لێدوانی بەکارھێنەر:Shkoshko

ناوەڕۆکی پەڕە بە زمانەکانی تر پشتگیریی لێ ناکرێت.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

ئةشيَت لةناوضوني بةكؤمةلَ ولةناويشياندا مرؤظ هؤكار طةليَك لةثشتيةوة بيَت كة رةنطة ضالاكى مرؤيي لة ثيس كردنى ذينطة ياخود جةنط هؤكار بيَت . ياخود ثياكيَشانى كلك داريَكي مةزن بة زةويدا هاوشيَوةى ئةوةى كة65 مليؤن سال بةر لةئيستا دةينةسؤرو جؤرةكانى ديكةى لةناو برد كة ئةم سيناريؤية رةنطة ثيَشكةوتنى مرؤظايةتى خؤي ليَ بثاريَزىَ لة ئايندةدا . بةموشةكي ئةتؤم ياخود بة تيشكي ليزةر يان بةهةر ئامرازيَك كة هيَشتا ئيَمة بيرمان ليَ نةكردؤتةوة . ياخود سارد بونةوةى نةواتى كرؤكى زةوى كة دةبيَتة هؤي لةدةسدانى مةجالي موطناتيزي كة زةوى لة تيشكة زيانبةخشةكانى خؤر دةثاريَزى كة بةهؤي تةقينةوة ئةكليليَكان كة ثي دةوتريَ رةشةباي خؤر كة هةلَطري تةنولكةى بارطاوين بة كارةبة وتيشكي زيان بةخش بة زينةوةران . ياخود نزيك بونةوةى كؤتاي تةمةنى خؤر كة بريتية لة 10 مليار سالَ كة ئيستا 5.5 مليار سالي تةمةنى بةريَ كردوة كة قسةكردن لةسةر ئةم خالَةيان زيادةية ضونكة مليارةها سال ماوة بؤ ئةو روداوة كة حةتمية رودانى . هةر بؤ زانياري خؤر لةكؤتايةكانى تةمةنى سوتةمةنى ثيَويستى لةهايدرؤجين ناميَني وة تيَكضون لة هاوسةنطي هيَزي كيَش لةناو كرؤك وتؤيذةكانى سةرةوةى دورست ئةبيَ وة ئةبيَتة هؤي طةورةبونى قةبارةي خؤر هةزارن هيَندةى قةبارةي خؤي كة تاكودةطاتة ئاستى مانط . زانايان دووثاتى ئةم دياردةية دةكةنةوة وة لة500 مليؤن سالَي كؤتاي تةمةنى دةست بة طةورةبون دةكات . وة دةبيَتة هؤي لةناوضونى يةك جاري زةوى .و ئةم روداوة حةتمية بةلَام زؤري ماوة روبدات .ثرسيارةكة ئةوةية ئاخؤ زينةوةرانى سةر هةسارةي زةوي توانى خؤ طونجانيان هةية لةطةلَ طؤرانة خيَرايةكانى زةوى لةم بابةتةدا ضةندين تويَذينةوة دةخةينة رو ئاخؤ لةناوضونى شةشةم نزيكة و هؤكارةكانى ضية ؟

بةر لةوةى بضينة ناو كرؤكي بابةتةكة ثيَويستة بزانين ئةو ثيَنج لةناوضونة لةميَذوي زةوى ضؤن وبؤضي وكةي رويانداوة . ئةو ثيَنج لةناوضونة زؤر بةزةبر بو بةئةندازةيةك لة%99.9 زيندةوةرانى سةر زةوى لةناو بردوة .

1- لةناوضونى . ئؤردؤفيكي- سيلةوري 439 مليؤن سالَ بةر لةئيستا رويداوة بةهؤي دابةزينى ئاستى دةريا وزةرياكان وة بةستنى روبارةكان وة ثاشان توانةوةى وبةرزبونةوةى ئاستي دةريا وزةرياكان كة بوة هؤي لةناوضونى %25 بنةمالَة دةريايةكان ولة %60 تةواوى رةطةزةكانى دةريا .

2-لةناوضونى .ضاخي ديفؤنى ئةويش بةر لة 364 مليؤن سالَ بةر لةئيستا رويداوة تاكو ئةمرؤ هؤكارةكةى نةزانراوة . بةلَام بةثي تويَذينةوةكان .زينةوةران هةمو خنكاون بةهؤي ساردبونةوةى رادةبةدةر . شايةنى باسة ئةم ضاخةش بةر لةضاخي خشؤكةكان .واتا زينةوةرانى دةرياي تةنها بونيان هةبوة .

