕین و سێتی دەفری بیتێل و گوێزی ئاریکای زێڕینی لەسەرە، کە بەشێکن لە جل و بەرگی جل و بەرگ و هەمیشە لەسەر مێزەکەن، یان بە شێوەیەکی تر پێی دەوترێت پین پرێاه سرێی (خمێر). ). : ពានព្រះស្រី). لە پشت پرێه تینیانگ بۆسابۆکەوە بۆسابۆکێکی تر هەیە کە پێی دەوترێت پرێه تینێنگ نێاریرات سۆفیا (خمەر: ព្រះទីនាំងនារីរ័ត្នសោភា)، پرێه تینیانگ بۆسابۆک بۆ کاکە و Pre ah Thineang Nearyrath قەنەفەکە بۆ شاژنە. وەک چۆن هەموو پاشایەک دەبێت لەسەر بۆسابۆکی پێشەوە دابنیشێت، هەموو شاژنێک پێویستی بە دانیشتنی بۆسابۆکی بەرزترە لە پشتەوە. دوای ئەوەی لە کاتی لەبەرکردنی جلوبەرگەکاندا لەسەر بۆسابۆکەکان دادەنیشن، پاشا و شاژنەکان بە یاوەرییەوە دەبرێنە پاڵنکینەکانیان بۆ ئەوەی بە دەوری شارەکەدا نمایش بکرێن.
سەرچاوەکان[دەستکاری]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ "The Phnom Penh Post", Wikipedia (بە ئینگلیزی), 2023-10-17, retrieved 2023-12-28
- ^ "Royal Palace and Silver Pagoda in Phnom Penh - Attraction | Frommer's". www.frommers.com. Retrieved 2023-12-28.
- ^ Planet, Lonely. "Must-see attractions Phnom Penh, Phnom Penh & Around". Lonely Planet (بە ئینگلیزی). Retrieved 2023-12-28.