بەکارھێنەر:Wrya/کەلار

كەلار، kalar

كەلار شارێكی كوردستانی باشوور (كوردستانی عێراق) ە، لەسەر ڕووباری سیروان هەڵكەوتووە، كەلار شارێكی نوێییە، تا سەرەتای حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو گوزارشت بوو لە دێیەك بەناوی كەلاری كۆن كە ئێستا یەكێكە لەگەڕەكانی شارەكە، هەرچەندە لەسەرەتای سییەكانی سەدەی مەركەزی ناحیەی سەرقەڵا بووە، ئێستا ژمارەی دانیشتووانی بە زیاتر لە 226000 كەس دەخەمڵێنرێت.

لەكاتی راگەیاندنی بەیاننامەی یانزەی ئازارو ڕێكنەوتنی حكومەتی ناوەندی عێراق‌و شۆڕشی كورد بەسەركردایەتی مەلا مستەفا بارزانی لەسەر سنوری ناوچەی ئۆتۆنۆمی، سەرۆكایەتی كۆماری ئەوكاتی عێراق، بەخێرای چەند بڕیارێكی دەكرد بۆ دابڕینی شارۆچكە كوردنشینەكان لەپارێزگای كەركوك، لەو پێناوەشدا كەلار بە مەرسومی كۆماری ژماری 137 لە 28/2/1970 كرا بە قەزاو سەر بەپارێزگای كەركوك بوو، بەشێكی زۆری كوردە راگوێزراوەكانی پارێزگای كەركوك‌و شاری خانەقین لەشارەكە نیشتەجێ بوون.

لەدوای هەرەسی شۆڕشی كورد لەساڵی 1975 و زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی كەلار، جارێكی تر ڕژێمی بەعس بە مەرسومی كۆماری ژمارە 608 لە 6/11/1975 لەڕووی ئیدارییەوە خستیە سەر پارێزگای سلێمانی، لەكۆتایی حەفتاكاندا ژمارەی دانیشتوانی شارەكە نزیكەی 10000 كەس بووە، لە كۆتایی هەشتاكاندا بەهۆی شاڵاوەكانی ئەنفال‌و وێانكردنی گوندەكانی كوردستان و راگوێزرانی دانیشتوانەكەی ژمارەی دانیشتوانی كەلار زیادبوو بۆ 20 تا 25 هەزار كەس.

ئێستا ژمارەی دانیشتوانی كەلار بەزیاتر لە 226 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت و بەیەكێك لە قەزا گەورەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق دادەنرێت، ناوەندی ئیدارەی گەرمیانە، واتە ئەو قەزا دابڕاوانەی لە لەدوای هەرەسی شۆڕش لە كەركوك دابڕان، وەك كەلار، كفری‌و چەمچەماڵ. كە پێكەوە ژمارەی دانیشتوانیان زیاترە لە 600 هەزار كەس.

نزیكەی 98% دانیشتوانی كەلار كوردن، زۆرینەی ئەوانەش موسڵمانی سووننی مەزهەبن، بەشێكیشیان شیعە مەزهەب، بەشێك لەدانیشووانەكەی لەسەر ئاینی كاكەیین.

پارێزگای گەرمیان

حكومەتی هەرێم هەر لەسەرەتای نەوەدەكانەوە بەڵێنی بە پارێزگاكردنی شارەكەی داوە، بەڵام ئەوكات بەهۆی ئەوەی كەركوك لەبندەستی حكومەتی عێراق بوو پرۆژەیەكی لەو جۆرە ئیمكانی جێبەجێكردنی نەبوو، چونكە زۆركەس پێیانوابوو لەحاڵەتی كردنی گەرمیان (قەزا دابڕاوە ڕزگاكراوەكانی گەرمیان) بەپارێزگا، واتە كورد دەستی لەكەركوك شۆردووە. بۆیە ئەوكات پارێزگای كەركوك پێكهێنرا لە قەزاكانی كەلار، كفری، چەمچەماڵ‌و دەربەندیخان كە ئەمەی دواییان هەرگیز سەر بە كەركوك نەبووە، بەڵام ئەوكات بەهۆی نەبوونی بینا بۆ فەرمانگەكانی پارێزگا لەكەلار دەربەنیخان دیاریكرا بۆ ناوەندی پارێزگای كەركوك.

دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لەلایەن ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیەوە لەساڵی 2003دا، جارێكی تر ناوچەی گەرمیان كە كەلار مەركەزەكەیەتی تووشی بۆشاییەكی ئیداری هات بەهۆی هەڵوەشانەوەی پارێزگای كەركوك لە دەربەندیخان. چارەنووسی ئەو قەزایانەی لەچوارچێوەی پرۆسەی تەعریبدا لەكەركوك دابڕێنران (كەلار، كفری، چەمچەماڵ‌و دووزخورماتوو) بەستراوە بەمادەی 140ی دەستووری عێراقەوە، كە تایبەت بەناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان حكومەتی عێراق و هەرێمدا، جێبەجێنەكردنی مادەی 140ی نەگەڕانەوەی كەركوك بۆ سەر هەرێمی كوردستان یان قەزا دابڕاوەكان بۆ سەر هەرێم، ئیدارەی ناوچەی گەرمیانی بەهەڵپەسێراوی هێشتەوە بەهۆی دووری ناوچەكەش لەسلێمانییەوە، لەژێر فشاری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لەگەرمیان، لە ساڵی2008 دا ئەنجوومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێم ناچار بوو بڕیارێك دەربكات كە گەرمیان وەكو پارێزگا مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، بەشێوەیەكی كاتی بۆ راییكردنی كاروباری ئیداری خەڵكی ناوچەكەو دەسەڵاتی پارێزگاریش ببخەشێتە سەرپەرشتیاری ئیدارەكە.

