بەکارھێنەر:Yadasht1993
بەرتراند راسڵ
[دەستکاری]"بەرتراند ارتور ویلیام راسڵ"
، فەیلەسوف، لۆژیكزان، ماتماتیكزان، مێژوونووس، كۆمەڵناس، و چالاكی ئاشتیخوازی بەریتانی سەدەی بیستەم). لە مێژووی (18 -5- 1872) هاتۆتە دونیاوە و لە (2- 2 – 1970) بە هۆی نەخۆشی ئەنفلۆنزاوە لە "ویلز" كۆچی دوایی كردووە. بە پێ وەسێتی خۆی جەستەی دەسوتێنن و خۆڵەمێشەكەی بە رووی كێوەكانی "ویڵز"پرژێنرا.
لە ساڵی (1874) كاتێك راسڵ تەمەنی تەنها چوار ساڵ بە هۆی نەخۆشی "دیفتیری"ەوە دایكی لە دەستدا. ماوەیەكی كورت پاش ئەوەش خوشكەكەی "راشل" كە چوار ساڵ لە گەورەتر بوو كۆچی دوایی كرد. تەنها دوو ساڵ پاشتر لە (1876) باوكی "راسڵ " بە هۆی "برونشیت"ەوە گیانی لە دەستدا. تەنها هۆكارێك كە رێگری لێكرد خۆی نەكوژێت بە هۆی ئازاری لە دەستدانی خۆشەویستانی لە بچوكی و سەرەتای تەمەنیدا حەز وتاسەی بوو زۆری بو بۆ ماتماتیك و هەرچی زیاتر فێربوونی ماتماتیك. "بەرتراند" لە سەرەتای لاویدا دەست كرد بە خوێندنەوەی بەرهەمەكانی "پرسی بیش شیللی" كە ئەمەش رێڕەوی ژیانی گۆڕی. پاشان چووە ناو كۆلێجی "ترینتی" لە "كامبریج" و "ماتماتیك" و "فەلسەفە"ی تەواو كرد. لە ساڵی (1901)دا لە دۆزینەوەی "پارادۆكسی راسڵ" سەركەوتوو بوو وحەوت ساڵ دواتر بوویە ئەندامی ئەنجومونە دەسەڵاتی بەریتانیا. لە ماوەی جەنگی جیهانی یەكەمدا بەهۆی خەباتی دژی شەڕ لە زانكۆ دەركرا و زیندانی كرا. لەم وتارەدا "بەرتراند راسڵ" بە بەڵگەی زۆر سادە و روونكەرەوە و لە سنووری چەند پەرەگرافێكدا هەوڵیداوە خوێنەر لە قبوڵكردن و وەرگرتن و خوێندنەوەی بۆچوونەكانی بەرامبەر و دژەكان و كەنارخستن و وەلانانی دەماگیری و توندڕەوی وخود سەنتەری بەرەو گەشەی هزری و فیكر زیاتر بە ئاگا بكات و لە هەمانكاتدا دەڵێت مرۆڤ بە بێ گەڕان و بیركردنەوە شایستەی ئەوە نیە كە هەموو بابەتێك راستەوخۆ وەربگرێت و نابێت رێگە بدرێت تاكو پێشینەی بیروباوەڕی بابەتەكان لە كەشفكردنی حەقیقەتدا كەموكوڕیەك بخاتە ناویەوە و لەم روەوە ناتەواویەك دروست بكات.