لێدوانی بەکارھێنەر:Asowahab

ناوەڕۆکی پەڕە بە زمانەکانی تر پشتگیریی لێ ناکرێت.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

[ ئافرةت لة زمانى كورديدا ] يان [ زمانيَكى نيَر سالار ]

بايةخى طةرِان لة ثةيوةندى نيوان ئافرةتء زمان، لة ويَناكردنيَكى مةنهةجييةوة سةرضاوة دةطريَت، بةو ثيَيةى كة ئةركى زمان ئةركيَكى بيَلايةن نيية، بطرة سيستةميَكى هيَمايية كة ملكةضة بؤ بةديهيَنانى ثةيوةنديية كؤمةلآيةتييةكان، بؤية ليَرةدا ئةركة رةوانبيَذييةكةى تيَدةثةرِيَنيَت . بةلَكو ليَرةدا جةخت لةسةر ثةيوةنديية ديالؤطييةكةى دةكاتةوة، ضونكة زمان تةنها لة ثيَناو ئاسانكردنى كردةى بةيةكطةيشتن نةخولَقاوة، بطرة دةتوانيَت ( ضاوديَرىء درؤو توندوتيذىء بةكةمزانينء توقاندنء ضةوساندنةوة بكاتء ئارةزوو ضيَذوو يارىء كيَبرِكىَء ياخيبون بةدى بهيَنيَت، هةروةها دةتوانيَت ببيَتة بواريَك بؤ خالَيكردنى ضةثاندنء تاثؤ )1 . زمان بةم مانا كارليَكيية، ديدطاى بةيةكطةيشتنى دةنطة جؤراوجؤرةكانء ئةمبارى ئةو حوكمء بةهايانةية كة لة رووى بونيادةوة يةكتر دةبرِن ( هةلَطرى دةنطى ئةوى ترة )2 . هةروةها ئامرازيَكة بؤ دياريكردنء ئارِاستةكردنى ويَناكردنى بةكارهيَنةرانى بؤ جيهانى دةرةوة، زمان ئامرازيَكى هيَمايىء كؤمةلآيةتيية هةموومان لةسةر بنةماى سيستةمطةليَكى ياسا بؤ دارِيَذراوى ثيَشوةخت بيردةكةينةوةو هةست دةكةينء كارليَك دةبين لةطةلأ جيهانى دةرةوةو سنوورى جيهانبينيمان دياريدةكات . بةم ماناية هايدطةر ثيَيواية كة ( زمان مالَى بوونء دالَدةدةرى بوونةوةرة )، بؤية بوونةوةر بة ئاطاوة يان بة بآ ئاطا كارى ثيَدةكات بؤ دارِشتنةوةء راطةياندنى ئةوةى لة ناخيدا هةية بؤ ئةوو ئةوانى تر، ئةمةش وايكردوة زؤر بة ورياييةوة لة كاتى دارِشتنةوةى طوتارى رزطاركردن مامةلَة بكةين لة بارةى دةلالةتى ئةو هيَماو جولآنةى كة جةستة دةينويَنيَتء زمان دةريدةبرِيَت . لةم روانطة رةخنةييةوة لةبارةى زمان، ثيَويستة طوتارى ميَينة لة هةذموونى دةستبةسةراطرتنى لة لايةن نيَرينةوة ئازاد بكريَت، لةطةلأ مافدان بة ميَينة بؤ قسةكردنء طوزارشتكردن بة هةموو شيَوةكان . ئةو تويَذينةوة ئةتنؤزمانيانةى كة زانايانى وةك ورف Worf و ساثيَر Sapir ئةنجاميانداوة جةخت لةوة دةكةنةوة كة هةموو زمانةكان طوزارشت لة ( تؤرِيَك لة ويَناكردنى تايبةت بؤ جيهان )4 دةكةن، ثيَشةنطى ئةو تويَذينةوانةش كة لةم بوارةدا كراوة ئةو تويَذينةوةية كة ثؤلَ فؤرفى Paul forfey سالَى 1944 ئةنجاميداوة لةبارةى ثةيوةندى نيَوان زمانء سيَكس لة كؤمةلَطة بةراييةكاندا، فؤرفى برِواى تةواوى بةوة هةية كة زمانى نيَرينة دةتوانيَت ببيَتة ئامرازيَك بؤ كؤنترؤلَ كردنى ميَينة، هةر وةك ئةو دةسةلآتةى كة قسةكةرانى زمانى ستاندارد هةيانة بةسةر قسةكةرانى يةك شيَوة زار دا.

لة سةرنجيَكى ترى تويَذةرة ئةتنؤزمانةوانةكاندا لة بارةى جياوازيية زمانةوانييةكانى كؤمةلَطة بةراييةكان، ئةو مةسةلةيةية كة         ( جسثرسن ) بة ( تاثؤى زمانةوانى ) ناوى دةبات، وا لة ذنان دةكات بة هيض شيَوةيةك ناوى ثياوةكانيان نةبةن، ضونكة ناوبردنى ثياوةكانيان بة ناوى خؤيان دةبيَتة هؤى هيَنانى شةرِ بؤ ناو مالَةكانيان، بؤية ثةنا بؤ كؤزارشتى مجازى دةبةن بؤ ناوبردنى ميَردةكانيان، ئةم رةوشة زمانيية ئةو بةربةستانةن كة لةسةر رِيَى جياكاريية رةطةزييةكان دروستكراون، لةم رووةوة (مارينا يكؤيلؤ Marina Yaguello  ) سةرنجى ئةوةى داوة كة (لة لاى ئةندامانى هؤزى كلؤنيثا Klonipa ناوبردنى ثياوان نيَرينة لة خزمانى ثياوة لة لايةن ذنةوة تابؤية، تةنانةت دةربرِينى ئةو ثيتانةى كة ئةو وشة تاثؤيانة دةخةنةوة ياد بةكاربةران قةدةغةيةو ثيَويستة بطؤرِدريَن) 7 . 

