بەکارھێنەر:Saadallah Bakri

گرنگ پشتگيرى بۆ سنگ شێرپەنجە هۆشيارى و توێژينەوە پارە دەدەن يارمەتى يان داووە پێشكەوتنيان دروست كردبيان لەكە دەستنيشان كردن و چارەسەرى سنگ شێرپەنجە. سنگ شێرپەنجە ڕێژەى نەمردن زياديان كردووە، وەكە ژمارەى مردن پەيوەنديدار بەمە نەخۆشى بەبەردەوامى ڕەت دەكاتەوە، بەزۆرى بەهۆى هۆ وەكو پێشتر دۆزينەوە،ێك نوێ پێسەنەلايزد نزيك دەبێتەوە بۆ چارەسەر وێك باشتريەكە نەخۆشى تێ دەگات.

كە نيشانە لەوانەيەيێك سنگ گرێ بگرنەوە يان ئەستوور بوون كە جياواز لێوەكە هەست دەكات شانە چواردەور دەگرێت،ێك گۆڕان لەكە قەبارە، شێوە يان ڕوخساريێك سنگ، گۆڕان بۆكە پێست بەسەرەكە سنگ، وەكو ديمپلينگ،ێك تازەيى ئاوەژوو گۆى مەمك، توێكڵ دەكات، بەرز دەكاتەوە، يان قەتماغە دەكاتيەكە پيگمێنتێد ڕووبەرى پێست تۆپخانەى دژە ئاسمانەكە گۆى مەمك چواردەور دەگرێت (بۆشايى لەش (زيندەوەرناسي)) يان سنگ پێست، سوور بوونەوە يانيەكە پێست پيت بەسەرت سنگ، وەكەكە پێستيێك پرتەقاڵى. تۆ دەبێتێك دكتۆر ببينيت ئەگەر تۆيێك گرێ بدۆزيتەوە يان ديكە گۆڕان لەت سنگ — تەنانەت ئەگەرێك بەم دوواييە مامەوگرام ئاسايى بوو —ێك دەستنيشان كردن بكە لەگەڵت دكتۆر بۆ خێرا هەڵسەنگاندن.

دكتۆر مەزەندە دەكەن كە نزيكەى ٥ بۆ ١٠ لەسەدا لە سنگ شێرپەنجە پەيوەندى هە دەبرێن بۆ جين بازدان تێ پەڕين بەناو نەوەيێك خێزان.

ژمارەيەك لە بەش دەبات جين ميووتێيت كە زۆر بوونەكە لەوانەيەى سنگ شێرپەنجە دەتوانن ديارى كرابو.ەكە زۆربەى ناسراو سنگ شێرپەنجە جينە ١ (بRCA١) و سنگ شێرپەنجە جين ٢ (بRCA٢)، هەردووك دەربارەى كە بەگرنگى زۆر بوونەكە مەترسيى هەردووك سنگ و هێلكەدان شێرپەنجە.

تاقيكردنەوە و ڕێسا ڕا هاتن سنگ شێرپەنجە دەستنيشان بكەن بگرێتەوە: سنگ ئەزمون.ت دكتۆر هەردووكيت سنگ و پێشگرە: ليمف گرێى گيا دەپشكنێت لەت بن باڵ، هەست بۆ هەريەك گرێ يان ديكە نائاسايى. مامەوگرام.ێك مامەوگرامێك تيشكى ئێكسيەكە سنگەمامەوگرام بەشێوەيەكى گشتين شاشە ڕا دەهێن بۆ سنگ شێرپەنجە. ئەگەرێك نائاسايى هەست بكرێت بە لەسەرێك گەڕان بەدواى نەخۆشى مامەوگرام،ت دكتۆر لەوانەيەيێك دەستنيشان كردن مامەوگرام ڕا بسپێرێت بۆ زياتر هەڵ دەسەنگێنێت كە نائاسايى. سنگ ئەلترەساوند. ئەلترەساوند دەنگ شەپۆل بەكار دەهێنێت بۆ وێنەى پێكهاتە قووڵ بەرهەم دەهێنن لە نێوەكە لەشئەلترەساوند لەوانەيە ڕا بهێرێت ديارى بكات داخوايێك نوێ سنگ گرێيێك پتەو بارستەيە يانێك فلويد-فيللێد كيس.ێك نموونەى سنگ خانە لا دەبات بۆ تاقى دەكەنەوە (پشكنينى شانەيى).ێك پشكنينى شانەييەكە تاكە كۆتاى پێهاتوو ڕێگايە بۆيێك دەستنيشان كردنى سنگ شێرپەنجە دەكات. لەكاتيێك پشكنينى شانەيى،ت دكتۆرێك تايبەتمەند دەرزى ئامراز بەكار دەهێنێت ڕێى پێشان دا لەلايەن تيشكى ئێكس يانێكى تر تاقيكردنەوە وێنە دەگرێت بۆيێك ناوكى شانە لێوەكە بەدگومان ڕووبەر دەر دەهێنێتزۆرجار،ێك بچووك كانزا نيشانە دانەر بەجێ دەهێڵرێت لەكە شوێن لە نێوت سنگ ئەوەندەكە ڕووبەر دەتوانێت بەئاسانى ديارى بكرێت لە ئايندە تاقيكردنەوە وێنە دەگرێت.

