Toussaint Louverture

تۆسان لۆڤێرتۆر (لەدایکبووی نزیکەی ١٧٤٣، برێدا، نزیک کاپ-فرانسا، سانت دۆمینگ [هایتی]- لە ٧ی نیسانی ١٨٠٣، فۆرت دی جۆ، فەرەنسا کۆچی دوایی کردووە) سەرکردەی بزووتنەوەی سەربەخۆیی هایتی بووە لە کاتی شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٧). –99). خەڵکی کۆیلەکراوی ڕزگار کرد و دانوستانەکانی کرد بۆ ئەوەی کۆلۆنی فەرەنسی لەسەر هیسپانیۆلا، سانت دۆمینگ (دواتر هایتی)، بە کورتی، لەلایەن خەڵکی پێشووی کۆیلە وەک پارێزگایەکی فەرەنسی بەڕێوەبچێت.

سەرهەڵبداتە سەر دەسەڵات

لۆڤێرتور کوڕی کەسێکی خوێندەوار و کۆیلە بوو. لە ڕێگەی پەیوەندییە یەزیدییەکانەوە هەندێک زانیاری لە زمانی فەرەنسی بەدەستهێنا، هەرچەندە بە خراپی نووسیبووی و قسەی دەکرد، بەزۆری زمانی کرێۆلی هایتی و زمانی خێڵەکی ئەفریقی بەکاردەهێنا. بە بەدەستهێنانی ڕەزامەندی بەڕێوەبەری کێڵگەکە، بوو بە ئاژەڵدار، چارەسەرکەر، ڕاهێنەر و دواجار بوو بە بەڕێوەبەر. لە ساڵی ١٧٧٦ بە شێوەیەکی یاسایی ئازاد بوو، هاوسەرگیری کرد و دوو کوڕی بوو. لۆڤەرچەر ماڵیی و کورت و بچووکی چوارچێوەی هەبوو. ئەو ڕۆمانی کاسۆلیکییەکی پڕ لە گەرمی بوو، دژی ڤۆدۆ (ڤۆدۆ) بوو. جل و بەرگی سادەی لەبەر دەکرد و خۆبەدوور دەگرت و ڕووەکخۆر بوو. وزە و توانای کارکردنی سەرسوڕهێنەر بوو و وەک سەرکردە ئیلهامبەخش بوو بۆ سەرسامی و ستایشکردن.

تۆسانت لۆڤێرتورتوسان لۆڤێرچەر، کرۆمۆلیتۆگراف، لەلایەن جۆرج دیباپتیستەوە بڵاوکراوەتەوە، نزیکی ساڵی 1990. ١٨٧٠.

کاتێک ڕاپەڕینێکی لەناکاو لەلایەن گەلانی کۆیلەکراوەوە لە پارێزگای باکوور دەستیپێکرد (ئابی ١٧٩١) و زۆری نەخایاند بڵاوبووەوە و هەزاران کۆیلەی لە سەرانسەری کۆلۆنیەکەدا گرتەوە، سەرەتا لۆڤەرتور پابەند نەبوو. دوای ئەوەی چەند هەفتەیەک دوودڵ بوو، یارمەتی وەستای پێشووی دا بۆ هەڵهاتن و دواتر پەیوەندی بە هێزەکانی ڕەشپێستەوە کرد کە خەریکی سووتاندنی کێڵگەکان بوون و چەندین ئەوروپی و مولاتۆیان (کەسانی ڕەچەڵەکی تێکەڵاوی ئەفریقی و ئەوروپی) دەکوژن. زۆری نەخایاند بێتوانایی سەرکردە یاخیبووەکانی تێگەیشت و ئامادەیی ئەوانی بۆ سازشکردن لەگەڵ ڕادیکاڵە ئەوروپییەکان سووکایەتی پێکرد. لۆڤێرتۆر بە کۆکردنەوەی سوپایەکی تایبەت بە خۆی، شوێنکەوتووانی خۆی لە تاکتیکی شەڕی گەریلادا ڕاهێنا. لە ساڵی ١٧٩٣ ناوی لۆڤێرتۆر بۆ ناوە ڕەسەنەکەی زیاد کرد؛ گرنگی وردی ناوەکە نادیارە، بەڵام مانای بە زمانی فەرەنسی، "کردنەوەی"، ڕەنگە ئاماژەی بە توانای تاکتیکی ئەو کردبێت وەک فەرماندەیەکی سەربازی.