(لة لاى زؤريَك لة طةلانى دونيا ناوبردنى هةنديَك لة ئةندامانى جةستةى نيَرينة بة ناوى روونى خؤيان تاثؤيةو تاثؤ بووة، بؤية زؤرجار بؤ دووركةوتنةوة لةم دؤخة ثةنا براوة بؤ ليَكضواندن يان بةكارهيَنانى وشةى قبولَكراو بؤ مامةلَةكردن ثيَى)8، ئةم دؤخة لة زمانى كورديشدا رةنطدانةوةى هةية بؤ نموونة بةكاربردنى هةندآ وشةى مجاز بؤ ئةندامى زاوزيَى ثياو [ هينةكةى – شتةكةى – كويَرة مارةكةى – كابراكةى – سةر سوور – كابراى يةك ضاو ......هتد] . جسثرسن ثيَيواية كة ثةيوةندى ذن بة زمانةوة ( خؤى لة ثاراستنى روونى زمان دةبينيَتةوة لة ريَطةى دوورطرتنى بة حوكمى غةريزةى ميَينايةتى لة دةربرِينة بازارِييةكان )9 . ئةم دؤخة دونيية كة لةبونيادى سةرةوةى زمانة جيهانييةكاندا رةنطى داوةتةوة لة زمانى كورديشدا رةنطدانةوةى هةية، بةلآم ثيَش هةموو شتيَك با ئاورِيَك لةو كةلتوورة بدةين كة رةنطدانةوةيةكى زؤر زؤرى هةية لة كةلتوورى كوردىء دواتر بة روونى لة زمانى كورديدا رةنطة داوةتةوة، ئةويش كةلتوورى ئيسلاميية . لة صةحيحى بوخاريدا لةبارةى رةطى ميَذوويى ضيرؤكى دروستبوون (ئادةمء حةوا ) هاتووة :[ أستوصوا بالنساء خيراً فأنهن خلقن من ضلع، ان اعوج شىء في الضلع أعلاه، فأن ذهبت تقيمه كسرته ، وان تركته لم يزل أعوج ] 10 . هةروةها هةنديَك لةو تةئويلاتانةى كة لايةنطرانى ئايدؤلؤطياى نيَرينةء خويَندنةوةى ئيختيزاليانةيان هةية بؤ ئةو دةقة ثيرؤزة قؤرئان كة دةفةرمؤيَت [ وليس الذكر كالأنثى ] ئةمةش بؤ خستنةرِووى جياوازيية جةستةيىء دةروونىء عةقلَيء كؤمةلآيةتييةكانء سةثاندنى دةسةلآتى نيَرينة، ئةمة لة كاتيَكدا ئةم دةقة لة سياقى خؤى دابرِاوةو بة هيض شيَوةيةك ثةيوةندى بةو مةسةلانةوة نيية كة داويانةتة ثالَى ) 11 . هةروةها هةنديَك حوكمدانى ثيَوةرىء ميتؤلؤطى كة خراوةتة ئةستؤى ذنان، ئامانج ليَى ثةراويَزخستنى ذنان بووة لة بوارى رةوان بيَذىء عةقلَء قسةزانى، ئةطةر لة هةر مةجلسيَكيشدا بوارى ئامادةبوونيشى ثيَدرابيَت، ئةوا ئةطةر قسةى كردبيَت بة نةزانء طةمذة لة قةلَةم دراوة يان ناتؤرةى (رةحة حةوت دةم )ـى دراوةتة ثالَ، (بؤ نموونة لة ئةفسانةى "زرقاء اليمامة " كاتيَك نوذدارى دةداتة هؤزةكةى بة هاتنى دوذمنان، كةس باوةرِى بة قسةكانى نةكردووةو بة طةمذةيان داوة لة قةلَةم ) 13 . ئةم حوكمة ثيَشوةختانةى كة لةبارةى ذنانةوة دراون، ( هةر هةموويان ثياوان داويانةتة ثالَى، تةنانةت ئةو نموونانة لة خودى ذنانء رووناكبيريىء كردارةكانى رةنطدانةوةى نيية، بطرة كؤمةلَة نموونةيةكن كة ثياوان دايانرِشتووةو داويانةتة ثالَ ذنان، كة وةك دةوتريَت ثياوان دروستكارى ميَذوونء خاوةنى زمانن ) 14 . ئةطةر تةماشاى ميَذووى دروستبوونى ريَزمانى هةردوو زمانى عةرةبىء هيندى بكةين، ئةوا ئةو رووداوة سةرنجةمان رادةكيَشيَت كة وةك سةرةتايةك بوونة بؤ دروستبوونى ئةو دوو ريَزمانة، بؤ نموونة هةلَةيةكى ريَزمانى كضى ( ئةبو ئةسوةدى زةوالى ) هؤكارى دروستبوونى ريَزمانى زمانى عةرةبى بووة، هةروةها هةلَةيةكى ريَزمانى كةنيزةيةكى ثاشاى هيندستان بووةتة مايةى دروستبوونى ئةو ريَزمانة، ( ثاشا طووتوويةتى " ماود كندهى – واتا ئاوم بةسةردا مةكة "، بةلآم كةنيزةكة وا تيَطةيشتووة كة ثاشا دةلَيَت " مود كند هى – واتا شيرينى بيَرة " ئةويش ئةم رووداوةى ثآ ناخؤش بووةء مانى لة نان خواردن طرتووةو داواى كردووة كة زانايان كؤ بكريَنةوةو ريَطاضارةيةك بؤ ئةم كيَشةية بدؤزريَتةوة ) 16 . ئةو روانينة دونيية بةرامبةر ذن لة بونيادى زمانيشدا رةنطى داوةتةوةء دةسةلآتى زمانى كوردى دةردةخات لة جيَطير كردنى جياكارى رةطةزى ( بؤ نموونة دةطوتريَت ريشةى وشةى ذن – جنـة، هةروةها ريشةى وشةى ئافرةت – نةفرةتة )، تةماشاى ئةو سيفةتانة بكة كة دراونةتة ثالَ هةر يةك لة ذنء ثياو :- ثياو ذن ثؤلآ – ئاسن بؤ خاوكردنةوة ثلةيةكى زؤرى طةرمى ثيَويستة زيَرِو زيو ثلةيةكى نزمتريان ثيَويستة هةتيو بةبآ دانةثالَى وشةى كورِ ضةتيو بة دانةثالَى وشةى كض ئةسث – قاتر لة رووى تواناى تةحمولكردنةوة كةلَة كورِان – كةلَةطا لة رووى تواناى سيَكسييةوة شيَر – ثلَنط – طورط لة رووى ثةلامارةوة مآ طةل – رانة مةرِ – كةنارى لة رووى ثةلاماردراوييةوة بة هةيبةتة بة ئةدةبة وةك ذنة وةك سيفةتيَكى ناشيرين وةك ثياوة وةك سيفةتيَكى ئازايي خةيار – باينجان – مؤز .... وةك فؤرمى سيَكسى تةماتة – سيَو – هةرمآ – ليمؤ - ثرتةقالَ وةك فؤرمى سيَكسى