سنگ موگناتيسى ڕيزۆنانس وێنە دەگرێت (ئێم ئار ئاى).ێك ئێم ئار ئاى ئامێرێك ئاسنكێش و ڕاديۆ شەپۆل بەكار دەهێنێت بۆ وێنەيەكە ناوەوەيت سنگ دروست دەكەن. لەپێشێك سنگ ئێم ئار ئاى، تۆيێك دەرزيى بۆيە وەر دەگريت. جيا لە ديكە جۆرى تاقيكردنەوە وێنە دەگرن،ێك ئێم ئار ئاى نا بەكارهێنان تيشكدانەوە دەكات

ت دكتۆرت سنگ شێرپەنجە چارەسەر بژاردە ديارى دەكات لەسەر بنەمايت جۆر هى سنگ شێرپەنجە،ى قۆناغ و پلە، قەبارە، و داخواكە شێرپەنجە خانە ناسكن بۆ هۆرمۆن.ت دكتۆر هەروەهات بە تێكرايى تەندروستى ڕەچاو دەكات وتى خۆ بژاردە.

كردار ڕا دەهێن مامەڵە لەگەڵ سنگ شێرپەنجە بكەن بگرێتەوە:ەكە سنگ شێرپەنجە لا دەبات (لەمپێكتەمى).لەكاتيێك لەمپێكتەمى، كە لەوانەيە ئاماژە بۆ بكرێت بۆ هەروەك نەشتەرگەرى بريست-كۆنسێرڤينگ يان فراوان ناوچەيى بنەبڕكردن،ەكە نوژدارەكە گرێ وێك بچووك پەڕاويزى لا دەبات دروست شانە چواردەور دەگرن.ەكە تەواو سنگ لا دەبات (نەشتەرگەرى لابردنى مەمك).ێك نەشتەرگەرى لابردنى مەمكێك كردارە بۆ هەموويت سنگ شانە لا دەبات. زۆربەى نەشتەرگەرى لابردنى مەمك ڕێسا هەموويەكە سنگ شانە لا دەبەن —ەكە لۆبيوولز، جۆگە، چەور شانە و هەندێك پێست، هەروەكەكە گۆى مەمك و بۆشايى لەش (زيندەوەرناسي)ێك سنووردار ژمارەى پێشگرە: ليمف گرێى گيا لا دەبات (پاسەوان گرێى گيا پشكنينى شانەيى). بۆ بڕيار دەدات داخوا شێرپەنجە بڵاو بوونەوەت پێشگرە: ليمف گرێى گياى هەيە،ت نوژدار باس دەكات لەگەڵ تۆكە ڕۆڵيەكە پێشگرە: ليمف گرێى گيا لا دەبات كەكە يەكەمن بۆكە پێشگرە: ليمف ئاوى بەكارهاتوو لێوەت گرێ وەر دەگرن. چەند پێشگرە: ليمف گرێى گيا لا دەبات (تايبەتى بە بن باڵ يا بن قۆڵ پێشگرە: ليمف گرێى گيا توى كارى). ئەگەر شێرپەنجە بدۆزرێتەوە لەكە پاسەوان پێشگرە: ليمف گرێى گيا،ت نوژدار باس دەكات لەگەڵ تۆكە ڕۆڵهەردووك سنگ لا دەبەن. هەندێك ئافرەت لەگەڵ شێرپەنجە لە يەك سنگ لەوانەيە هەڵ ببژێرێت بۆيان ديكەيێت هەبێت (دروست) سنگ لاى برد (كۆنترالاتێرال پرۆفيلاكتيك نەشتەرگەرى لابردنى مەمك) ئەگەر ئەوانێك زۆر مەترسيى شێرپەنجەيان زياد كردووە لەكە ديكە سنگ بەهۆيێك بۆماوەيى ئامادەباشى يان بەهێز خێزان مێژوو. تيشكدانەوە چارەسەر هيگه-پۆوێرێد گورزەى وزە بەكار دەهێنێت، وەكو تيشكى ئێكس و پڕۆتۆن، بۆ شێرپەنجە خانە