ناونیشانی وتارەكەش بەناوی (چۆن لە بیروباوەڕە ئەحمەقانە خۆمان بە دوور بگرین؟) بۆ دووركەوتنەوە وخۆپاراستن لە جۆەركانی بیروباوەڕی شێتانە و ئەحمەقانە كە جۆری مرۆڤ ئامادەگی ئەوەی تێدایە، پێویست بە بلیمەتی و زیرەكیەكی سەروو مرۆیی ناكات. چەند رێسایەكی سادە بە لایەنی كەمەوە لە هەڵە شێ بۆ خۆبەدوورگرتن و دووركەوتنەوە لە بیروباوەڕی ئەحمەقانە وشێتانە كە جۆری مرۆڤ ئامادەگی ئەوەی تێدایە، پێویست بە بلیمەتی سەروو مرۆیی نیە. ئەگەر بابەتەكە شتێكە كە بە بینین روون دەبێتەوە، خودی خۆتان بینین و سەیركردنە ئەنجامبدەن. "ئەرستۆ" دەیتوانی لەم باوەڕە هەڵەیە كە خانمەكان ددانی كەمتریان لە پیاوان هەیە، لە شێواز و رێگەیەكی سادە خۆ بەدوور بگرێت بەم شێوەیە: داوا لە ژنەكەی بكات تاكو دەمی بماتەوە و ددانەكانی بژمێرێت. ئەو ئەم كارەی نەكرد، چونكە بیری دەكردەوە دەیزانێت. وێناكردنی ئەوەی كە شتێك دەزانیت لە كاتێكدا لە حەقیقەتدا نایزانیت، هەڵەیەكی كوژەرە كە هەموومان دەشێ ئەو هەڵەیان تێدا رووبدات. من باوەڕم وایە كە كیسەڵەكان قالۆنچە رەشەكان دەخۆن، چون بەم جۆرەیان بە من وتوە، بەڵام گەر بڕیار بێت كتێبێك لە بارەی خوو و عادەتی كیسەڵەكانەوە بنوسم، تاكو ئەو كاتەی نەبینم كیسەڵێك لەم خۆراكە ئیشتیهاكوێركەرە چێژ وەرنەگرێت، تووشی بۆچونێكی هەڵەی لەم جۆرە نابم. نووسەرانی كۆن و سەدەكانی ناوەڕاست زانیاری گشتیان لە بارەی تاك لقەكان و سەمەندەرەكانەوە هەبوو، لەگەڵ ئەوەشدا كە هیچ كامیان تەنانەت شتێكیانیان لێوە نەبینی بوون، كەسێكیش هەستی بەوە نەكرد پێویستە لە بانگەشەی چەقبەستوویی لەبارەی ئەو شتانەوە دەست بەرداربین و دەست هەڵگرین. زۆرێك لە بابەتەكان لەمە سادەتر لە بۆتەی تاقیكردنەوەدا دێنە دەرەوە ودەكرێ تاقی بكرێنەوە. ئەگەر وەكو زۆرێك لە خەڵكی ئێوەش ئیمانێكی پتە و بەهێزو پڕ شەوق وتاسەتان لەبارەی هەندێك لە بابەتەكانەوە هەیە، شێوازگەلێك و كۆمەڵە رێگەیەك بوونیان هەیە كە دەتوانن لە دەمارگیریتان بە ئاگاتان بهێننەوە. ئەگەر بیروباوەڕی پیچەوانەوە توڕەتان دەكات، نیشانەی ئەوەیە كە ئێوە ناخود ئاگا دەزانن بەڵگەیەكی گونجاوتان نیە بۆ ئەم بیركرنەوەتان و ئەو شتەی بیری لێدەكەنەوە. ئەگەر كەسێك بانگەشەی ئەوە بكات كە دوو لێكدانی دوو دەكاتە پێنج، یان ئەوەی كە "ئایزلەندا" لە هێڵی ناوەڕاستدایە، ئێوە لە جیاتی توڕەبوون هەست بە دڵسۆزی دەكەن مەگەر حیسابات و زانیاری جوگرافیتان هێندە كەم بێت كە ئەم قسانە لە هزر و بیرتاندا لەرزە دروست بكات. زۆربەی باس و بابەتە زۆر توندەكان ئەوانەن كە هەردوو لایەن یان دوو كەس لەبارەی ئەو بابەتەی كە باسی دەكەن بەڵگەی تەاویان پێ نیە، ئەشكەنجی لە ئیلاهیاتدا بەكار دێت نەك لە بیركاری وماتماتیكدا، چونكە