لة رووى ثةرةسةندنى زانستييةوةو ئاويَتةبوونى ذنان لة بازارِى كاردا، بةلآم سةرنجى وشةى ( نةزؤك ) بدةن ضؤن بووةتة سيفةتيَكى وابةستةى ذنان، هاوكات لة دياليَكتةكانى زمانى كوردى زؤر وشةى هةن كة بة دةلالةتة نيَرينةكةي بؤ ذنانيش بةكار دةهيَنرين وةك : ثزيشك – دادوةر – ثؤليس – ئةفسةر – مامؤستا – كريَكار – فةرمانبةر ... هتد ئةم دؤخة بةتةواوةتى لة سياقى طوتارى نيَرينةدا رةنطى دواوةتةوة بووةتة طوتاريَك كة هةذموونى دةسةلآتخوازى نيَرينة بة سةريدا زالَة ( بةمةش بة هاتنةناوةوةى ميَينة بؤ ناو زمان، ميَينة بوونى خؤى لة دةست دةداتء سيفةتة جياكارييةكانى خؤى لة دةستدةدات ) 17 سةرنجدانيَك لة دةقةكانى ئةدةبى كوردى بة طشتىء ( شيعر ) بةتايبةتى، ئةو قةيرانة دةردةخات كة طوتارى ميَينة بوون ثيَوةى دةنالَيَنيَت، سةرنجى ئةو دةقة ليريكاييانة بة كة دةكريَتة طؤرانىء ذنان دةيلَيَنةوة، دةسةلآتى نيَرينة بةسةرياندا زالَةو هةموويان بة بالآى ميَينة طوتراوة، تةنانةت ميَنة مافى ئةوةى نيية بةبالآى نيَردا طؤرانى بلَيَت . سةرنجى دةقة شيعريية كلاسيكييةكان بدة ضؤن هةر شاعيرةو ثيَوةريَك بؤ جوانى ذن دادةنيَتء بة ثيَى سةليقةو ئارةزووى خؤيان ويَناى ذن دةكةنء هةلَى دةسةنطيَنن، ئةمة لةكاتيَكدا ذنان ئيلهامبةخشى بةرهةمة ناوازةكانى ئةوان بوونة [ نالى (حةبيبة )، مةلاى جةزيرى ( سةلما )، ئةحمةد هةردى ( ست فاتيمة ) كة ناويَكى خوازراوة، مةولةوى (عةنبةر خاتوونى خيَزانى) ...هتد ] تةنانةت بة هاتنة ناوةى مةستوورة خاتوونى ئةردةلآنى بؤ مةيدانى جلَةوكردنى زمانء ئةفراندن ثيَى نالى ، مةستوورةى ثآ قبولَ نييةو هؤنراوة بةناوبانطةكةى بؤ نووسيوة :- مةستوورة كة حةسناو ئةديبة بة حيسابآ هاتة خةوم ئةمشةو بة ض نازو عيتابآ ( ديوانى نالى، ل 603 ) ئةو كاريطةريية خراثةى كة كةلتووريَكى نيَر سالارء كؤمةلَطةيةكى وةك كوردةوارى كة زمانى نيَرينة بة ريَذةيةكى زؤر بة سةريدا زالَة، لة بابةتةكانى هؤنراوةى فؤلكلؤرو ثةندى ثيَشينانيشدا رةنطدانةوةى هةية بؤ نموونة لة بةيتةكانى هؤنراوةى فؤلكلؤر لة ناوضةى طةرمياندا ذن وةكو ئامرازيَك بؤ دلَشكاندنء بيَباكى لة ئاست ثةيوةنديية سؤزدارييةكاندا ويَناكراوةو ئةوة فرامؤشكراوة كة بة هيض شيَوةيةك ذنان بةشيَكى كاراء خاوةن برِيارى كؤتايى نةبوونة لة ثرؤسةيةكى سؤزدارى هاوسةنط : دلَة خةيالآن دلَة خةيالآن ... دلَة خةيالآن دلَةى كوَس كةفتةم وةس كةر خةيالآن تو لة واسواسة من لةثاى مالآن باقى عومرةكةم تو داى وة تالآن . من لة ئيَوارة تا وة نيوةشةو من لة فكر لةيل، لةيل لة فكر خةو كةلَةكةى حةوت سالَ طير هاورد لةشاخ رات لةسةر نييةن وا مردم لة داخ . يان هاتووة :- دوو ديدةى بازش ئةطريجةو لةنجةى دوو ديدةى بازش مةلَلآ طيذ كةردةن نيم نيطاى نازش شيتء ثةيتار بيم وداخانةوة ئةويش قاقاشةن وةسةر بانةوة . لة ثةندى ثيَشينانيشدا ذنان بآ بةش نةكراون لةو كةلتوورة نيَر سالارةو لة سآ ئاستدا قسةى لةسةر كراوة : 1. بةراوردكردنى بة هيَزى شةرِانطيَزى لة رووى كةلتوورى ئايينييةوة :-  ئيشى ذنان كورتانى (دةجالة) بنى نايةت .  جيَيةك كة ذن ليَى حاكم بآ ، شةيتان نؤكةرة .  ذن ثةرستى خوا ثةرستى لةبير دةباتةوة ، وا ضاكة، ضاك بير لة ريَطاى ضاك بكةيتةوة .  ذن لة ثةراسووى ضةثى ثياو دروست كراوة، راستى بكةيتةوة ئةشكآ .

