بەکارھێنەر:Kaywan Slemany
ناسخ و مەنسوخ لابەر و لابراو لە اسلامدا
زانایانى ئیسلام پێیانوایە ( نەسخ ) سێ شێوەى هەیەلێرەیا ئاماژە بەهەرسێ شێوەکەى ( نەسخ ) ئەکەم
١ ) لابردنى ئایەت بەئایەت .
٢ ) لابردنى سوننەت بەئایەت .
٣ ) لابردنى ئایەت بەسوننەت .
* ووشەى ( ناسخ ) عەرەبیە و لە ووشەکردارى ( نسخ )ەوە وەرگیراوە
( نسخ ) بەماناى لاى برد ، یان سڕەیەوە
( ناسخ و مەنسوخ ) یانى ( لابەر و لابراو )
مەبەست لە ناسخ و مەنسوخ ئەوەیە کە ئایەتێکى قورئان لابراوە و ئایەتێکى دیکە " دەربارەى هەمان بابەت " لە جێگاى دانراوە ( ئایەتەکەى کەلابراوە مەنسوخە ، ئایەتەکەى کەلەجێگاى دانراوە ناسخە )
ئاماژەکردنى قورئان بە ( ناسخ و مەنسوخ ) دان نانە بەوەدا کە هەندێک ئایەتى قورئان یان بڕیار و حوکمى قورئان لابراون و لەجێگایان ئایەتى دیکە دانراون !!
لەسەردەمى محمد دا ڕەخنەگران ڕەخنەیان لێگرتووە و پێیان ووتووە ئەمڕۆ بڕیارێک لە ئایەتەکاندا دەردەکات بەیانى لێى پەشیمان ئەبێتەوە و بەئایەتێکى دیکە بڕیارەکەى پێشوو لائەبات ، ئەم ئایەتەى خوارەوە لە وەڵامى ئەو ڕەخنەگرانەدا هاتووە ::: و إذا بدلنا آیة مكان آیة و لله أعلم بما ینزل قالوا إنما أنت مفتر بل أكثرھم لا
یعلمون ....... النحل / ١٠١ .
واتە :- وەکاتێک ئایەتێک لەجێى ئایەتێکیتر دابنێین " حوکمێ نەسخ بکەینەوە " خوا باشتر دەزانێ کەچ حوکمێ نازڵ بکا ، ئەوانە ئەڵێن تۆ لەزارى خواوە درۆ ئەڵێى بەڵام زۆربەیان " هەقیقەت " نازانن .
( السیوطى لە کتێبى " الأنقان "دا ئاماژەى بە بیست و یەک ئایەت کردووە کە لابراون و ئایەتى دیکە لەجێگایان دانراوە )
بەگوێرەى قورئان مەبەست لە ناسخ و مەنسوخ کارئاسانى کردن بووە بۆ مسوڵمانان ، وەک لەم دوو ئایەتەى خوارەوەدا ڕوونە کە ناسخ و مەنسوخن
إن یكن منكم عشرون صابرون یغلبوا مائتین و إن یكن منكم مائة یغلبوا ألفا من
الذین كفروا ..... الأنفال / ٦٥ .
وتە :- ئەگەر بیست کەسى بە تابشت لەئێوە هەبن بەسەر دووسەد کەسدا زاڵ ئەبن و ئەگەر سەد کەس لەئێوە هەبن بەسەر هەزار کەس لەکافراندا زاڵ ئەبن !!! .
ئەو ئایەتەى سەرەوە بەم ئایەتەى خوارەوە نەسخ کراوە ::
الآن خفف لله عنكم و علم أن فیكم ضعفا فإن یكن منكم مائة صابرة یغلبوا مائتین
و إن یكن منكم ألف یغلبوا ألفین بأذن لله .... الأنفال /٦٦ .
واتە :- هەر ئێستا خوا بارسووکى لەسەر کردن و زانى کە کز و کەنەفتى لەئێوەدا هەیە ، جا ئەگەر سەد کەسى بەتابشت لەئێوە هەبن بەسەر دووسەد کەس زاڵ ئەبن و ئەگەر هەزار کەس هەبن بەئیزنى خوا بەسەر دوو هەزار کەس زاڵ ئەبن !!! .
بەگوێرەى بۆچوونى ئایەتى یەکەم هەر مسوڵمانێک تواناى هەیە بەسەر ( ١٠ ) کافردا زاڵ بێت !، بەڵام دواى ئەوەى لە شەڕدا دەرکەوت وادەر نەچووە بۆیە ئایەتى یەکەم نەسخ کراوە و ئایەتى دووەم لەجێگاى دانراوە کەلەێدا ئەڵێ :: هەر مسوڵمانێک ئەتوانێ بەسەر ( ٢ ) کافردا زاڵ بێت .
