کولتوری ئەمریکا
کەلتووری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەڵسوکەوت و دامەزراوە و نۆرمە کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەخۆ دەگرێت، لەوانە شێوەکانی قسەکردن، ئەدەب، مۆسیقا، هونەرە بینراوەکان، هونەرە نمایشییەکان، خواردن، وەرزش، ئایین، یاسا، تەکنەلۆژیا، هەروەها نەریت، باوەڕ و شێوەکانی تری زانیاری. کەلتووری ئەمریکی بە مێژووی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و جوگرافیاکەی و هێزە جۆراوجۆرەکانی ناوخۆ و دەرەوە و کۆچبەران شێوە پێدراوە. [١]
دامەزراوەکانی ئەمریکا لە سەرەتادا لەسەر بنەمای ڕۆژئاوا بوون و بەشێوەیەکی سەرەکی کاریگەری ئینگلیزی هەبوو، بەڵام هەروەها کاریگەری ناوچەیی فەڕەنسی، ئەڵمانی، یۆنانی، ئیرلەندی، ئیتاڵی، جوولەکە، پۆڵەند، ئەسکەندەناڤی و ئیسپانیایان هەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا، کاریگەری غەیرە ڕۆژئاوایی، لەوانە کەلتووری ئەفریقی و ڕەسەن، و بەم دواییانە، کەلتووری ئاسیایی، خۆیان بە توندی لە پێکهاتەی کەلتووری ئەمریکیدا جێگیر کردووە. لەوەتەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی 1776 دامەزرا، کەلتوورەکەی کاریگەری شەپۆلی یەک لە دوای یەکی کۆچبەران بووە و لە ئەنجامدا "مەنجەڵی توانەوە" کولتوورەکان تایبەتمەندییەکی جیاکەرەوەی کۆمەڵگاکەیە. ئەمریکیەکان پێشەنگ بوون یان هەنگاوی گەورەیان ناوە لە ژانرەکانی مۆسیقای وەک هێڤی مێتاڵ، ڕیتم و بلوز، جاز، ئینجیل، کانتری، هیپ هۆپ، و ڕۆک ئاند ڕۆڵ. "چوار وەرزشی گەورە" بریتین لە تۆپی پێی ئەمریکی، بەیسبۆڵ، باسکە و هۆکی سەر سەهۆڵ. لە ڕووی ئایینەوە، زۆرینەی ئەمریکیەکان پرۆتستانت یان کاسۆلیکن. توخمی نائایینی گەشە دەکات. چێشتلێنانی ئەمریکی تامی بەناوبانگی وەک هۆت دۆگ، میڵک شیک و گۆشت برژاندن لەخۆ دەگرێت، هەروەها چەندین جۆری تر و هەڵبژاردەی ناوچەیی. بەربڵاوترین زمان ئینگلیزییە، هەرچەندە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا زمانی فەرمی نییە. [١] ناوچە کلتورییە جیاوازەکان بریتین لە نیو ئینگلاند، ناوەڕاستی ئەتڵەسی، باشوور، ڕۆژئاوای ناوەڕاست، باشووری ڕۆژئاوا، چیای ڕۆژئاوا، و باکوری ڕۆژئاوای زەریای هێمن. [٢]
لە ڕووی سیاسیەوە، وڵاتەکە بەهاکانی خۆی لە شۆڕشی ئەمریکی و ڕۆشنگەری ئەمریکی وەردەگرێت، لەگەڵ جەختکردنەوە لەسەر ئازادی، تاکگەرایی، و حکومەتێکی سنووردار، هەروەها یاسای مافەکان و هەموارکردنی بنیاتنانەوە. بەپێی هەمواری یەکەمی دەستوور، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەهێزترین پارێزگاری لە ئازادی ڕادەربڕین هەیە لە هەموو وڵاتێکدا. [١][٢][٣][٤] ڕای گشتی ئەمەریکا هەروەها زۆرترین لایەنگری ئازادی ڕادەربڕین و مافی بەکارهێنانی ئینتەرنێتە. [٥][٦] زۆرینەی گەورەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سیستەمێکی