2. وةك تاكيَكى نةريَنى ناو كؤمةلَطة :-  ذنى خراث ثياو لة ثياوةتى دةخا .  ذن قسةى راستى لةطةلأ شوودا نيية .  ثيرةذنى سةر وةكو جةرِة ، قسةى خيَرى وةكو شةرِة .  نة مالَى لاثةرِ ، نة ذنى مالآن طةرِ .  ثيرةذنى فةرهاد كوذ .

3. وةك كةسايةتييةكى لاوازو وابةستةى ثياوان كة ثيَويستة بةردةوام ضاوديَرى بكريَت .:-  ذن بة ثياوةوة دةميَنيَتةوة، ثةنير بة خويَكةوة دةميَنيَتةوة .  ذن وةك سةكؤى ثينةضى واية، هةر جاريَك دةبيَ ضةكووشيَك بخوا .  داريَك لةسةر سةك، سةد دار لةسةر ذن .

 هةنديَك لةو ناوو ناتؤرانةى كة لة ئةمرِؤدا لة شياقى بةكارهيَنانى خؤيان لايان داوةو بؤ مةبةشتى نا ئاكارى بةكار دةهيَنريَن : [ طؤشتى دةخورآ – ئةلَيَى مانطاى وة كةلَة – بازارِى طةرمة – ثاسى مةسلَةحةية – شامى شةريفة ... هتد ]


سةرضاوةكان :- 1- Marina Yaguello ( Les mots et les femmes ) Ed Payot 1978, P : 7 . 2- Todorov , tzftan ( the dialogue principles) Ed Seuil 1981, P : 77 . 3- محمد نور الدين أفاية (الهوية والاختلاف في المرأة والكتابة والهامش )، افريقيا الشرق – الدار البيضاء ، 1988 ص : 36 .

B.L.Whorf, « Linguistique et Anthropologie » Ed. Denoel, /Gautier, 1969, p.5 4-
Marina Yaguello « Les mots et les femmes » Ed Payot 1978, p :15 5-