3- لةناوضونى ضاخي بةرمي ترياسي 251.4 مليؤن سالَ بةر لةئيستا رويداوة وة بة خراثترين لةناوضونى بةكؤمةلَ هةذمار دةكريَ لة % 95 تةواوى زيندةوةرانى لةناوضون لة%69 رةطةزةكانى دةرياي لةناوضون ولة%70 جؤرةكانى وشكانى لةناوضون لة روكةكان و ميَش ومةطةزو ئاذةلَان و برِبرِةداران .وة هؤكاري راستةوخؤي ئةم ضاخة بةتةواوةتى يةكلانة بوةتةوة بةلَام زانايان ثيَان واية كلك داريَك ياخود هةسارؤكةيةك هؤكارةكةيةتى بةلَام هةنديَكي ديكة لةزانايان ثيَيان واية هؤكارةكةى تةقينةوةيةكى مةزنى بوركان ورذانى تواوةى بوركان بؤ ناو دةرياكان كة بةئةندازةيةكي ترسناك ريَذةي ئؤكسيجين كةم بوةوة وة بوة هؤي ذةهراوي بونى روبةري بةرفراوان لة وشكانى ودةرياكان . وة تاكو ئةمرؤ كؤمةلَطاي زانستى كؤك نين لةسةر هؤكاري راستةوخؤو راستةقينةى ئةم لةناوضونة.



(1)


4- لةناوضونى كؤتايي ضاخي ترياسي لةنيَوان 214 بؤ 199 مليؤن سالَ بةر لةئيستا رويداوة .هؤكارةكةى بوركانى زةبةلاح كة توانةوةى بةردةكان زةرياي ئةتلةسي كردةوة وئةم ضالاكية بوركانية ثلةكانى طةرماي زةوى بةرادةيةكى كوشندة بةرز كردةوة وة شويَنةواري ئةو بوركانة لة رؤذهةلاتى ئةمةريكا و بةرازيل وباكوري ئةفريقا وئيسثانيا دؤزراوةتةوة ئةم لةناوضونة لة%22 بنةمالَة دةريايةكانى لةناوبرد ولة%52 رةطةزةكانى دةرياي لةناو برد وة ريَذةى لةناوضوانى برِبرِةدارةكان نةزانراوة

5-لةناوضونى ضاخي تةباشيري 65 مليؤن سالَ بةر لةئيستا رويداوة . زانايان هؤكارةكةى بؤ ثياكيَشانى هةسارؤكةيةك بةزةويدا دةطيَرنةوة ئةو هةسارؤكةية لةنيمضةدورطةى يؤكاتان لة كةنداوى مةكسيك ئاسةواري تاكو ئةمرؤ ديارة و لةناوضون بةريَذةى لة%16 بنةمالَة دةريايةكان و لة% 47 رةطةزةكانى دةريا ولة%18 بنةمالةكانى وشكانى لة برِبرِةدارةكان كة دةينةسورةكانيش لةخؤ دةطريَ ئةم ريَذةية تؤمار كراوة. لةديَر زةمانةوة شارستانيةكان ومرؤظ دةستةوسان بوة لةبةرامبةر كارةساتة سورشتيةكان كة دووضاري شارستانيةتةكانيان بؤتةوة وةنةيان توانيوة بةرنطاري ببنةوة .وة هةميشة هةولَ ي خؤ ثاراستن وخؤ دورخستنةوةيان داوة بة كؤض كردنى بةكؤمةل لة جيَطايةكةوة بؤ شويَنيَكي ديكة . بؤ نمونة شارستانيةتى ئينكا وماياكة دةكةويَتة ئةمريكاي باشور لةنيَوان ولاَتى ئيكوادؤر ومةكسيك و ثؤليظياو ضةندين ولاَتى ديكة هؤكاري توانةوةى ئةوشارستانيةتة دةطةريَتةوة بؤ وشكة سالَي لةناوضةكانيان وةبةرثابونى جةنط لةنيَوان هؤزاةكانى ئةوشارستانيةتة لةسةر سةرضاوةكانى ئاوو ئاوديَري . تاكو كؤتاي سةدةي بيستةم هةر وا زانرابو كة بةهؤي داطير كاري ئيسثانيا وة ئةم شارستانيةتة تواوةتة و بةلاَم ثاش ليَكؤلَينةوةى ورد لةسةر ئيسك وثروسكي مرؤظكان كة بةكؤمةلَ لةضةند ناوضةيةك بونيان هةبو دةركةوت ئةمة هؤكاري ذينطةى لةثشتةوة بوة .