قەڵای شێروانە

قەڵایەكی كۆنی مێژووییە، لەسەر تەپۆلًكەیەكی دەستكرد لەسەر ڕووباری سیروان لەشاری كەلار بتیاتنراوە، لەباری مێژووی دروستكردنی قەڵاكەوە زانیاری ووردو ساغكراوە نییە، هەندێك دەڵێن لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانییەوە بنیاتنراوە، هەندێكیش رایانوایە حەمە پاسای جاف دروستیكردووە، هەرچەند ناوبراو كۆچەر بووەو لەقەڵادا نەژیاوە، بەڵام لایەنگرانی ئەم رایە دەڵێن كۆشكی زستانەی حەمە پاشا بووە، بەڵام گومان لەسەر ئەم رایە دروستدەكات بوونی تونێلكی ژێر زەوی بووە لە قەڵاكەوە بۆ سەر ڕووباری سیروان، كە هەندێك دەڵێن ئەوە دەلالەتە لەوەی كە بۆ حاڵەتی شەڕوو گەمارۆدان سوودی لێوەرگیراوەو ئاوی لێوە هێنراوە بۆ ناو قەڵاكە.

رایەكی دیكەش هەیە دەڵێت تەپۆڵكە خۆڵەكە لەلایەن ئەنەوشیروانی ساسانیەوە بنیاتنراوەو كۆشكەكە لەلایەن حەمە پاشاوە دروستكراوە.

زانكۆی گەرمیان

بەهۆی ئەو گەشەسەندنە خێراییەی كە كەلار پێدا تێپەڕیووە، ئێستا ژمارەیەكی بەرچاوی خوێندكارانی ئامادەیی تێدایە، زۆربەی خوێندكارانی دەرەوەی شار (بەشەناوخۆییەكانی) زانكۆكانی سلێمانی، سەلاحەدین‌و دهۆك خەڵكی كەلار بوون، ئەوەش حكومەتی هەرێمی هاندا بەكردنەوەی كۆلێژی پەروەردە لەكەلارو پاشان زانكۆی گەرمیان.

بڕیاری كردنەوەی زانكۆی گەرمیان لەكەلار ساڵی 2010 لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمەوە دراوە، پێشتر كۆلێژی پەرەوەردەو پەروەردەی بنیات لەكەلار هەبوون، كە یەكەمیان لەساڵی خوێندنی 2004 ــ 2005 كراوەتەوەو دووەمیان لەساڵی خوێندنی 2006 ــ 2007 كراوەتەوە، هەروەها كۆلێژی ئادابیش لەشاری خانەقین سەر بەم زانكۆیە دەبێت. لەئێستا تەنها دوو كۆلێژەكەی شاری كەلار نزیكەی 10 هەزار خوێندكاری هەیە، بڕیارە لەساڵەكانی ئایندە چەند كۆلێژێكی تر لەكەلارو كفری بكرێنەوە. هەروەها چاوەڕواندەكرێت هەیكەلی ئیداری زانكۆو سەرۆكایەتی‌و ئەنجومەنی زانكۆ پێش كۆتایهاتنی وەرزی خوێندنی 2010 ــ 2011 دیاریبكرێن.

یانەی وەرزشی شێروانە

یانەی وەرزشی شێروانە لەساڵی 1992 لەلایەن كۆمەڵێك وەرزشەوانی شاری كەلارەوە دامەزرێندا، بەهۆی ئەوەی پێش راپەڕین حكومەت مۆڵەی دامەزراندنی یانەكەی نەدابوو بە وەرزشەوانانی شارەكە.

یانەی شێروانە لەساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، یەكێك بوو لەیان هەرەبەهێزەكانی هەرێمی كوردستان و دواتریش لەناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، هەرچەندە هیچ ساڵێك یانەكە نەبوو بە پالەوانی خولی یانە نایابەكان، بەڵام هەمیشە یانەیەكی ڕكابەری بەهێزبووەو هەمیشە لەڕیزبەندی سەرەوەی خولەكاندا بووە.

دوای ئەنجامدانی خولی سەرتاسەری یانەكانی هەرێمی كوردستان، یانەی شێروانە بەهۆی كەمی و نەبوونی بودجەوە دابەزی بۆ خولی پلە یەكەكان، پێشتریش زۆربەی یاریزانانەكانی روویان لەیانەكانی شاری سلێمانی كردبوو، بەڵام دوای ساڵێك بە پلەی یەكەمی خولی یانە پلەیەكەكان سەركەوتەوە بۆ خولی نایاب، كەچی دیسانەوە دابەزیەوە بۆ خولی پەلە یەكەكان.