دەكوژن. تيشكدانەوە چارەسەر بە شێوەيەكى نموونەيى دەكرێتێك گەورە ئامێر بەكار دەهێنرێت كەبەڵام تيشكدانەوە هەروەها دەتوانێت بكرێت لەلايەن تيشكاوەر ماددە ناوەوەت لەش دا بنێرێت ([براچيتهێراپي]). دەرەوەيى گورزە تيشكدانەوەيەكە تەواو سنگ بەشێوەيەكى گشتيە بەكارى هێنا لەدوايێك لەمپێكتەمى. سنگ [براچيتهێراپي] لەوانەيەيێك بژاردە بێت لەدوايێك لەمپێكتەمى ئەگەر تۆيێك خواروو مەترسيى شێرپەنجە گەڕانەوەيت هەبێت.دكتۆر لەوانەيە هەروەها تيشكدانەوە چارەسەر ڕا بسپێرن بۆكە سنگ ديوار لەدوايێك نەشتەرگەرى لابردنى مەمك بۆ گەورەتر سنگ شێرپەنجە يان شێرپەنجە كە بڵاو بوونەوەيان هەيە بۆكە پێشگرە: ليمف گرێى گيا. سنگ شێرپەنجە تيشكدانەوە دوايين لە سێ ڕۆژ دەتوانێت بۆ شەش هەفتە، پشت دەبەستن بە لەسەرەكە چارەسەر.ێك دكتۆر ئەوەى كە تيشكدانەوە بەكار دەهێنێت بۆ مامەڵە لەگەڵ شێرپەنجە دەكات (تيشكدانەوە ئۆنكۆلەجيست) ديارى دەكات كە چارەسەر زياترين بۆيە تۆ لەسەر بنەمايت بارودۆخ،ت شێرپەنجە جۆر وەكە شوێنيت گرێ.كاريگەرى لاوەكيى تيشكدانەوە چارەسەر شەكەتى وێك سوور دەگرێتەوە، سونبورن-ليكێ لير ئەو شوێنەيەكە تيشكدانەوە دەكرێتە ئامانج. سنگ شانە لەوانەيە هەروەها ئاوساو يان زياتر كۆمپانيا دەر بكەوێت. بەدەگمەن، زياتر-جيددى گرفت لەوانەيە ڕوو بدەن، وەكو زيان بۆكە دڵ يان سى يان، زۆر بەدەگمەن، دووەم شێرپەنجە لەكە مامەڵەيان لەگەڵ ڕووبەر كرد.چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى دەرمان بەكار دەهێنێت بۆ فاست-گرۆوينگ خانە خاپوور دەكەن، وەكو شێرپەنجە خانە. ئەگەرت شێرپەنجەيێك بڵند مەترسيىێت هەبێت يان بهێتەوە بڵاو دەبێتەوە بۆيێكى تر بەشێك لەت لەش،ت دكتۆر لەوانەيە چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى ڕا بسپێرێت لەدواى نەشتەرگەرى بۆ كەم بوونەوەكە هەڵ كەكە شێرپەنجە دەگەڕێتەوە. چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى هەندێ جار دەدرێت لەپێش نەشتەرگەرى لە ئافرەت لەگەڵ گەورەتر سنگ گرێ.