وضةندين ناوضةي وشك دؤزراوةتةوة كة شويَنةواري نزاو قوربانى مرؤظةكانى ليَبوة . ليَرةدا مةبةستمان لةباسكردنى ئةم نمونةية ئةوةية كة مرؤظ زياتر نية لةزينةوةرانى لةناوضو وةخؤطونجانى مرؤظ بؤ بةهيَزي بايلؤجي ناطةريَتةوة بةلَكو بؤ ذيري ئةطةريَتةوة .وة ئةشيَت بلَيَن مرؤظ بونةوةريَكى زؤر ناسكة بةخيَراي كاريطةري طؤرانكاريةكان لةسةري بةدةر دةكةون بةتايبةت طؤرانى بايلؤجي .ئةمجارةيان رةنطة ذيري مرؤظ ثيَشكةوتنةكانى بؤخؤي هؤكاريَك بيَت بؤ سرِينةوةى رةطةزي مرؤظ لةسةر هةسارةي زةوى بة ثيس كردنى ذينطة وململانيَ و جةنط و .......هتد

بةثي تويَذينةوة زانستيةكان كة لة زؤربةي دةزطا زانستيةكان وزانكؤكان ئةنجام دراوة .. لةناوضونيَكي بةكؤمةل بةريَوةية كة رةنطة ئةم جارةيان رةطةزي مرؤظيش يةكيَك بيَت لةناوضوةكان... وة بةثي يةكيَك لةو تويَذينةوانة كة لةزانكؤي (ئيَكسترا ) لة باشوري رؤذئاواي شانشينى يةكطرتوي بةريتانيا ئةنجام دراوة لةهةر دة جؤر لة بونةوةران بونةوةريَك لة كؤتاي ئةم سةدةية واتا سةدةى 21 دووضاري لةناوضونى يةك جاري دةبيَت .بةهؤي ضةق بةستوى طازة طةرمةكان لةبةرطة هةواي زةوى وة ئةو طؤرانكاريانةى كة رو دةدةن لةذينطة كة ناتوانن خؤيان بطونجيَنن لةطةلَيدا . وة بةثي ئةو تويَذينةوةية كة ثشت بةستو بةكؤمةلَيك دياردةى لةناوضونى هةنديَك لةزينةوةران بةرِيَذةيةكى نا سورشتى وخيَرا لةناودةضن كة ثيَ دةضي ئةمة لةناوضونى بةكؤمةلَي شةشةم بيَت . . وةزانايان ثيَشبينيةكانيان دوورست دةرضوة لةمةرِ خيَراي لةناوضون وة بةثي ئةنجامي تويَذينةوةكانيان لةكؤتاى 2100 لةسةدا 10 سةرجةم زينةوةران لةناو دةضن وة ون دةبن بؤ هةتا هةتاى . وة بةثي ئةو ليَكؤلينةوانةى كة ( ئيلين ماكلين و رؤبرت ويلسن ) كة لةم دوايةنة هةلَساون ثي نزيكةى 200 بيرو رايان وةرطرتوة لةماوةى رابوردو لةسةر كاريطةريةكانى ضةق بةستوىى طازة طةرمةكان وطؤرانى ذينطة لةسةر لةناو ضون.. وة بةراورديان كردوة لةطةلَ 130 راثؤرت كة راستةو خؤ ئةم لةناوضونانة هؤكارةكةى ئةطيَرنةوة بؤ طؤرانى خيَراي ذينطة . كة جؤرةكان ناتوانن خؤيان بطونجيَنن لةطةل طؤرانكارية خيَراكان . كة خؤي لة طؤرانى ثلةي طةرماو ريَذةى باران بارين وةزياد بونى ريَذةى ترشةلؤك لة ئؤقيانوسةكان كة كاريطةري لةمانةوةى جؤرةكان دةكات .بةجؤريَك هةرةشةي جدية بؤ لةناوضونيان بةتايبةت جؤرةكانى .