کوشتنی ھاوسەر (ژن)

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

کوشتنی ھاوسەر (ژن) (بە ئینگلیزی: Uxoricide) واتای کوشتن و لەناوبردنی ھاوسەر، ژن یان ھاوبەشێکی سۆزداری مێینە و دەستەواژەکە بۆ کردەکە یان کەسی ئەنجامدەر بەکاردێت.

ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری ژن[دەستکاری]

تێکڕای ڕێژەی توندوتیژی ھاوسەریی و کوشتن لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٧٠ڕوو لە کەمبوونە[١] بەڵام ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری ژن زۆر زیاترە وەک ڕێژەی کوشتنی ھاوسەری پیاو کە لە ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٧ دا لە کۆی ٢٣٤٠ کوژرانی ھاوبەشی سۆزداریی ئافرەتان لە ٧٠٪ ی قوربانییەکانیان پێکھێناوە.[٢] ڕێژەی کوشتنەکان دەگۆڕێت لە نێوان کۆمەڵە و دانیشتوانە جیاوازەکان دا، بۆ نموونە دیاردەکە لە نێوان ئەمریکیە ئەفریقیەکان دا ٨٫٥ ھێندە باوتر بووە بە بەراورد بە ئەمریکیە سپی پێستەکان.

ڕێژە و ئاماری کوشتنەکان لە کلتوورە ڕۆژئاواییەکان دا لە گۆڕاندایە و ھەر مانگێک بە نزیکی ٧ ئافرەت کوژراون لە ئینگلتەرا و وەیلز،[٣] ھەر مانگێک نزیکەی چوار ئافرەت لە ئوستڕالیا[٤] و ھەر مانگێک ٧٦ ئافرەت لە ویلایەتە یەکگرتووەکان کوژراون.[٥] جێی تێبینییە کە ئەم زانیارییانە لە کاتی جیاوازدا کۆ کراونەتەوە و ویلایەتە یەکگرتووەکان خاوەنی دانیشتوانێکی زۆر زیاترە وەک لە ئوستڕالیا و شانشینی یەکگرتوو.

ھۆکاری تەمەن[دەستکاری]

ھەرچەند ڕادەی جیاوازی تەمەن لە نێوان ھاوسەران دا زۆر بێت ئەوا ئەگەری ڕوودانی توندووتیژی ھاوسەری زیاترە. لە کاتی ناپاکی ھاوسەری دا، زۆرجار وەڵامی پیاوان بۆ ئافرەتی ناپاک زۆر توندتر و ئەگەری کوشتنی زیاترە.[٦] لە زیادبوونی تەمەن دا ئەگەری سکپڕبوونی ئافرەت کەم دەبێتەوە بۆیە تەمەن پێوەرێکی سەرەکییە لە منداڵخستنەوەی سەرکەوتوودا.[٧] لە ئەنجامی ئەم ڕاستییە، پیاوان بە چاوێکی گرنگرتر تەماشای ئەو ھاوسەرانە دەکەن کە ئەگەری منداڵخستنەوەیان زیاترە[٨] و ئەگەرێکی زیاتر ھەیە کە پەناببنە بەر ڕێگاکانی کوشتنی ھاوسەرە گەنجەکانیان لە کاتی ناپاکییەکان دا.

ھۆکاری کلتووری[دەستکاری]

کلتووری کۆمەڵگەیی ھەندێک لە قوربانی و بکوژەکان یارمەتیدەر و ڕێگەخۆشکەر بوون بۆ دیاردەی کوشتنەکان. بۆ نموونە، دیاردەی کوشتنی شەرەفمەندانە کە پیاوەکە ھەڵدەستێت بە کوشتنی ھاوسەرەکەی چونکە ژنەکە بۆتە ھۆی شەرمەزاری بۆ خێزانەکەی و ئەم دیاردەیە پەسەندکراو و باوە لە کۆمەڵگە پیاوسالارییەکان دا. لە جیھان دا نزیەکەی ٤٢٪ ی قوربانییە ژنەکانی کوشتنی شەرەفمەندانە دووچاری کوشتن بوونەتەوە چونکە کۆمەڵگەکە بەشێوەیەکی گشتی دیدگە و باوەڕیان وابووە کە ژنەکان «سەرپێچییەکی سێکسی» یان ئەنجامداوە.[٩] یەکێکی تر لە دابونەریتە یارمەتیدەرەکان بریتییە لە یاسا خێزانییە جیاکارییکەرەکان و نەرم نواندێک لە بەندی یاساکانی کوشتن دەربارەی کوشتنە شەرەفمەندانەکان.[١٠] لە وڵاتی تورکیادا، شەرمەزارییەکی کۆمەڵایەتی زۆر کەم ھەیە لەسەر کوشتنی شەرەفمەندانە و ڕێژەی ٣٧٪ ی دانیشتوانی ناوچە کۆنەخوازەکان بڕوایان وایە کە ئافرەتی ناپاک دەبێت بکوژرێت.[١١] ئەو بیروڕایانەی کە کوشتنی شەرەفمەندانەی پێ پەسەندە بەھەمان شێوە لە نێوان منداڵان و پێگەیشتووانی وڵاتی ئوردون و ھیندستانیش دا بوونی ھەیە.[١٢] لە وڵاتی ئۆرۆگوای، دادوەر دەتوانێت پیاوی بکوژ بێتاوان و ئازاد بکات ئەگەر سەلمێندرا ھۆکاری کوشتنەکە بەھۆی ناپاکی ئافرەتەکەوە بووە.[١٣]