ەكە ئامانج بۆ ئەوەيەێك گرێ گرژ دەبێت بۆيێك قەبارە كە ماكێس ئەو ئاسانتر بۆ لا ببات لەگەڵ نەشتەرگەرىچارەسەركردن بە مادەى كيمياوى هەروەها بەكار دەهێنرێت لە ئافرەت هى ئەو شێرپەنجە هەرئێستا بڵاو بوونەوە هەيە بۆ ديكە بەشێكيەكە لەش. چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى لەوانەيە ڕا بسپێررێت بۆ هەوڵ بدات بۆ كۆنترۆڵەكە شێرپەنجە و كەم بوونەوە هەريەك نيشانەكە شێرپەنجەەيە هۆى. چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى كاريگەرى لاوەكى پشت دەبەستێت بە لەسەرەكە دەرمان تۆ وەر دەگريت. باو كاريگەرى لاوەكى قژ لەدەستدان دەگرێتەوە، هێڵنج دان، دەڕشێتەوە، شەكەتى وێك مەترسيىى زياد كردێك هەوكردن دەر دەكەوێت. دەگمەن كاريگەرى لاوەكى دەتوانێت ناكام نەمانى بێنوێژى بگرێتەوە، بى بەرهەمى(ئەگەر پرێمێنۆپاوسال)، زيان بۆكە دڵ و گورچيلە، دەمار زيان، و، زۆر بەدەگمەن، خوێن خانە شێرپەنجە.هۆرمۆن چارەسەر — ڕەنگە زياتر بەشێوەيەكى گونجاو ناوى نا چارەسەر هۆرمۆنێ-بلۆكينگ — ڕا دەهێرێت مامەڵە لەگەڵ سنگ شێرپەنجە بكات كە ناسكن بۆ هۆرمۆن. دكتۆر ئاماژە بۆ دەكەن بۆ ئەمانە شێرپەنجە هەروەك ئێسترۆجين وەرگر ئيجابى (نەخۆشخانەى فرياكەوتن ئيجابى) و پرەوجێستەرەون وەرگر ئيجابى (پى ئار ئيجابى) شێرپەنجە. دەرمان چارەسەر هێرش دياريكراو نائاساييى كردە ئامانج لە نێو شێرپەنجە خانە.هەروەكێك نموونە، چەند چارەسەر دەرمان بايەخى كردە ئامانج لەسەرێك پرۆتين كە هەندێك سنگ شێرپەنجە خانە زياد لە پێويست دروستكردن مرۆڤ ئێپەدێمەل گەشە كردن هۆ وەرگر بەناوى ٢ (HER٢).ەكە پرۆتين سنگ شێرپەنجە خانە هاوكارى دەكات و گەشە دەسێنن دەژين. لەلايەن خانە دەكەنە ئامانج كە گەلێك زۆر دەكەن HER٢،ەكە دەرمان زيان شێرپەنجە خانە دەتوانن لەو كاتەى دروست خانە پاشەكەوت دەكەن.ئيميونەوثێرەپيت بەرگرى سيستەم بەكار دەهێنێت بۆ شێرپەنجە شەڕ دەكات.ت لەشى بەرگرى سيستەم ديسيسێ-فيگهتينگ هێرشت شێرپەنجە لەوانە نييە چونكەكە شێرپەنجە خانە پرۆتين بەرهەم دەهێنن كە كوێرەكە بەرگرى سيستەم خانە. ئيميونەوثێرەپى كار لەلايەن بەوە كردار دەست تێوەر دەدەن.هێوركەر چاودێرى تايبەتمەند پزيشكى چاودێريە كە تيشك دەخاتە سەر حەسانەوە لێوە ئازار دەستەبەر دەكات و ديكە نيشانەيێك جيددى نەخۆشى.هێوركەر چاودێرى پسپۆڕ كار لەگەڵ تۆ،ت خێزان وت ديكە دكتۆر بۆيێك زيادە چينى پشتگيرى دەستەبەر دەكەن كەت بەردەوام چاودێرى تەواوكارى. هێوركەر چاودێرى دەتوانێت بەكار بهێنرێت لەو كاتەى ديكە پەلاماردەر چارەسەر ئەنجام بدات، وەكو نەشتەرگەرى، چارەسەركردن بە مادەى كيمياوى يان تيشكدانەوە چارەسەر.