مةرجان كة ئةويش بةسةدان هةزار جؤر زينةوةر لةخؤدةطريَ كة ئةوانيش خؤراكي زينةوةرانى ديكةن كة ثضران لة زنجيرةى خؤراك دورست دةبيَ وة دةبيَتةهؤي لةناوضونى بةكؤمةلَ لةئؤقيانوسةكان كة زؤربةى زينةوةرانى سةر زةوى لةخؤ دةطريَ . و هةر بةثي تويَذينةوةيةكى ديكة كة هةر سيَ زانكؤي (ستافؤرد و برنستون وبيركلي ) ئةنجاميان داوة وة ئاذنسي هةوالَي (بي بي سي) بريتانى بلَاوي كردؤتةوة . كة ريَذةي لةناوضونى برِبرِة دارةكان 114 جارخيَراتر لة ريَذةي سورشتى لةناو ضون . وة هةمان ئةو تويَذينةوةية سالَي رابوردو زانكؤي (ديوك) ي ئةمريكى كة يةكيَك لة تويَذةرانى ئةلَيَ ئيَمة لةليَواري لةناوضوني شةشةمين . كة كؤتا لةناوضون 65 مليؤن سالَ بةر لةئيستا بةهؤي نايزةكيَكةوة ذيانى سريةوة لةسةر هةسارةي زةوى .. سةرثةرشتياري ئةم تويَذينةوةية لةزانكؤي ناوبراو ( طيراردؤ سيبالوس ) ئةطةر بةهؤي زيادة رةويةوة دووضاري لةناوضونى بةكؤمةلَ ببينةوة ئةوا زةوي ثيَويستى بة مليؤنةها سالَ هةية بؤ طةرانةوة بؤ باري ئاساي خؤي . وة بيَ طومان رةطةزي مرؤظ يةكيَكة لةو بونةوةرانةى كة ئةطةري زؤرة لةناوضونى. وة هةر لةدريَذةى ئةو تويَذينةوةية زانايان ضاوديَري ئةوةيان كردوة كة برِبرِة دارةكان واتا ئةو بونةوةرانةى كة برِبرِي ثشتيان هةية (عمود الفقري) لة تؤماري هةلَكؤلَراوةكان .ريَذةى لةناوضونى يةكجاري بؤ جؤرةكان 100 جار بةرزترة لة لةو ريَذةيةي كة لةرابوردو لةقؤناغةكانى لةناوضونى يةكجاري تؤمار كراوة . وة زانايان ئةلَيَن ئةم زيانة سورشتية ئةطةر لة ماوةى 10 هةزار سالَ روبدات ئاساية. بةلَام لةسالَي 1900 وة تاكو ئةمرؤ 400 جؤر لة برِبرِةدارةكان لةناوضون كة ئةم رِيَذةية يةك جار ترسناكة وة ناهاوسةنطى لة سورشت دوورست دةكات . وةزةنطيَكى مةترسي دارة كة ئاطةدارمان دةكاتةوة لةوةى ئيدى ئيَمة لةليَواري لةناوضونى بةكؤمةلَي راستةقينةداين . وبةثي تويَذينةوةيةكى ديكة كة (ساينس ئادفانسس ) ى زانستى. بةشيَوةيةكي دةوري بلَاوي دةكاتةوة .ضةند هؤكاريَك دةخاتة رو لة طؤرِان و ثيس بونى ذينطةو لةناوبردنى دارستانةكان . كة شويَنةواري نيطةتيظ لةسةر سيستةمة ذينطةيةكان بةجىَ دةهيَلَيَ . كة هةنديَك لةسودةكانى ثيتاندن لةريَطاي ميَش هةنطةوة . دووضاري لةناوضون دةبيَتةوة لة سيَ نةوةى داهاتوى مرؤظايةتى . هةروة ك .ثاول ئيرليخ . لةزانكؤي ستانفؤرد .