6- اوتو جسبرسن، اللغة و المرأة ، ترجمة حسام الخطيب، مجلة " الاداب البيروتية العدد السادس( حزیران-یونيو) 1963 السنة 11 ، ص 24 7- مارینا یكویللو . مرجع سابق ، ص 1 8- اوتو جسبرسن (اللغة والمرأة ) ترجمة حسام الخطيب مرجع سابق، ص 26 9- اوتو جسبرسن، نقلا عن( البنيویة وما بعد البينویة) تألبف سارة جامبل، ترجمو أحمد الشامي، من منشورات (المجلس الأعلى) للثقافة سنة 2000، ص: 210 10 - الدآتور هيتم مناع ( المرأة في الإسلام) دار الحداثة الطبعة الأولى، 1980 ص 43 11- أبو ریشة زليخة ( اللغة الغائبة، نحو لغة غير جنسویة)، مرآز دراسات المرأة، عمان الأردن 1995 ص 50 12- دآتورة سعاد عبد العزیز المانع ( النقد الأدبي النسوي في الغرب، وانعكاسه في النقد العربي المعاصر) إصدارات مجلة آلية الآداب، 36/ 1998 ص: 2 / الریاض، المملكة العربية السعودیة. س 97 13- نقلا عن سعاد عبد العزیز المانع( النقد الأدبي النسوي في الغرب) ص 36 14 - نفس المرجع السابق، ص: 34 15 - فؤاد حنا ترزي. ( في أصول اللغة و النحو ) دار الكتب بيروت ص: 98 16 - نفس المرجع ص: 106 17 – عبد الله الغذامي (المراة واللغة) المرآز الثقافي العربي الدار البيضاء- بيروت 1996 ص: 1

زمانةوانى كؤمةلآيةتى ( Sociolinguistics )

ديراسةتكردنى زمانة لة ريَطةى ثةيوةنديية كؤمةلآيةتييةكاندا، ضونكة زمان ضالاكييةكى كؤمةلآيةتييةء لة ئةنجامى ثيَويستى خةلَك بؤ ثةيوةنديكردن هاتووةتة ئاراوة، هةولَدةدات بؤ دؤزينةوةى ثةيوةندى نيَوان زمانء ذيانى كؤمةلآيةتىء كاريطةرى ئةو ذيانة لةسةر زمان ... بايةخ دةدات بة ديراسةتكردنى زارةكانء زمانء زمانء جةندةرء زمانى تاثؤو وشة بيَزراوةكان .. ديارترين دؤزينةوةكانى ميَذوويى مرؤظايةتى زمانة، كة بةرِيَكةوتنى هةموو لايةك دروست بووة، ئةمةش لة ئةنجامى ثيَويستى تاكء كؤ بؤ ثةيوةنديكردنء فاكتةريَكى كاريطةرة لة كؤمةلَطة بةمانةوةى كؤمةلَطة دةميَنيَتةوةو بة نةمانى ناميَنيَت، بؤية دةتوانين بلَيَين ثارضةيةكة لةو ذيانةى كة تيايدا دروست بووةو لة طةلَيا طةشةى كردووة . لة زمانء ياساكانى ثيَشكةوتنى تيَناطةين ئةطةر دابرِاو لة سياقى بزاوتنى كؤمةلآيةتى لة كاتء شويَنيَكى دياركراو مامةلَةى لةطةلأ بكةين . ضونكة زمانى مرؤظ هةلَطرى بيرو ريَطةكانى زةينكردنى مرؤظة، هاوكات هةلَطرى خةسلَةتةكانى جيهانى دةرةوةى مرؤظة بة هةمةجؤرى ئةو جيهانةو رةنطةكانى، ئةمةش ثوختةى ئةو روانينة كؤمةلآيةتييةية بؤ زمان كة (فيَرس) جةختى لةسةر كردووةتةوة، كاتيَك دةلَيَت:" با دةستى ثيَ بكةين لةوةى مرؤظ دابرِاو نيية لة جيهانى دةرةوةى كة تيايدا دةذيَت، بطرة مرؤظ بةشيَكة لةو جيهانة... قسةكردنت تةنها جولآنةوةى زوبانء لةرينةوةى ماسولكةكانى قورِط نين، بطرة زياترة لةوة، بةهؤى كاركردنى عةقلأء راثةرِاندنى " . طرنطترين ئةو لايةنانةى كة دةكريَت لةم بابةتةوة بيبينين :- 1- ضةمكى زانستى زمانى كؤمةلآيةتىء بابةتء طرنطى . 2- ثةيوةندى نيَوان زمانء كةلتوور . 3- جؤراوجؤريَتى زمانى . 4- ململانييةى زمانى . ديراسةتكردنى زمان بةو ثيَيةى كة دياردةيةكى كؤمةلآيةتييةو ثيَكهاتةيةكة لة ثيَكهاتةكانى كةلتوور جيَى بايةخ بووةو وةكو زانستيَكى سةربةخؤ بايةخيَكى تايبةتى ثيَدراوةو لة ئةمرِؤدا بة زانستي زمانى كؤمةلآيةتى ( Sociolinguistics ) دةناسريَتةوة . ئةمةش ئةو زانستةية كة ديراسةتى زمان لة ثةيوةنديية كؤمةلآيةتييةكاندا دةكات، هةروةها هةموو لايةنةكانى زمانء ريَطةكانى بةكارهيَنانى ريَكدةخات كة ثةيوةندييان بة ئةركة كؤمةلآيةتىء كةلتوورييةكانةوة هةية . ناوبردنى ئةم زانستة لة طروثيَكةوة بؤ طروثيَكى تر جياوازى هةية، بةلآم لة ناوةرِؤكدا هةمان ناوةرِؤكيان هةية، هةنديَك بة زانستى كؤمةلآيةتى زمان يان بة زانستى كؤمةلآيةتى زمانى The sociology of Language ناوى دةبةن . ئةركى ئةم زانستة طةرِانة بة دواى ضؤنيَتى كارليَكى زمانة لةطةلأ كؤمةلَطةو تةماشاكردنى ئةو طؤرِانانةية كة تووشى بونيادى زمان دةبيَت لة ئةنجامى وةلآمدانةوةى ئةركة كؤمةلآيةتيية جؤراوجؤرةكانىء خستنةرِووى ئةو ئةركانةو دياريكردنيانة . هةولَةكانى زانايانى وةك سؤسيَرء ماييةو فندريسء هالَيداىء مالينؤفسكىء يسثرسنء فلمؤرء هاريسء كاردنرء ئةوانى تر بؤتة مايةى دروستبوونى ئةم لقة تازةيةى زمانةوانى، ئةمانة هةولَى دؤزينةوةى ئةو بنةماو ثيَوةرة كؤمةلآيةتيانةيان داوة كة رةفتارى زمانى حوكم دوكات، بةو ئامانجةى جاريَكى تر بةو تيفكرينةدا بضنةوة كة لةبارةى ئةو جياوازيانةى كة ياساكانى كارى زمان حوكم دةكةن، دواتريش روونكردنةوةى ثيَطةى زمان لة ذيانى مرؤظايةتيدا . ئةوةى هانى دروستبوونى ئةم زانستةو ثةرةسةندنى داوة باوةرِثيَهيَنانى ذمارةيةكى زؤرى ليَكؤلَةرانة بة جؤراوجؤريَتى بةكارهيَنانى زمان، ضونكة زمان ئامرازيَكى طوزارشتكردنى كؤمةلآيةتىء زانستىء سياسىء ئابووريية، ئةوةش ئةوةمان بةسةردا دةسةثيَنيَت ديراسةتى خةسلَةتةكانى ئةو بةكارهيَنانة جياوازانة بكةينء رةهةندةكانى خؤ طونجانى زمان لةطةلأ مةبةستء هةلَويَستة جياجياكاندا بزانين . ميَذوى ئةم زانستة دةطةرِيَتةوة بؤ سةدةى 18 يةم، بةتايبةت ئةو كاتةى فةيلةسوفانء بيرمةندان ثرسياريان لة بارةى ثةيوةندى نيَوان زمانء ئةو ميللةتةى كة بةو زمانة قسة دةكات ورووذاند، لةوانة يؤهان فؤتطيَردء هالَدةرو جينيسء ئةوانةى كة دواى ئةمان هاتوون . طرنطى ئةم زانستة لةو ئيعتيبارة زانستييةوة سةرضاوة دةطريَت كة سووديَكى طةورةى هةية بؤ زمانء كؤمةلَطةو ميللةتان، لة ريَطةى هةولَى بةردةوامى ئةم زانستة بؤ ئةوةى رةهةنديَكى تر ببةخشيَتة شيكردنةوة زمانييةكان زياتر لةو رادةيةى كة زانستة زمانيية نويَكان ثيَرِاطةيشتوون، هةروةها كيَشةكانى دووانةى زمانءئيزدواجييةتى زمان لة كؤمةلَطة تازة ثةرةسةندووةكاندا دةخاتةرِوو، هةروةها خستنةرِووى كيَشة وابةستةكانى فيَربوونى زمانء ثةيوةنديية كؤمةلآيةتييةكانى ناو كؤمةلَطة ثيَشكةوتووةكان، لةطةلأ دياريكردنى ئةو رؤلَة كارايةى كة زمان هةيةتى لة روونكردنةوةى ثةيةنديية كؤمةلآيةتىء كةلَتوورييةكانى كؤمةلَطة. هاوكات خستنةرِووى طرنطى رؤلَى ئةم زانستة لة بوارى ديراسةتكردنى ئامرازة جؤراوجؤرةكانى ثةيوةندى لةسةر بنةماى ئةوةى كة ثةيونديكردن ئامرازيَكى طرنطة لة طواستنةوةى شارستانييةت لة نةوةيةكةوة بؤ نةوةيةكى تر .

