سابونێک کە لە تەرمی مرۆڤ دروست دەکرێت

تابلۆیەکی بەردی مەڕمەڕ کە وەک بیرهێنانەوەی تاقیکردنەوەکانی ڕودۆڵف سپانەر دانراوە. ئەمە دووەم حەبی جێگرەوەیە کە لە ساڵی ٢٠٠٧ دانراوە، یەکەم حەب لە برۆنزی دروستکراوە و لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٥ دانراوە، لە ساڵی ٢٠٠٥ دزراوە، شوێن: پۆڵەندا، گدانسک

سابون لە لاشەی مرۆڤەوە لە ماوەی سەدەی بیستەمدا، ئیدیعای جۆراوجۆر لۆ ئەو سابوونە هەبوو کە لە چەوری جەستەی مرۆڤ دروستکرابوو، لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەمدا لە ڕۆژنامەکانی بەریتانیادا گوایە ئەڵمانیا کارگەیەکی تەرمی هەیە کە تێیدا تەرمی سەربازەکانیان لۆ دروستکردنی گلیسیرین و سابون بەکاردەهێنن. لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا پێیان وابوو کە سابوون بە ڕێژەیەکی زۆر لە تەرمی قوربانیانی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەی نازییەکان بەرهەم دەهێنرێت کە دەکەوێتە پۆڵەندا کە لەلایەن ئەڵمانیاوە داگیرکراوە، لە کاتی تاقیکردنەوەکانی نورنبێرگدا بەڵگەکان پێشکەش کران کە دەریدەخەن توێژەرانی ئەڵمانی پرۆسەیەکیان پەرەپێداوە کە توانای بەرهەمهێنانی سابونیان پێداوە کە لە چەوری مرۆڤ دروستکراوە ، یاد ڤاشێم ئاماژەی بەوەدا کە نازییەکان سابونیان بە چەوری دەرهێنراو لە تەرمی جولەکەکان لەسەر ئاستی پیشەسازی بەرهەم نەهێناوە وە وتی کە ڕەنگە نازییەکان بیکەن بە سابوون، بەرهەمهێنان و دابەشکردن بە بڵاوکردنەوەی دەنگۆیەک کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەتانن چەوری لە تەرمی مرۆڤ دەربهێنن.

مێژوو

١٧٨٦

لە ساڵی ١٧٨٠دا گۆڕستانێک لە پاریس بەهۆی زۆر بەکارهێنانەوە داخرا. لە ساڵی ١٧٨٦ تەرمەکان دەرهێنران و ئێسکەکان گواسترانەوە بۆ کاتاکۆمبەکان، زۆرێک لە تەرمەکان بە شێوەیەکی ناتەواو شیبوونەتەوە و کەمبوونەتەوە بۆ چەورییە. لە کاتی پرۆسەی هەڵکەندندا ئەم چەوریانە کۆدەکرانەوە و دواتر دەکرانە مۆم و سابون.

جەنگی جیهانی یەکەم

ئەو بانگەشەیەی کە ئەڵمانییەکان چەوری تەرمی مرۆڤیان بەکارهێناوە بۆ دروستکردنی بەرهەم، لەنێویاندا سابون، لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەمدا کراوە. پێدەچێت ئەمە وەک دەنگۆیەک لە نێوان سەربازانی بەریتانیا و بەلجیکا سەری هەڵدابێت. یەکەم ئاماژەی تۆمارکراو لە ساڵی ١٩١٥ بوو کاتێک سینتیا ئاسکویث لە یاداشتنامەکەیدا (١٦ی حوزەیرانی ١٩١٥) ئاماژەی بەوە کردووە: "باسمان لەو دەنگۆیە کرد کە ئەڵمانییەکان تەنانەت تەرمی خۆیان بەکاردەهێنن بە گۆڕینی بۆ گلیسیرین لەگەڵ بەرهەمی لاوەکی سابوون." بوو بە چیرۆکێکی گەورەی نێودەوڵەتی کاتێک ڕۆژنامەی تایمزی لەندەن لە نیسانی ١٩١٧دا بڵاویکردەوە کە ئەڵمانییەکان دانیان بەوەدا ناوە کە تەرمی سەربازە مردووەکانیان ڕادەستکردووە بۆ چەوری بۆ دروستکردنی سابوون و بەرهەمی دیکە.

جەنگی جیهانی دووەم

دەنگۆی ئەوەی کە نازییەکان لە تەرمی زیندانییەکانی ئۆردوگای کۆکردنەوە سابونیان بەرهەمهێناوە لە کاتی شەڕدا زۆر بڵاو بووەوە. ئەڵمانیا لە جەنگی جیهانی دووەمدا بەدەست کەمی چەورییەوە دەناڵێنێت و بەرهەمهێنانی سابون خرایە ژێر کۆنترۆڵی حکومەتەوە. ڕەنگە دەنگۆی "سابوونی مرۆڤ" لە داری سابونەکانەوە سەرچاوەی گرتبێت کە بە سەرەتای ناوەکانی RIF نووسراون، کە لەلایەن هەندێکەوە بە Rein-Judisches-Fett ("چەوری پاکی جوولەکە") لێکدراوەتەوە؛ لە فۆنتەکەی ئەڵمانی Blackletter دا جیاوازی نێوان I و J تەنها لە درێژیدایە. بەگوێرەی سەنتەری نیشتمانی بۆ دابینکردنی چەوری پیشەسازی (دەزگای حکومەتی ئەڵمانیا بەرپرسیارە لە بەرهەمهێنان و دابەشکردنی سابون و بەرهەمەکانی جلشۆر لە سەردەمی جەنگدا)، سابونی RIF بەرهەمێکی جێگرەوەی کوالیتی خراپ بووە و هیچ چەورییەکی تێدا نەبووە، مرۆڤ بێت یان نا، دەنگۆی سەرچاوە و مانای “RIF” لە خودی ئۆردوگاکانی کۆکردنەوەدا بڵاوبووەوە، نەفتالی کارچەر لە کتێبی “تەنیا لە ئاژاوەی توندوتیژدا: پێنج ساڵ وەک دیلێکی جەنگ لە پرۆسیای ڕۆژهەڵات” باس لە ساڵانی دیلبوونی خۆی دەکات وەک دیلێکی جوولەکە پۆڵەندی نووسەر لەبارەی ئەو سابونە خۆڵەمێشییە چوارگۆشەیانەی کە کوالیتی نزم و چوارگۆشەن دەنووسێت کە وەریگرتووە ئەو و دیلەکانی دیکەی جەنگ کە پیتەکانی “RIF” هەڵکەندراوە. کاتێک یەکێک لە دیلەکانی جەنگ گلەیی لە سابونە نزم و نەرمییەکەی کرد، خانمی خێزانەکە، لە وەڵامدا وتی کە لە "Rein Judisches Fett" (چەوری پاکی جولەکە) دروستکراوە، کاتێک پرسیاری لێکرا "لە چەوری مرۆڤەوە؟"، وەڵامی دایەوە "نا، تەنها جوولەکە" وەشانێکی چیرۆکەکە لە کتێبی ڕەشی تەواوەتی ڕووسیدا هاتووە جوولەکە، یەکێکە لە کۆنترین کۆمەڵە گێڕانەوەکان، باسێکی دەستی یەکەمی هۆلۆکۆست، کە لەلایەن نووسەرانی سۆڤیەت ئیلیا ئێهرنبۆرگ و ڤاسیلی گڕۆسمان کۆکراوەتەوە، چیرۆکە تایبەتەکە بەشێکە لە ڕاپۆرتێک بە ناوی "قڕکردنی جولەکەکانی لڤیڤ".