ئةلَيَ نمونة لةبةردةستة لة سةرانسةري جيهان لةتةواوى جؤرةكان هةذمار دةكريَن لة مردوةكان . ئيَمة ئةو شويَنانة دةبرين كة لةسةري دانيشتوين … ويةكيَتى جيهانى بؤ ثاراستنى سورشت . لةراثؤرتي سالَانةى خؤيدا ئاماذة بةمةترسية جديةكان دةكات و دةلَىَ هةمو سالَيَك 50 جؤر لة ئاذةلَان نزيك دةبنةوة لة لةناوضونى يةكجاري . بةشيَوةيةك 41 لةسةدي ئةوةى لةئاوو وشكانى دةذيَن و25 لةسةدي شيردةرةكان. وة لةسالَي رابوردو زاناي زيندةوةر زانى و ثسثؤري لةناوضونى بةكؤمةلَ (ستيوارت بيم ) لةزانكؤي ديوك لة باكورى كارولاينا راثؤرتيَكى ئامادة كردوة هؤشداري دةدات كة مرؤظ بؤ خؤشي لةليَواري لةناوضونى بةكؤمةلَة ى شةشةمة.هةر بةثي راثؤرتةكةي .ستيوارت بيم ريَذةى لةناوضونى بةكؤمةلَ 1000 جار خيَراترة لة ريَذةي سورشتى نةك وةك ئةو تؤيَذينةوةيةي كة دةلَيَ 114 جار خيَراترة . سةرئةنجام طيشتينة ئةو راستيةي كة لةناوضونى بةكؤمةلَ. ثةيوةندي تةنها بة سوري ذينطةيي زةوييةوة نية بةلَكو هةنديَك جار لةدةرةوةى ذينطةى زةوي هؤكار هةبوة بؤ لةناو بردنى ذيان بةريَذةيةكى بةرضاو . بةلَام ئةوةى جي سةرنجى كؤمةلَطاي زانستية لةناوضونى جؤرةكان ئةم جارة راستةوخؤ دةستى مرؤظى لةثشتةوةية بةئةندازةيةك زؤر خيَراتر لة لةناوضونة بةكؤمةلَكانى رابوردو وة ئةو خالَي كة تةواوى تويَذينةوة زانستيةكان لةسةري كؤكن خيَرايي لةناوضونة بةسةدان جار لة رابوردو . بةلَي ئةم جارة دةستى مرؤظ لةثشت لةناوضونى بةكؤمةلةوة هةية وة رةنطة خودي خؤشي ببيَتة قوربانى و بة يةك جاري رةطةزى مرؤظ لةناو بضيَت كة ئةم ئةطةرة زؤر واريدة لةضةند سةدةى داهاتو بةتةواوةتى كاريطةريةكانى بةدةركةون لة ثيس بونى ئاوى خواردنةوةو دةركةوتنى دةيان نةخؤشي بايلؤجى كوشندة دياردةي بةبيابان بون لةهةنديَ ناوضةولةهةنديَكي ديكة زريان ولافاو بومةلةرزة .....هتد تاكو ئةم سالَانةى رابوردو وا ئةزانرا ئاذةلَة زةبةلاحةكانى كيشوةري ئوستوراليا هؤكاري طؤرانى جيؤلؤجي وذينطةي لةثشتةوة بو لةنيَوان 150 بؤ 45هةزار سالَ بةر لةئيستا بةلَام كؤتا تويَذينةوة بةسةرثةرشتى زانكؤي موناش لة ولايةتى فيكتؤرياي ئوستوراليا وزانكؤي كؤلؤرادؤ بؤلَدري ئةمريكى ثاش ليَكؤلَينةوةى ضرِ طةيشتة ئةو راستيةى كة دةستى دانيشتوانى رةسنى ئوستورالياي لةثشتةوةية بةراوكردنى زؤر .بةلَطةكان خؤي لة (بوغ) واتا خانة نارةطةزيةكان كةهؤكارة بؤ زياد بون ياخود بةثيَضةوانةوة ..كةروى ثاشةرؤي ئاذةلَة روكية زةبةلاحةكان كة بةسةر وشكانى دا دةرؤيشتن لةوانة كةنطةري زةبةلاح كة كيَشي 450 كيلؤ طرامة وة سحليةى مةزن كة دريَذي 7 مةتر بوة وة كيسةلَي مةزن كة قةبارةي بةقةد ئؤتؤمبيَليَكي بضوك بوة .