	ثةيةندى نيَوان زمانء كةلتوور :-  

ليَكؤلَةران دانيان بةوةدا ناوة كة ثيَنج بنةما هةية بؤ ثؤليَنكردنى مرؤظايةتى وةكو ميللةت، ئةوانةش بريتين لة :- رةطةزى هاوبةش – ئايين - نةتةوة – زمان – كةلتوور . هةر يةك لة زمانء كةلتوور رؤلَى دياريان هةية لةم ثؤليَنة، هةردوو ئاويَنةى رةنطدانةوةى هةموو جؤرةكانى ضالاكى مرؤيين لة هةر ميللةتيَك، هةروةها ثةيوةندى ئةم دوو يةكةية ثةيوةندييةكى ثتةوة، وةك ثةيوةندى طشت بة بةشةوة، زمان تايبةتة بةلآم كةلتوور طشتيية، ثةيوةندى نيَوانيشيان ثةيوةندييةكى ئالَزطؤرِة، زمان تةنها غةلَبةغةلَب كؤمةلَة دةنطيَك نيية كة بدريَتة هةوادا، بةلَكو تةجسيدكردنيَكى زيندووى هةموو زانينء ليَهاتوويى مرؤظةو ريَنماكارى كةسيَتىء شوناسى رووناكبيرييةتى . نزيكبوونةوةو دووركةوتنةوةى لة ذينطةيةكى زمانيدا بة ويَنةيةك لة ويَنةكان رةنطدانةوةى رةوشى رووناكبيريى ئةو ذينطةيةية، بؤ نموونة باوكايةتى بةهايةكى زمانية لة لاى كوردان، بةلآم لة كوردةواريدا بة ضةندان ضيَوة طزارشتى ليَدةكردريَت : بابة – باوة – باوكة – ثاثى – دادى – كاكة . ثةيوةندى نيوان زمانء كةلتوور لةسةر ثلةى جياوازى زمانىء رووناكبيرى دةوةستيَت، ئةطةر جياوازى نيَوان زمانةكان زؤر بيَت ئةوا جياوازييةكى زؤر لة نيَوان كةلتوورةكان بةدى دةكريَت . هةر يةك لة فاكتةرة ئابوورىء رووداوة كؤمةلآيةتييةكان رؤلَى طرنط دةبينن لة رةفتارى رووناكبيريى تاكةكانى كؤمةلَطة، ئةمةش كاتيَكردنيَكى نةطةتيفى هةية لةسةر لايةنى زمانى، دةبيَتة هؤكارى دةركةوتنى كؤمةلَة بيَذةء طوزارشتء شيَوازى نوآ كة ثيَشتر بةكاربردنى لة لايةن كؤمةلَيَكى دياريكراوةوة بووة .

