ئیلیزابێث باثۆری

ئیلیزابێثی هەنگاری و ئەفسانەکانی بکوژی زنجیرەی و خوێن مژی

کوانتێس ئەلیزابێث باثۆری دی ئێکسێد (لە ٧ی  ئابی ١٥٦٠   تا ٢١ی ئابی ١٦١٤) ژنێکی خانەدانی  هەنگاری بوو وە گوایە بکوژی ژمارەیەکی زۆری خەڵک بووە لە هەنگاریا  لە بنەماڵەی باثۆریە، کە خاوەنی زەوی و دەسەڵاتێکی زۆر بووە لە شانشینی  یەکگرتوو هەنگاریا کە دەکاتە  (ئێستا سلۆڤاکیا).

باثۆری و چوار لە خزمەتکارەکەی تۆمەتبار بوون بە ئەشکەنجەدان و کوشتنی سەدان کچ و ژن لە نێوان ساڵانی ١٥٩٠ بۆ ١٦١٠. خزمەتکارەکانی دادگایی کران و سزا دراون، لەکاتێکدا باثۆری لەناو قەڵای سیجتێ (چچتیس) زیندانی کرا.ئەو تۆمەتانەی کە ئاراستەیباثۆری کراوە لەلایەن چەندین مێژوونووسەوە پشتراست کراوەتەوە  بە ڕاوکردنی جادووگەر وەسفیان کردوە . نووسەرانی دیکە، وەک مایکلفارین لە ساڵی ١٩٨٩، ڕایانگەیاندووە کە تۆمەتەکانی سەر باثۆری بە ئیفادەی زیاتر لە ٣٠٠ کەس پشتگیری کراوە، کە هەندێکیان بەڵگەی فیزیکی و بوونی کچانی مردوو  و زیندانیکراو  کە جەستەیان   دۆزراوەتەوە کە باثۆری دەزگیرکرا.

چیرۆکەکان دەربارەی باثۆری بە خێرایی بوونە بەشێک لە فۆلکلۆری نیشتمانی. ئەو ئەفسانەانەی باس لە مەیلی خوێنمژەکان دەکەن لەباثۆرییەوە وەرگیراون، وەک ئەو حیکایەتەی کە دەڵێت بۆ ئەوەی تەمەنی گەنجی خۆی بپارێزێت خۆی بە خوێنی کچان شۆردووە، بە گشتی ساڵانێک دوای مردنی تۆمارەکان تۆمارکراون و جێی متمانە نین کە ئایا باثۆری بۆچی ئەم کارەی کردوە.

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

باثۆری لە ساڵی ١٥٦٠ لە  خێزانێکی خانەدان و خاوەن موڵک  لە شاری نیرباتۆر لە هەنگاریا  لەدایکبووە. منداڵی خۆی لە قەڵای ئێکسێدبەسەر بردووە. باوکی بارۆن جۆرج شەشەم باثۆری بوو ، برای ئەندرۆ بۆناڤێنتورا باثۆری بوو کە پێشتر لە ترانسیلڤانیا بووە. دایکیبارۆنیس ئانا باثۆری  بوو، باثۆری لە منداڵیدا چەندین جار سەرئێشەی هەبوە  کە ڕەنگە بەهۆی نەخۆشی سەرئێشە بووبێت. لەو کاتەدانیشانەکانی پەیوەست بە نەخۆشی سەرئێشە وەک نەخۆشی کەوتن دەستنیشان دەکران و چارەسەرەکان بریتی بوون لە ڕشتنی خوێنیکەسێک کە تووشی نەبووە لەسەر لێوی نەخۆشێکی سەرئێشە یان پێدانی تێکەڵەیەک لە خوێنی کەسێکی نەتووشبوو و پارچە کەلەسەری نەخۆشەکە.گریمانەییەک بۆ ئەو درندەییەی باثۆری بریتیی بووە  لە وەی  کە لەلایەن خێزانەکەیەوە ڕاهێنراوە بۆ ئەوەی دڕندە بێتت.  لەگەنجیدا فێری زمانی لاتینی و ئەڵمانی و هەنگاری و یۆنانی بووە. باثۆری لە خێزانێکی ئیمتیازداری ئاغاکان لەدایکبووە، سامان و خوێندنو پلەیەکی کۆمەڵایەتی دیار و بەرچاوی پێبەخشراوە.

باثۆری لە تەمەنی ١٣ ساڵیدا، پێش یەکەم هاوسەرگیریبکات گواییە دوگیان بووە، وە کە منداڵەکە لەدایک بووە کە گواییە باوکی منداڵەکەی باثۆری پیاوێکی کۆڵبەر بوە . گوایە  پاش لەدایک بوونی منداڵەکە بەخشراوە بە ژنێکی ناوچەکە کە لەلایەن بنەماڵەی باثۆری متمانەی پێکراوە. ژنەکە پارەی ئەو کارەی پێدراوە. بەڵگەی ئەم دووگیانییە زۆر دوای مردنی ئەلیزابێس هاتە ئاراوە، لە ڕێگەی ئەو دەنگۆیانەی کە لەلایەن کۆڵبەرانەوە بڵاوکرابوونەوە؛ بۆیە زۆرجار ڕاستی دەنگۆکە مشتومڕی لەسەرە.

فۆلکلۆر و کولتووری باو

کەیسی ئەلیزابێس باتۆری ئیلهامبەخش بوو بۆ چەندین چیرۆک لە ماوەی سەدەی ١٨ و ١٩دا. باوترین مۆتیڤی ئەم بەرهەمانە ئەوەیە کەکوانتێس بە خوێنی قوربانییە پاکیزەکان خۆی دەشوات بۆ ئەوەی بە جوانی یان گەنجی بمێنێتەوە. ئەم ئەفسانەیە بۆ یەکەمجار لە ساڵی١٧٢٩ لە  دەرکەوت، لە کتێبی تراجیکا هیستۆریای زانای یەزیدی لاسلۆ تورۆچی، کە یەکەم گێڕانەوەی نووسراوی دۆسیەی باثۆرییە. چیرۆکەکە لە ساڵی ١٨١٧دا کەوتە ژێر پرسیارەوە کاتێک بۆ یەکەمجار گێڕانەوەی شایەتحاڵەکان (کە لە ساڵی ١٧٦٥دا دەرکەوتبوون) بڵاوکرانەوە. هیچ ئاماژەیەکیان بە خۆشوردن و  خوێن نەکردبوو. جۆن پاگێت لە کتێبی هەنگاریا و ترانسیلڤانیادا کە لە ساڵی ١٨٥٠دابڵاوکراوەتەوە، باس لە سەرچاوەی گوماناویی خوێنڕێژکردنی باتۆری دەکات، هەرچەندە پێدەچێت چیرۆکەکەی خوێندنەوەی خەیاڵی مێژوویزارەکی بێت لەو ناوچەیە. زەحمەتە بزانین باسی ڕووداوەکانی چەندە وردە. چێژی خنکاندنی کەسەکان بە پاڵنەرێکی زۆر جێی متمانەتردادەنرێت بۆ تاوانەکانی باثۆری.