ئةم بةلَطانة دةرهيَنراون وشيكاريان بؤ كراوة كة ئاخؤ ئةم زينةوةرانة لة زينةوةرة رةسةنةكانى ئوسوراليان ياخود نا بةبؤيان دةركةوتوة كة بةلَىَ واية ئةويش بةهؤي بوغي كةروى ثاشةرؤ كة ناسراوة بةناوى (سثؤرؤرمايلا) وة ميَذوةكةى بؤ 45 بؤ150 هةزار سالَ دةطةريَتةوة وةتاكو ئةمرؤش ئةو جؤرة كةروة هةية لةثاشةرؤي هةنديك لةئاذةلَة ثيادةكان . و ثرؤفيسؤر (جيفورد ميلر ) لةبةشي زانستةكانى جيؤلؤجيا لةزانكؤي كؤلؤرادؤ بؤلدر .دةلَيَ زؤري بونى ئةو بوغي كةروة لةئوستوراليا بةلَطةيةكى حاشا هةلَنةطرة زؤريَك لة شيردةرة مةزن وزةبةلاحةكان بونيان بةزؤري هةبوة لة ماوةكانى رابوردو تاكو 45 هةزار سالَ بةر لةئيستا لةباشوري رؤذئاواى ئوستوراليا . وة لة%85 بةيةك جاري لةناو ضون (2) ......نزيكةى 50 هةزار سالَة مرؤظ لةئوستوراليا شويَنةواري هةية وة بةثي تويَذينةوةيةك كة 2006 ئةنجام دراوة كة راوى مرؤظ بؤ ئةو جؤرانة بةس بوة بؤ لة ناوضونيان . كةواتة .45لة هةزار سالَي رابوردوةوة تاوةكو ئةمرؤ مرؤظ كاريطةري هةبوة لةسةر ذينطةى دةوروبةري .وئةوةى ئىستا مرؤظ دةيكات جياوازي زؤرة لةقةبارةي كاريطةريةكانى لةسةر ذينطة بةئةندازةيةك طؤرانةكانى خيَرا كردوة كة رةنطة بة وزةى ثاك وكةمكردنةوةى فريَدانةوةى طازة طةرمةكانيش بؤ بةرطة هةوا ناتوانى وابةزوي ذينطة بطيَريَتةوة سةر دؤخةي سورشتى خؤي .هةرضةندة ضةند كؤربةنديَك بؤ دؤزينةوةى ريَطا ضارةي كةمكردنةوة ي كاريطةريةكانى طؤرانى ذينطة ئةنجام درا بةلَام هةر حةوت ولَاتة ثيشةسازية طةورةكان ثيَوةى ثابةند نةبون بةتايبةت ئةمريكا ثاش طةزبوةوة لة ريَكةوتنى كيؤتؤ كةلة15 نؤظةمبةري 2005 ئةنجام درا لةذيَر رؤشنايي ريَككةوتنى ولَاتان لةنةتةوة يةكطرتوةكان . ئيستا ثاش تيَثةربونى 12 سالَبةسةر ئةو ريَكةوتنة جطة لةذاثؤن و كؤريا هيض ولَاتيَك هةنطاوى ثراكتيكي نةهاويشتوة بؤ كةم كردنةوةى دةرثةراندنى طازة طةرمةكان لة دووةم ئؤكسيدو يةكةم ئؤكسيد كة بةثي دواين تويَذينةوةى نةتةوة يةكطرتوةكان بةشي خؤراك و كشتوكالَ (فاو) تةنها لة سالَي 2010 ...(10)مليار تؤن طازي دوةم ئؤكسيدي كاربؤن فريَدراوةتة بةرطة هةوا تةنها لةبةشي كشتوكالَي وة بةطشتي وةبةرهيَنان لةو كةرتةوة بةثي هةمان راثؤرت لة2013 و2014 كة حكومةتى نةرويج وئةلَمانيا ئةنجاميانداوة ئةوريَذةية بةرزبؤتةوة بؤ 85 مليار تؤن .بةلَيَ ئةمة تةنها لةكةرتى كشتوكالَدا ئةو ريَذة بةطشتى ريَّذةى سالَانة رو لةبةرزبونةوةىية بةهؤي فراوان بونى ضالاكي ثيشةسازي لةهةمو بوارةكاندا وة ئاماري طشتي سالَي 2013 ريَذةي دةرثةراندندي دووةم ئؤكسيدي كاربؤن بةتةنها 358.485.920.0 تؤن بوة.. دريَذة و وردةكاري ئامارةكة لةم لينكةوة كة ثيَطةي فةرمى بانقي نيَودةولَتية وةربطرة.. http://www.albankaldawli.org/