یاساییان هەیە کە لەسەر بنەمای یاسای گشتی ئینگلیزی دامەزراوە. [٧] بەگوێرەی نەخشەی کەلتووری ئینگلهارت-وێلزێل، زۆر بەرەو "بەهاکانی دەربڕینی خود" دەڕوات، لە هەمان کاتدا لایەنەکانی "عەلمانی-عەقڵانی" (لەگەڵ جەختکردنێکی بەهێز لەسەر مافەکانی مرۆڤ، تاک و دژە دەسەڵاتداری) و "تەقلیدی" (لەگەڵ ڕێژەی بەرزی بەخێوکردن، دینداری، و نیشتیمانپەروەری) بەیەکەوە تێکەڵ دەکات. [٨][٩][١٠] کەلتوورەکەی دەتوانرێت بەپێی هۆکارەکانی وەک ناوچە، ڕەگەز و ڕەگەز، تەمەن، ئایین، باری کۆمەڵایەتی و ئابووری، یان چڕی دانیشتووان و ئەوانی تر بگۆڕێت. لایەنە جیاوازەکانی کەلتووری ئەمریکی دەتوانرێت وەک کەلتووری نزم یان کلتوری بەرز یان سەر بە هەر کەلتوورێکی جۆراوجۆر دابنرێت. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کاریگەری کەلتووری گەورەی لەسەر ئاستی جیهان هەیە و بە زلهێزێکی کەلتووری دادەنرێت. [١١][١٢]
مێژوو
[دەستکاری]سەرچاوە و گەشەکردن و بڵاوبوونەوە
[دەستکاری]
ڕەگەکانی ئەوروپایی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە نیشتەجێبووانی ئینگلیز و ئیسپانیا لە ئەمریکای باکووری داگیرکەر لە کاتی حوکمی بەریتانیا و ئیسپانیاوە سەرچاوە دەگرێت. جۆرەکانی ئینگلیز، بە پێچەوانەی گەلانی تری دوورگەکانی بەریتانیا، زۆرینەی ڕەگەزی بوون لە سەدەی حەڤدەهەم (ژمارەی دانیشتوانی کۆلۆنیەکان لە ساڵی 1700 250,000 کەس بوو) و ٪47.9 ی کۆی دانیشتوانی 3.9 ملیۆن کەس بوون. لە یەکەم سەرژمێریدا لە ساڵی 1790 دا 60٪ ی سپی پێستەکان پێک دەهێنن (٪: 3.5 وێڵزی، 8.5 سکۆتلەندی، 4.3 سکۆتلەندی، 4.7 ئیرلەندی، 7.2 ئەڵمانی، 2.7 هۆڵەندی، 1.7 فەڕەنسی و 2 سویدی). [١] [سەرچاوە پێویستە]گرووپی نەژادی ئینگلیزی بەشداری کرد لە بیرکردنەوە و هەڵوێستی کلتوری و کۆمەڵایەتی سەرەکی کە پەرەی سەند بۆ کەسایەتی ئەمریکی. لە کۆی گشتی دانیشتوانی هەر کۆمەڵگەیەک، ژمارەیان لە ٪30 لە پەنسلڤانیا بۆ ٪85 لە ماساچوستس بووە. [٢] ژمارەیەکی زۆر لە کۆچبەرانی غەیرە ئینگلیزی لە ساڵانی 1720 تا 1775، وەک ئەڵمانییەکان (100,000 یان زیاتر)، سکۆتلەندی ئیرلەندی (250,000)، ژێرخانی کەلتووری ئینگلیزی دەوڵەمەند و دەوڵەمەند و گۆڕی. [٣] تێڕوانینی ئایینی چەند جۆرێکی پرۆتستانتیزم بوو (1.6٪ ی دانیشتوان ئینگلیز، ئەڵمانی و ئیرلەندی کاسۆلیکی پێک دەهێنن).
دیموکراسی جێفرسۆن داهێنانێکی بناغەیی کەلتووری ئەمریکی بوو، کە تا ئێستاش بەشێکی سەرەکی ناسنامەی وڵاتەکەیە. [١] تێبینیەکانی تۆماس جێفرسۆن لەسەر ویلایەتی ڤێرجینیا لەوانەیە یەکەم ڕەخنەی کەلتووری ناوخۆیی کاریگەر بێت لەلایەن ئەمریکییەکەوە و لە کاردانەوەی بۆچوونی هەندێک لە ئەوروپییە کاریگەرەکان نووسرابوو کە گژوگیا و ئاژەڵە ڕەسەنەکانی ئەمریکا (بە مرۆڤیشەوە) خراپ بوون. [١]
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کولتوری ئەمریکا تێدایە. |