ماتماتیكسەروكاری لەگەڵ زانستدا هەیە، بەڵام لە ئیلاهیاتدا تەنها بیرباوەڕ بوونی هەیە. لەبەرئەوە كاتێك پەی بەوە دەبەن لە جیاواز بۆچوونەكان توڕەن، ئاگاتان لێبێت، رەنگە بە توێژینەوە و ووربوونەوەی زیاتر بۆتان دەربكەوێت بۆ باوەڕتان بەڵگەی دابینكەر و زامنكەرتان نیە. رێگەیەكی گونجاو بۆ ئەوەی خۆتان لە جۆرەكانی دەمارگیری و چەق بەستویی رزگار بكەن ئەوەیە كە ئاگاتان لە بیروباوەڕی بەرامبەرەكانتان بێت كە دۆستەكانی دەوروبەرتان هەیانە. كاتێك كە لاو بووم ساڵانێكی زۆردوورم لە ووڵاتەكم لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتالیا و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەسەر برد. وا بیردەكەمەوە ئەم بابەتە لە كەمكردنەوەی توندی دەمارگیری تەسك بۆچوون و بیركەرەوانەم گەلێك كاریگەر بووە. ئەگەر ئێوە ناتوانن گەست و سەفەر بكەن، بەدوی كەسانێكدا بگەڕێن كە دیدگا و روانینی پێچەوانەی ئێوەیان هەیە. رۆژنامەكانی حیزبە دژ و پێچەوانەكان بخوێننەوە. ئەگەر بە بۆچوونتان ئەو تاكانە و رۆژنامانە دێوان و شێت، گەندەڵ و بەدكار دێنە پێش چاو، ئەوەتان لە بیر بێت كە ئێوەش لە دیدو بۆچوونی ئەواندا هەربەوجۆرە بەرچاو دەكەون. لەگەڵ ئەوەشدا مومكینە هەردوولاتان لەسەر حەق و راست بن، بەڵام ناتوانن هەردووكیان لەسەر هەڵە بن. ئەم جۆرە شێواز و رێگەی بیركردنەوەیە، لە دایكبووی جۆرێك ئیحتیات كردنە. بۆ كەسانێك كە توانای خەیاڵی زیهنی بەهێزیان هەیە، رێگەیەكی چاكە لە زیهن و بیری خۆتاندا وێنای كەسێك بكەن كە دیدگای جیاوازی هەیە، ئەم شێواز و رێگەیە بەبەراود لەگەڵ كفتوگۆی رووبەڕوو سوودێك و تەنها سوودێكی هەیە ئەویش ئەوەیە كە لە هەمان دۆخی سنوورداری كاتی و شوێنی "شوێنكات" یدا نیە. "مهاتماگاندی" رێگەی ئاسن و كەشتیەهەڵمینەكان و ئامێرەكانی مەحكوم دەكرد، ئەو حەزی دەكرد تەواوی بەرهەمە پیشەسازیە دروستكراو دەستكردەكان خراپ و بە پیس سەیر بكات. ئێوە رەنگە هەرگیز ئەم چانسەتان نەبێت كە لەگەڵ كەسێكدا خاوەنی بیروباوەڕێكی لەمجۆرە رووبەڕووببنەوە، چونكە لە ووڵاتە رۆژئاواییەكاندا زۆربەی خەڵكی لەگەڵ داهێنانە هونەری و پیشەسازییەكاندا هاوڕان. بەڵام گەر دەتانەوێت دڵنیا بن لەگەڵ كەسێك كە باوەڕێكی لەمجۆرەی هەبێت و لەسەر حەق بێت و هەڵە نەبێت، رێگەی گونجاو بۆ تاقیكردنەوە ئەوەیە گفتوگۆیەكی خەیاڵی وێنا بكەن و ئەوە لەبەرچاو بگرن و بخەنە پێش