ئةم طؤرانكاريةخيَرايانة كة بةري ثيَناطيريَ مةترسي طةورة لةسةر ضارةنوسي مرؤظ دورست دةكات.. وة بةثي تويَذينةوةى زاناي ذينطة(ساميغؤل راتنا باجراشاريا) كة سةرؤكي تيميَك بو بؤ تويَذينةوة لة توانةوةى بةستةلَكى هيمالايا لةنيثال ئةنجام دراوة ونةرويج تيَضوةكةى طرتؤتة ئةستؤ .تةنها لةسالَي 1977 بؤ 2010 لة% 24 بةستةلَكي هيمالاية تواوةتةوة كة ضةندين روبار ي وةك براهمابؤترا كة دريَذيةكى 2900 كيلؤمةترة تيَثةردةبيَ بةضةندين ولَاتى وةك نيثال وهيند وضين . و توانةوةى بةستةلَةكى هيمالاية لةئةنجامى بةرزبونةوةى ثلةي طةرما سالَانة كيَشة بؤ ولاَتانى حةوزي ئةو روبارة دورست دةكات وة لةئةطةري بةرز بونةوةى ريَذةى توانةوةى سالاَنةى بةستةلَكى هيمالاية طةورةترين كارةساتى مرؤي دروست دةكات بةئةندازةيةك ململانيَ وشةر لةنيَوان ميلةتانى ئةو ناوضةية دوورست دةبيَ ئةمة جطة لةوةى ضارةنوسي نزيكةى 3 مليار مرؤظ لة خةتةر داية وة بةثيَ راثؤرتيَكي ديكة كة ناشيؤنال جيؤطرافيك ثةخشي كردوة لةثيَطةي خؤي تاكو سالَي 2030 لة%50 بةستةلَةكي هيمالاية ئةتويَنةوة طةورةترين كارةسات دورست دةبيَ هةرضةندة ئةم توانةوةية لةسةر خؤية بةلَام لةمةوداي دةيةيةك بةرونى كاريطةريةكانى بةدةر دةكةويَ .وة رةنطة كؤضي ملياري دورست ببيَت لة ئةوناوضانة بؤ ئةوناوضانةى كة كاريطةريةكانى ضةقبةستويي طةرما كةمترة . ئيستا مرؤظايةتى بةثي هةمو ثيَوةريَك لةرؤخي لةناوضونى يةك جارية رةنطة لةكؤتاي ئةم سةدةية جؤرةها كارةسات روبدا لة دةركةوتنى نةخؤشي جةرسومى ودياردةى بةبيابان بون ووشكة سالَيلةهةنديَك ولَات وةك ضين وولاَتانى ئةفريقيا ورؤذهةلاَتى ناوةراست .. وتوانةوةى بةستةلَكي طريلاندو بةستةلَكي جةمسةري باكور وجةمسةري باشور كة بةدةيان ولَات لةكةنارةكانى زؤربةى شارةكانيان دووضاري نقوم بون دةبن وة ئاوي زةرياكان تاكو سالَي 2050 لة 3 مةترةوة بؤ 7 مةتر بةرز دةبيَتةوة . وة زيادبونى بةردةوامى ريَذةى دانيشتواني زةوى و ثيَداويستى لةخؤراك و ثيشةسازي زياتر ئةطةري كارةساتى لةناوضونى شةشةم زؤر خيَراتر دةكات وةك لةوةى ثيَشبينى دةكريَت لةلايةن زاناكانةوة. وة هةربةثي تازةترين راثؤرت كة ئاذانسي ( ناسا ) ئةمريكى كة لة 5 فبرايةري ئةم سالَ بلاَو كراوةتةوة .وةتيدا نةخشةي طؤرانى ثلةكانى طةرماى تيَدا تؤمار كراوة لة136 سالَى رابوردو تاوةكو 2016 وة هةر بةثي راثؤرتةكة 2016 طةرمترين سالَ وبةرزترين ثلةي طةرماي تيَدا تؤمار كرا كة لة ضةندين سةدةى رابوردو ئةو ثلة بةرزانة تؤمار نةكراوة .