	جؤراوجؤريَتى زمانى :- 

دوو ئارِاستةى دذ بة يةك لة ذيانى زماندا هةية. ئارِاستةيةك رووةو ة جؤراوجؤريَتىء دابةشبوون، ئارِاستةيةك بةرةو يةكخستنء نةهيَشتنى جياوازيية زمانييةكان، زؤريَك لة زمانةوانةكان برِوايان بةوة هةية كة سروشتى زمان مةيلى بةلاى بةشبةشبوونء دابةشبوون هةية، ثاشان يةكةكة هةلَدةوةشيَتةوةو لقى ترى ليَدةبيَتةوة ، هؤكارى ئةمةش كاريطةربوونء هةستكردنء بينينى رووداوةكانى ميَذووى مرؤظايةتيية، وةك دابةشبوونى زمانةكان بؤ شيَوةزارى جؤراوجؤر، برِوانة زمانى لاتينىء دابةشبوونى بؤ فةرةنسى – ئيتالي – ئيسثانى – ثورتوطالى، زمانى سامى بؤ عةرةبى – عيبرى – سريانى – ئةمة وامان ليَدةكات برِوا بةوة بكةين كة ئةمة ياسايةكى سروشتية كة لةثشت ئةم دابةشبوونة دةوةستيَت . فاكتةرى سةرةكى لة جؤراوجؤربوونى زمانةكانء بةشبةشبوونيان بؤ شيَوةزار، لاوازى هاوسةنطى كؤمةلآيةتيية لة نيَوان دانيشتوانى يةك ناوضةى زمانىء خراثى ثةيوةندى لة نيَوان تاكةكانى . بةلآم فاكتةرةكانى يةكطرتنء دروستبوونى زمانى هاوبةش ئةوا بريتيية لة :- أ - ويَنةكانى طردبوونةوةى مرؤيى :- - شارة طةورةكان . - زانكؤو ثةيمانطاكان . - خزمةتى سةربازىء جةنطةكان . - كؤبوونةوةو ديدارة فةرةمييةكان . - هاوسةرطيرى تيَكةلأ ( مختلط ) . ب – ئةدةب :- ئةدةب رؤلَيَكى كاراى هةية لة دروستبوونى زمانى هاوبةش، مةبةست لة ئةدةب ليَرةدا ئةدةبى نووسراو يان زارةكى، بؤ نموونة كاريطةرى ئةدةبياتى ميرنشينى بابان لةسةر دروستبونى نيمضة زمانيَكى هاوبةش. لة سةردةمى نويَدا دةركةوتنى سينماء ئامرازةكانى ترى راطةياندنى نووسراو بينراو بيستراو كاريطةرى زؤريان هةبووة لة سةر نزيككردنةوةى شيَوةزارةكان لة يةكترىء دروستكردنى زمانى هاوبةش . ج- يةكةى سياسى :- بوونى قةوارةى سيايى فاكتةريَكى طرنطى يةكخستى شيَوةزارةكانة، بوونى حكومةتيَكى ناوةندى بةهيَز كة دةسةلآتي هةبيَت بةسةر هةموو ناوضةكاندا كاردةكاتة سةر نزيكردنةوةى شيَوةزارةكان لة يةكترىء دةركةوتنى زمانيَكى هاوبةش . زارةكان شيَوةيةكة لة شيَوةكانى جؤراوجؤريَتى زمان، بةلآم دةبيَت ئةو راستيية بزانين كة دوو جؤر زار هةية : زارى جوطرافى يان خؤجةيى، يان زارى كؤمةلآيةتى، ئةمةشيان ئةو زارةية كة لة ريَطةيةوة دةتوانين شوناسى خؤجةيىء ثايةى كؤمةلآيةتى تاك ديارى بكةين . جياوازييةكى زؤر هةية لة نيَوان زارةكان لة رووى شيَوةى كاركردنيانء ثاراستنى كةسايةتىء بوونى خؤيانء شةركردنى ئةو فاكتةرانةى كة هةولَدةدةن لة ناوضةى جوطرافى خؤيدا طؤرِانى بةسةردا بهيَنن . طرنطترين ئةو فاكتةرانةى كة ثاريَزطارى لة مانةوةى هةر زاريَك دةكات بريتيية لة :- - ثةيوةندى بةهيَزى نيَوان ئةوانةى قسةى ثيَدةكةن . - لاوازى ثةيوةندىء بةركةوتنى ئةو خةلَكةى قسةى ثيَدةكةن لةطةلأ دةورووبةر . - مةيلى ئةو خةلَكةى قسةى ثيَدةكةن بؤ طؤشةطيرىء سةربةخؤبوون، وةك ئةوةى لة ذينطة كشتوكالَييةكاندا بةدى دةكريَت،كة ئامرازةكانى طواستنةوة زؤر لاوازة . - كةمى ذمارةى ئةو بيانيانةى كة لة ذينطة بازرطانىء ثيشةسازييةكاندا رو دةكةنة ناوضةكة، لةطةلأ كةمى ماوةى مانةوةيان لةو ناوضةية . هؤكارى دروستبوونى زارة كؤمةلآيةتييةكان دةطةرِيَتةوة بؤ جياوازى رووناكبيريىء ثةروةردةيىء ئاستى بذيَوىء دابونةريتةكان ... هتد لة نيَوان تاكةكانى ئةو كؤمةلَطةية، لةوانةية لقى تريش لة زاريَكى طشتى ببيَتةوةو جياوازييةكى زؤريش لة نيَوانياندا لة رووى بيَذةو شيَوازى طوزارشتكردنء ثيَكهاتةى رستةو دةلالةتى بيَذةكاندا هةبيَت، بؤية هيض زاريَك جيَطير نيية لةسةر يةك بار، بطرة بةردةوام لة بزاوتء ثةرةسةندنداية، بة زيادبوونى ذمارةى بةكارهيَنةرانى لة ضينء تويَذةكانء بيانييةكان ئةوانةى سةرادنى ناوضةى بةكارهيَنانى دةكةن برةو دةسيَنيَت . هةروةها زارة كؤمةلآيةتييةكان كاريطةريان لةسةر ئاخاوتنى ئاسايى هةية، بؤية زمان زؤريَك لة بيَذةو ثيَكهاتةكانى دةخوازيَت تا بةشيَوةيةكى بةربلآوتر بةكارى بهيَنيَت، لة راستيدا ناتوانريَت جياكارى لة نيَوان ئةو زارانة بكريَت تةنها لة شارة طةورةكاندا نةبيَت .