گۆڕان دەكەن لەت ڕۆژانە ژيان لەوانەيە يارمەتيت مەترسى هى سنگ شێرپەنجە كەم بكاتەوە. هەوڵ بدە بۆ: داوات دكتۆر دەكات دەربارەى سنگ شێرپەنجە گەڕان بەدواى نەخۆشى. باس بكە لەگەڵت دكتۆر كاتێك بۆ دەست بە سنگ شێرپەنجە گەڕان بەدواى نەخۆشى ئەزمون و تاقيكردنەوە دەكات، وەكو پزيشكى سنگ ئەزمون و مامەوگرام. قسە بكە لەگەڵت دكتۆر دەربارەيەكە سوود و مەترسيى گەڕان بەدواى نەخۆشى. ئەگەرێك نوێ گۆڕان هەيە، گرێ يان ديكە نائاسايى نيشانە لەت سنگ، يەكسەر قسە بكە لەگەڵت دكتۆر. خواردنەوە كحول لە ميانڕەو، ئەگەر بەهەر شێوەيەك. سنوورەكە بڕى كحول تۆ خواردنەوە بۆ كەمتر لە يەك خواردنەوەيێك ڕۆژ، ئەگەر تۆ هەڵ ببژێريت بۆ خواردنەوەڕاهێنان زۆربەى ڕۆژيەكە هەفتە. ئامانج بۆ بەلايەنى كەم ٣٠ خولەكى ڕاهێنان لە زۆربەى ڕۆژيەكە هەفتە. ئەگەر تۆ چاڵاك نەبووبيت لەم دوايى يەدا، داوات دكتۆر بكە داخوا ئەوى باشە و لەسەرخۆ دەست پێ دەكەيت. سنوور پۆستمێنۆپاوسال هۆرمۆن چارەسەر. تێكەڵە هۆرمۆن چارەسەر لەوانەيە زۆر بوونەكە مەترسيى سنگ شێرپەنجە. قسە بكە لەگەڵت دكتۆر دەربارەيەكە سوود و مەترسيى هۆرمۆن چارەسەرك دروست ڕێجيم هەڵ ببژێرە. ئافرەت كەيێك دەرياى ناوەڕاست ڕێجيم دەخۆن زيادى كرد لەگەڵ پاكيزەى-زيادە زەيتون ڕۆن و تێكەڵ شێت لەوانەيەێك مەترسيى سنگ شێرپەنجەى كەم كردووەتەوە.ەكە دەرياى ناوەڕاست ڕێجيم بەزۆرى ڕووەكى خۆراك تيشك دەخاتە سەر، وەكو ميوە و سەوزە، تەواو دانەوێڵە، پاقلەمەنى، و شێتخەڵك كە شوێنەكە دەرياى ناوەڕاست ڕێجيم دەكەون دروست چەورى هەڵ دەبژێرێت، وەكو زەيتون ڕۆن، بەسەر كەرە و ماسى لە جياتى سوور گۆشت. پاراستن دەرمان ([چێمۆپرێڤێنشن]). دەرمان ئێسترۆگێن-بلۆكينگ، وەكو هەڵبژاردە ئێسترۆجين وەرگر مۆجەلێيتە و [ئارۆماتاسێ] ئينهيبەتە،ەكە مەترسيى سنگ شێرپەنجە كەم بكەوە لە ئافرەت لەگەڵێك بڵند مەترسيىەكە نەخۆشىپاراستن نەشتەرگەرى. ئافرەت لەگەڵێك زۆر بڵند مەترسيى سنگ شێرپەنجە لەوانەيە هەڵ ببژێرێت بۆيان دروست سنگ بەنەشتەرگەريييێت هەبێت لايان برد (پرۆفيلاكتيك نەشتەرگەرى لابردنى مەمك). ئەوان لەوانەيە هەروەها هەڵ ببژێرن بۆيان دروست هێلكەدان لا ببردرێن (پرۆفيلاكتيك وفۆرێكتۆمى) بۆكە مەترسيى هەردووك سنگ شێرپەنجە كەم دەكەمەوە و هێلكەدان شێرپەنجە.