شايةنى باسة بةرزترين ثلةي طةرما لة ناوضةيةكى ئيَران تؤمار كرا كة سةرو 70 ثلةي سةدي بو . هةر بةثي راثؤرتةكة كة ظيديؤي شيكاري لةطةلَداية كة لةثيَطةى فةرمي ناسا بةدةست دةكةوى َ .لة35 سالَي رابوردو ثلةكانى طةرما بةخيَراي بةرز دةبنةوة وة لةناو ئةو 35 سالَ 17 سالَي كؤتاي زؤر طةرمتر بوة واتا لة سالَي 2001 . وة وةك لةراثؤرتةكةدا هاتوة كة ذينطةى زةوي ضيديكة بةرطةى بةرزبونةوةى ثلةكانى طةرما ناطريَ .وةئةطةر لةسةر ئةم ريتمة ثلةكانى طةرما بةرزبيَتةوة ئةوا بةضاوي خؤمان لةناوضونى ضةندين جؤري ئاذةلَ وروةك دةبينين . وةهةروها ئةبيَتة هؤي لةدةست دانى ئؤكسجينى ثيَويست لة ئؤقيانوسةكان بؤ ذيان كة كارةساتى قرِ بونى مةزن بةدواي خؤدا دةهيَنىَ. وة بةردةوام دارستانة باراناويةكان وكةمةريةكان لةناودةضن وة ئةوكات ضةقبةستوي طازةطةرمةكان لة بةرطةهةواى زةوى ضةندين هيَندة كاريطةريةكانى خيَرا دةبيَت بةوةى كة دووةم ئؤكسيدي كاربؤن برِيَك لةو طازة دارستانةكان وئؤقيانوسةكان ضارةسةري دةكةن . ئةمةش ئةوة دةردةخة . كة مرؤظ ناتوانىَ بةر بةم طؤرانكارية خيَرايانة بطريَ كةدواجار سةري خؤي دةخوات. سةرئةنجام . .دةرثةراندنى زياتر وزياتر ي طازة طةرمكةرةكان بؤ بةرطة هةواى زةوى .بةبةردةوامى ئؤكسجين لة هةوا كةم دةكاتةوة لةئةنجامى مردنى بلانكتؤن (زينةوةري خؤهةلَواسةرةكانة عوالق كة لةئاوي شيرين وسويَرةكان دةذي وةخؤراكى زؤريك لة زينةوةرانة لةناويانيشاندا جؤريَكى حوت )وة ئازاد كردنى كبريتيدي هايدرؤجين طازيَكى كوشندةية لةكاتى توانةوةى تةرم ياخود زبلَو خاشاك دورست دةبيَ وة بؤنيكى ناخؤشي هةية وة ريَذةيةكى باش لةم طازة لةنةوتدا هةية وة لةريَطاي طةرم كردن جيا دةكريَتةوة . هةربؤية ئةطةر خؤهةلَواسةرةكان بمرن ئةوا بةرِيَذةيةكى مةترسي دار ئةم طازة بلاَو دةبيَتةوة لةئؤقيانوسةكان وبةرطة هةوا .وة كوشندةية بؤ هةمو جؤرةكانى ذيان وة هةنديك لةزانايان ثيَان واية لةناوضونى بةرمى هؤكارةكةى ئةم طازة كؤشندةية بو كة قرِي خستة زؤربةي زينةوةرانى دةرياي و وشكانى.. كةواتة طازةطةرمةكان تةنها كاريطةريان نية لةسةر كةشو هةواو دياردةي بةبيابان بون وشكة سالَي وزريان ولافاو بةلَكو لة ئاميَزيدا ضةندين سوثرايزي مةترسيداري بؤهةلَطرتوين . هةرضةندة فشاريَكي زؤر هةية لةلايةن نةتةوةيةكطرتوةكان وريكخراوة ذينطيةكان وزؤريَك لة ثارتة سةوزةكان بؤ ثةرةثيَدانى بةرهةم هيَنانى وزةى ثاك لة تيشكي خؤر ورةشةباو ئاو بةلاَم نةخشةو ثلانةكاني ولاَتانى ثيشةسازى طةورة بؤ ئةو مةبةستة زؤر خاوةو دريَذ خايةنة وةمةترسي زانايان لةوةية كة ئيدي كات درةنط بوة بؤ ريَطريكردن لة طؤرانكارية خيَراكان .






(3)