کوشتنی ھاوسەری ژن دەکرێت بەربڵاو بێت تەنانەت لەو وڵاتانەی کە کوشتنی شەرەفمەندانە وەک پەسەندکراو و دروست تەماشاناکرێت. بۆ نموونە، لە باشووری ئەفریقا مەزەندە دەکرێت لە ھەر ھەفتەیەک دا پێنج ئافرەت بکوژرێت لەلایەن ھاوسەرە سۆزدارەکانییانەوە.[١٤] پێشنیار کراوە کە ئەم ڕێژە بەرزەی کوشتن دەرئەئجامی بەربڵاوی توندوتیژییە لە کۆمەڵگەی باشوری ئەفریقا و پەسەندێتی دیاردەکەیە لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە و ھەروەھا بیروڕا کۆنەخوازەکان لەسەر ئافرەتان یارمەتیدەر و ڕێخۆشکەر بوون بۆ تەشەنەکردنی کردەکە. لێکۆڵینەوە ئەنجامدراوەکان لە ئیتاڵیا دەرخەری ھەمان ئەنجامن کە بەھا کلتوورییەکانی پیاوان ھەیانە دەربارەی پێگەی ئافرەتان لە کۆمەڵگەدا پەیوەستە بە ئەگەر و ڕێژەی کوشتنی ژنانەوە.[١٥]

کاریگەرییەکانی لەسەر منداڵ[دەستکاری]

کاتێک بەخێوکەرێک ئەوی دی دەکوژێت منداڵان تووشی ڕاتەکان و تاسانێکی دەروونی توند دەبن. سەرەڕای ئەمەش ئەگەرێکی گەورە ھەیە کە بەخێوکەرە زیندووەکە لە زیندان بێت یان خۆی کوشتبێت کە دەبێتە ھۆی ئەوەی منداڵەکە دووچاری لەدەستدان و زیانێکی زۆر ببێتەوە. منداڵەکە نەک تەنھا بەخێوکەرێکی لەدەستداوە بەڵکو بەخێوکەرەکەی ترشی لەدەستداوە کە دەکرا پشتگیری و یارمەتی بدایە. ئەم ڕووداو و زەبرە دەروونییانە دەکرێت کاریگەریی توندی ھەبێت لەسەر تەندروستی دەروونی و باشێتی منداڵەکە لە داھاتوودا.[١٦]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  1. ^ Rosenfeld, R. (1997). Changing relationships between men and women. A note on the decline in intimate partner violence. Homicide Studies, 1, 72-83
  2. ^ "Understanding Intimate Partner Violence" (PDF). cdc.gov. Archived from the original (PDF) on 10ی Mayی 2019. Retrieved 6 March 2016. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  3. ^ Wilson, M. I. & Daley, M. (1992). Who kills whom in spouse killings? On the exceptional sex ratio of spousal homicides in the United States. Criminology, 30, 189-215.
  4. ^ Bryant, Willow; Cussen, Tracy (2015). "Homicide in Australia: 2010–11 to 2011–12: National Homicide Monitoring Program report". Australian Institute of Criminology Monitoring Reports. 83 (8): 1836–2095. Archived from the original on 7ی Decemberی 2019. Retrieved 7ی Decemberی 2019. {{cite journal}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help); Unknown parameter |بەستەری شکاو= ignored (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help); Unknown parameter |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ignored (help); Unknown parameter |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= ignored (help)
  5. ^ "When Men Murder Women: An Analysis of 2011 Homicide Data" (PDF). Retrieved 6 March 2016.
  6. ^ Cormier, B. M. (1982). "Psychodynamics of homicide committed in a marital relationship". Corrective Psychiatry and Journal of Social Therapy. 8: 114–118.
  7. ^ Malmquist, Carl P. (2006). Homicide: a psychiatric perspective (2. ed.). Washington, DC [u.a.]: American Psychiatric Publ. ISBN 978-1-58562-204-7.
  8. ^ Henry, Andrew F.; Jr, James F. Short (1977). Suicide and homicide. New York: Arno Press. ISBN 978-0-405-09573-3.
  9. ^ Harris, G; Hilton, N; Rice, M; Eke, A (March 2007). "Children killed by genetic parents versus stepparents☆". Evolution and Human Behavior. 28 (2): 85–95. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2006.08.001.
  10. ^ Daly, Martin; Wilson, Margo I. (July 1994). "Some differential attributes of lethal assaults on small children by stepfathers versus genetic fathers". Ethology and Sociobiology. 15 (4): 207–217. doi:10.1016/0162-3095(94)90014-0.
  11. ^ Daly, M; Wilson, M (28 October 1988). "Evolutionary social psychology and family homicide". Science. 242 (4878): 519–524. Bibcode:1988Sci...242..519D. doi:10.1126/science.3175672. PMID 3175672.
  12. ^ Dutton, D.G. (2002). Personality dynamics of intimate abusiveness. Journal of Psychiatric Practive 8(4), pp. 216-228
  13. ^ Daly, M; Wilson, M (28 October 1988). "Evolutionary social psychology and family homicide". Science. 242 (4878): 519–524. Bibcode:1988Sci...242..519D. doi:10.1126/science.3175672. PMID 3175672.
  14. ^ Buss, D.M; Duntley, J.D. "Evolved Homicide Modules".
  15. ^ Mize, K.D.; Shackelford, T.K.; Shackleford, V.A. (2011). "Younger women incur excess risk of uxoricide by stabbing and other hands-on killing methods". Personality and Individual Differences. 50 (7): 1120–1125. doi:10.1016/j.paid.2011.01.038.
  16. ^ "Belief that honour killings are 'justified' still prevalent among Jordan's next generation, study shows | University of Cambridge". Cam.ac.uk. 20 June 2013. Archived from the original on 14ی Decemberی 2019. Retrieved 16 August 2013. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کوشتنی_ھاوسەر_(ژن)&oldid=1186509»