بابێینە سەرباسى ئەو سێ شێوازەى ( نەسخ ) کە زانایانى ئیسلام ڕەئیان لەسەریەتى
یەکەم / لابردنى ئایەت بەئایەت :: لەم نموونانەى خوارەوەدا دەبینین
* و اللاتي یأتین الفاحشة من نسائكم فاستشھدوا علیھن أربعة منكم فإن شھدوا
فأمسكوھن في البیوت حتى یتوفاھن الموت .... النساء /١٥
واتا :: وەکەسانێ لە ژنانى ئێوە کە زینا ئەکەن چوار شایەد لەخۆتان لەسەریان بگرن ئەگەر شایەدیان لەسەر دان ئەوانە " ژنە زینا کارەکان " لەماڵى خۆتان ڕابگرن تا ئەمرن " مەیەڵن بچنە دەرەوە " .
ئەو ئایەتەى سەرەوە بەم ئایەتەى خوارەوە نەسخ کراوە ::
* الزانیة والزاني فاجلدوا كل واحد منھما مائة جلدة و لا تأخذكم بھما رأفة ..... النور /٢ .
واتا ::: لەهەریەک لە ژن و پیاوى زیناکەر سەد داریان لێبدەن لە " بەڕێوەبردنى " دینى خوا دڵسۆزى نەتانگرێ .
هەروەها ئەم دوو ئایەتەى خوارەوە ئایەتى یەکەمیان لابراوە لەجێگاى ئایەتى دووەم دانراوە
* انفروا خفافا و ثقالا و جاھدوا بأموالكم و أنفسكم في سبیل لله .... التوبة /٤١ .
وتە :- " بەرەو جەنگ " ڕاپەڕن چ سووک و چ گرانبن و بەماڵ و گیانى خۆتان لەڕێگەى خودادا جیهاد بکەن .
* و ما كان المؤمنون لینفروا كافة فلو لا نفر من كل فرقة منھم طائفة لیتفقھوا في
الدین ... التوبة / ١٢٢ .
واتە :- ناگونجێ بڕواداران هەموو بۆ " جیهاد " بڕۆن جابا لەهەر دەستەیەک لەوان هەندێک بڕۆن تالەدین ئاگادارى پەیا بکەن .
هەروەها ئەم دوو ئایەتەى خوارەوە ::
یسألونك عن الخمر و المیسر قل فیھما إثم كبیر و منافع للناس و إثمھما أكبر من
منافعھما .... البقرە / ٢١٩ .
واتە :- پرسیارت لێ ده‌که‌ن ده‌رباره‌ی عه‌ره‌ق و قومار، پێیان بڵێ: له‌و دووانه‌دا تاوان و گوناهێکی گه‌وره هه‌یه، هه‌ر چه‌نده چه‌ند سوودێکیشان تێدایه بۆ خه‌ڵکانێک، بێگومان گوناهه‌که‌یان گه‌وره‌تره له که‌ڵک و سوودیان .
بەم ئایەتەى خوارەوە لابراوە ::
* یا أیھا الذین آمنوا إنما الخمر والمیسر و الأنصاب والأزلام رجس من عمل
الشیطان فاجتنبوه .... المائدة /٩٠ .
واتە :- ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه دڵنیابن که عه‌ره‌ق و قومارو گۆشتی ماڵاتی سه‌ربڕاو بۆ غه‌یری خوا له‌و شوێنانه‌ی که خه‌ڵک به‌پیرۆزی داناوه نه‌ک ئیسلام، بورج حه‌رام و حه‌ڵاڵ زانین به‌هۆی هه‌ڵدانی زاره‌وه ئه‌مانه هه‌رپیسن و له‌کاروکرده‌وه‌ی شه‌یتانن ، که‌واته ئێوه‌ش خۆتانی لێ دوور بگرن .
دووەم / لابردنى سوننەت بەئایەت :: مەبەست لە سوننەت هەموو قسەو ڕەفتار و هەڵسوکەوتەکانى محمدە .
مسوڵمان لەسەرەتادا بەفەرمانى محمد لەنوێژکردندا ڕوویان لە قیبلەى مەسجیدولئەقسا ئەکرد ، بەڵام دواتر ئەو سوننەتە بەم ئایەتەى خوارەوە لابرا و ڕوویان کردە کەعبە ::
* فول وجھك شطر المسجد الحرام .... البقرة /١٤٤ .
واتە :- ڕووى خۆت بۆلاى مەسجدولحەراو وەرگێڕە .
هەروەها بەفەرمانى محمد مسوڵمانان لەسەرەتاوە لەشارى مەدینە ڕۆژى عاشورا بەڕۆژوو ئەبوون ، بەڵام دواتر ئەو ڕۆژووە بەم بەم ئایەتەى خوارەوە لابرا ::
* فمن شھد منكم الشھر فلیصمە .... البقرة /١٨٥ .
واتە :- جاهەرکەس لە مانگى ڕەمەزاندا لەماڵ بێ " لەسەفەردا نەبێ " دەبێ ڕۆژوو بگرێ .