	ململانييةى زمانى :- 

هاوشيَوةى كؤمةلَطةكان كة ململانيية دةكةن لةسةر طةشةكردنء زياتر كردنى نفوزى خؤيان، زمانةكان طةشةدةكةنء ململانيية دةكةن بؤ زياتر كردنى جوطرافياى بةكارهيَنةرانى، زمان وةك زيندةوةرة لة دايكدةبيَتء طةشةدةكاتء دةمريَت، بةردةوام بيَذةكانى هاوشيَوةى خةلَك سنوورةكان دةبةزيَنىء سةفةر دةكاتء لةنطةر دةطريَت . هةلَطرانى بيرورِاى كؤمةلآيةتى بؤ ثةرةسةندنى زمان ثيَيانواية سآ شيوة زمان دةيَتة كايةوة لةئةنجامى ململانييةكان ئةوانيش :- 1- زمان بة شيَوةيةكى سروشتى بمريَت، لة ئةنجامى زؤربوونى ذمارةى قسةكةران ثيَىء دووربوونى ذينطةكانيان لة يةكترييةوة، ئةمةش دةبيَتة هؤى لة دايكبوونى شيَوةزارى خؤجةيى، لةوانةية ئةم شيَوةزارة تازةية لةسةر حيسابى زمانى دايك طةشةبكاتء ثةرةبسيَنيَتء ببيَتة زمانى دايك هةر وةك ئةوةى بةسةر زمانى سانسكريتيدا هاتووة . 2- زمانيَك غةزوى زمانيَكى تر بكات، ذمارةى بةكارهيَنةرانى زمانة غةزوكةرةكة زياتر بيَت لة ذمارةى بةكارهيَنةرانى زمانة غةزوكراوةكة، وةك غزاى ساميية كؤنةكانء سةركةوتنيان بةسةر زمانى سؤمةريدا . 3- مردنى زمانيَك بة ذهراويبوون، ئةميش بة هاتنةناوةوةى بيَذةى زمانى تر وةك ثيَويستييةك بؤ دةولَةمةندبوونء بةهيَزبوون، لةسةرةتاوة ئةمةيان ثيَويستيية، بةلآم دواتر هةموو كاية زمانييةكانى وةك ئةدةبء سياسةتء ئابوورى ... هتد داطير دةكات، وةك ئةوة دؤخةى كة بةسةر زمانى كورديدا تيَدةثةرِيَت .



سةرضاوةكان :-

1) عبدالصبور شاهين ، في علم اللغة العام ، مؤسسة رسالة ، بيروت ، الطبعة الثالثة ، 1980 . 2) على عبدالواحد وافي ، اللغة والمجتمع ، دار النهضة ميسر للطبع والنشر، القاهرة. 3) كمال محمد بشر ، علم اللغة الاجتماعي ، دار الغريب بؤ للطباعة والنشر والتوزيع . القاهرة . 4) هادى نهر ، اللسانيات الاجتماعية عند العرب ، دار الامل للنشر والتوزيع، اربد ، اردن ، الطبعة الاولى ، 1998 .