کاتێک فەرەنسا و ئیسپانیا لە ساڵی ١٧٩٣دا کەوتنە شەڕەوە، فەرماندە ڕەشپێستەکان پەیوەندییان بە ئیسپانییەکانی سانتۆ دۆمینگۆوە کرد، کە دوو لەسەر سێی ڕۆژهەڵاتی هیسپانیۆلا (ئێستا کۆماری دۆمینیکانە). شوڕشگێڕ و وەک ژەنەڕاڵێک ناسرا، لۆڤێرتۆر توانای سەربازی نائاسایی نیشان دا و جەنگاوەری بەناوبانگی وەک مۆیس برازاکەی و دوو پاشای داهاتووی هایتی، ژان جاک دیسالین و هێنری کریستۆف بۆ خۆی ڕاکێشا. سەرکەوتنەکانی لە باکوور لەگەڵ سەرکەوتنەکانی مولاتۆ لە باشوور و داگیرکردنی کەناراوەکانی بەریتانیا، فەرەنسییەکانی لە کارەسات نزیک کردەوە. بەڵام لە مانگی ئایاری ساڵی ١٧٩٤دا، لۆڤێرتۆر چووە لای فەرەنسییەکان و وەک هۆکاری خۆی هێنایە ئاراوە کە ڕێککەوتننامەی نیشتمانی فەرەنسا بەم دواییە هەموو کۆیلەکانی ئازاد کردووە، لە کاتێکدا ئیسپانیا و بەریتانیا ڕەتیانکردەوە و ئەویش بووەتە کۆماریخواز. ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە بەهۆی دووفاقی مامەڵەکانی لەگەڵ هاوپەیمانەکانی جارێکی تر و بەهۆی سەربڕینی ئیسپانییەکان بەکۆمەڵ. گۆڕینی ئەو یەکلاکەرەوە بوو: حاکمی سانت دۆمینگ، ئیتیان لاڤۆ، تۆسانتی کردە لیوای حاکم؛ ئینگلیزەکان تووشی پێچەوانەبوونەوەی توند بوون؛ و ئیسپانییەکان دەرکران.

توسان لۆڤێرتور تا ساڵی ١٧٩٥، توسانت لۆڤەرتور بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن هەموو گروپە ڕەگەزییەکانەوە ناسرا و سەرسام بوو.

تا ساڵی ١٧٩٥ توسان لۆڤێرتۆر بەناوبانگ بوو. لەلایەن ڕەشپێستەکانەوە پەرستراو بوو و زۆربەی ئەوروپییەکان و مولاتۆکان بەرز دەنرخێنرا، چونکە زۆری کرد بۆ گەڕاندنەوەی ئابووری. بە سەرپێچیکردنی یاساکانی شۆڕشی فەرەنسا، ڕێگەی بە زۆرێک لە چاندنکارە کۆچبەرەکان دا بگەڕێنەوە و دیسیپلینی سەربازی بەکارهێنا بۆ ئەوەی کۆیلەکانی پێشوو ناچار بکەن کار بکەن. بەو قەناعەتەی کە مرۆڤەکان بە سروشتی خۆیان گەندەڵن، هەستی بەوە دەکرد کە ناچارکردن پێویستە بۆ ڕێگریکردن لە بێکاری. بەڵام ئیتر کرێکارەکان قامچییان لێ نەدرا: لە ڕووی یاساییەوە ئازاد و یەکسان بوون و قازانجی کێڵگە نۆژەنکراوەکانیان هاوبەش بوو. گرژییە ڕەگەزییەکان کەم بووەوە، چونکە لۆڤەرتور بانگەشەی ئاشتەوایی دەکرد و پێیوابوو ڕەشپێستەکان کە زۆرینەیان لەدایکبووی ئەفریقا بوون، دەبێت لە ئەوروپییەکان و مولاتۆیە ئەوروپییەکان فێربن.