چاو ئەگەر "گاندی" ئامادەگی هەبوایە چ جۆرە بەڵگەیەكی بۆ رەخنەی ئەوانیتر دەردەبڕی. من هەندێجار بەهۆی ئەم جۆرە گفتوگۆ خەیاڵیانە لە راستیدا و بە واقیعدا بۆچوونم گۆڕاوە، جگە لەمە چەندین جار بۆم دەركەوتووە كە بە پەیبردن بە ئیمكانی عەقڵانیبوونی دژ و پیچەوانە گریمانكراوەكان، دەمارگیری و غرورم بەرەو كەمبوونەوە دەچێت. لەبەرامبەر بەو بیروباوەڕانەی كە خۆویستیتان رازی دەكات، ئاگادار و هۆشیار بن. لە هەر كەسێك، چ پیاو یان ژن زۆر بە توندی باوەڕیان وایە كە رەگەزیان سەرووتری تایبەتی هەیە، بەڵگەگەلی زۆر بۆ هەردوولایان بوونی هەیە. ئەگەر ئێوە پیاو بن دەتوانن ئەوە پیشان بدەن كە زۆربەی شاعیران و مەزنەكانی زانست پیاون، ئەگەر ژن بن دەتوانن وەڵام بدەنەوە كە زۆربەی تاوانەكانیش كاری پیاوانە. ئەم پرسیارە لە بنەڕەتدا شكار و چارەسەر ناكرێ، بەڵام خۆویستی ئەم واقیعیەتە لە دیدی زۆرێك لە مرۆڤەكان پەنهان دەكات و دەشارێتەوە. هەموومانخەڵكی هەر شوێنێك بین، بیروباوەڕمان وایە كە میللەت و نەتەوەكەمان لەسەرووی میللەتەكانەوەیە. ئێمە بە هەبوونی ئەوەی كە هەر میللەتێك چاكی و عەیبی خۆی هەیە، پێوەرە بەهایی و ئەرزشیەكانما جۆرێك پێناسە دەكەین كە ئەوە بسەلمێنین گرنگترین بەها مومكینەكانن و ناتەواوی و عەیبەكانمان تاكو رادەیەك ناچیز و هیچن. لێرەدا جارێكی دی مرۆڤی شیاو "معقول" ئەوە قبوڵ دەكات كە لەگەڵ پرسیارێكدا رووبەڕووە كە لە رووكەشدا وەڵامێكی راست و دروست بۆ ئەمە بوونی نیە. دژوارتر لەمە ئەوەیە كە بمانەوێت چاودێر و پاسەوانی خۆویستی مرۆڤ بین بە هۆی مرۆڤبوونیەوە، چونكە ناتوانین لەگەڵ زیهنی نامرۆیی گفتوگۆ بكەین. تەنها رێگەیەك كە بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەمجۆرە خودبینیەی مرۆڤدا سۆراخم كردووە، ئەوەیە كە ئەوەمان لە یادبێت مرۆڤ شتێكی ناچیز و گچكە و هیچە لە ژیانی هەسارەیەكی بچوك لە گۆشەیەكی بچووكی ئەم جیهانە و هەر بەو جۆرەی كە دەزانم لە بەشەكانی دیكەی گەردوونیشدا مومكینە بوونەوەر گەلێك هەبن كە بەراوردی گەورەییان لەگەڵ ئێمەدا وەكو بەراوردی گەورەیی ئێمە بێت لەمەڕ ئەستێرەیەكی دەریایی. تێبینی: ئەم وتارە لە لە نووسینی "برتراند ارتور ویلیام راسڵ"، فەیلەسوف، لۆژیكزان، ماتماتیكزان، مێژوونووس، كۆمەڵناس، وچالاكی ئاشتیخوازی بەریتانی سەدەی بیستەمە .تانە و گەمژانەكان، نەك لە هەموو هەڵەكان دەتانپارێزێت