سێیەم / لابردنى ئایەت بەسوننەت :: هەندێک لە زانایانى ئیسلام پێیان وایە لە ئیسلامدا ئەەگونجێ ئایەت بە فەرموودەى پێغەمبەرى ئیسلام لببرێت چوونکە حوکم و فەرموودەکانى پێغەمبەرى ئیسلام هەر وەحیە و لە خواوەیە ! ، بەڵام بەووتە و ڕەفتارەکانى پێغەمبەرى ئیسلام دەربڕدراون ، بۆ نموونە ئەم ئایەتەى خوارەوە :::
* كتب علیكم إذا حضر أحدكم الموت إن ترك خیرا الوصیة للوالدین والأقربین .... البقرة / ١٨٠ .
واتە :- لەسەر ئێوە نووسراوە کەهەرکاتێ مەرگى یەکێک لەئێوە هات ئەگەر خێرى " ماڵى " لەدواى خۆى بەجێبهێڵێ بۆ باوک و دایک و نزیکەکانى خۆى بەجۆرێکى شیاو وەسیەت بکا .
ئەم ئایەتە بەم ووتەیەى پێغەمبەرى ئیسلام لابراوە ::
* إن لله قد أعطى كل ذي حق حقە , فلا وصیة لوارث .
واتە :- خودا بۆ هەموو خاوەن مافێک " لەمیراتدا " مافى خۆى دیارى کردووە ، وەسیەتکردن بۆ میراتگران پێویست ناکا .
ئەو ئایەتانەى قورئان کەنەسخ کراون لەم سێ شێوەیەدان :
١ - هەندێک ئایەت خوێندنەوە ( تلاوە )یان لابراوە / بەڵام حوکمیان هەر ماوە .
٢ – هەندێک ئایەت حوکمیان لابراوە بەڵام خوێندنەوەیان لانەبراوە .
٣ – هەندێک ئایەت خوێندنەوە و حوکمیان لابراوە .
ئەگەر بەشێوەیەکى گشتى سەرنج بدەینە ناوەڕۆکى ئایەتەکانى ( ناسخ و مەنسوخ ) و بەراوردێک لەنێوان ئایەتەکانى ناسخ لەگەڵ ئایەتەکانى مەنسوخ دا بکەین ئەو ڕاستیە ڕوون ئەبێتەوە کە : ئایەتەکانى ناسخ و ئایەتەکانى مەنسوخ لەدوو هەل و مەرجى جیادا نووسراون ، یانى دیاردەى " نەسخ " لابردن و گۆڕینى حوکمى حوکمى هەندێک ئایەت بە حوکم و ئایەتى نوێ ، بەرئەنجامى گۆڕانى هەلومەرجە واقعیەکان بوون لەسەردەمى ژیانى محمد خۆیدا ، بەتاییبەت بوونى ئیسلام بەدەسەڵات کاریگەرى گەورە و سەرەکى هەبووە لەسەر گۆڕانى ناوەڕۆک و شێوەى داڕشتنى ئایەتەکان .
بۆنموونە :: بەگوێرە حوکمى ئیسلامى پێش دەسەڵات سزاى ژنى زیناکەر بەکەس و کارەکەى سپاردووە کەبریتى بووە لەوەى لە ماڵەوە زیندانى بکرێت هەتا مردن ، ئەو حوکمە لە ئایەتى ١٥ى سورەتى النساء دابەیان کراوە ، بەڵام گۆڕانى هەلومەرج بەبوونى ئیسلام بەدەسەڵات سزاى کەسى زیناکار چ ژن و چ پیاو گۆڕاوە بەڵێدانى سەد دار لەهەر یەکەیان ، ئەو حوکمە نوێیە لە ئایەتى ٢ى سورەتى النور دا بەیان کراوە ، حوکمەکەش لەلایەن دەسەڵاتى ئیسلامەوە بەڕێوە چووە .
بەم شێوەیە گۆڕانى هەل و مەرجەکان لەماوەى بیست و سێ ساڵى پێغەمبەرایەتى محمددا کاریگەریان لەسەر هزرى ئەو داناوە ، بەلابردن و گۆڕینى کۆمەڵێک ئایەت لە قورئاندا وەڵامى هەلومەرجە نوێکانى داوەتەوە !. ئەگەر بەگۆڕانى هەندێک هەلومەرجى کۆمەڵگاى نیمچەدوورگەى عەرەبستان لەو ماوە کورتەى دەسەڵات و ڕابریەتى پێغەمبەرى ئیسلامدا کۆنەڵێک حوکم و ئایەت پێویستیان بەلابردن و گۆڕان کردووە و بەزەرورەت نەسخ کراون .
بێگومان لەمێژووى چواردە سەدە و نیو لەگۆڕانى کۆمەڵایەتى ، ئابورى ، فەرهەنگى و سیاسى و هتد ، لەکۆمەڵگادا پێویست بەناسخ و مەنسوخى بەردەوام و هەمەلایەن هەبووە گۆمەڵگاکان لە ڕەوتى بەرەو پێشەوەچوونى خۆیاندا حوکم و یاسا ئاینیەکانیان بەجێ هێشتووە .
مناع القطان / مباحث في علوم القران ، مؤسس الرسالة ، بیروت ١٩٨٨