پیسبوونی ژینگە

پیسبوونی ژینگە (بە ئینگلیزی: Environment Pollution) پیسبوونی ژینگە چەندین پێناسەی جۆراوجۆری لەسەردەمی ئێستادا ھەیە زۆربەیان ناسراون لەوانە:

• ھەموو گۆڕانکارییەکی فیزیایی و کیمیایی و بایۆلۆجییە کە سیفەت و پێکھاتەکانی ئاو و ھەوا و خاک بگۆڕێت و ببێتە ھۆی زیانگەیاندن بە مرۆڤ و بوونەوەرەکانی تر.
• گۆڕانی چۆنایەتی و چەندایەتییە لە پێکھاتە زیندوو و نازیندووەکەی دەوروبەرە ڕژێم.
• دروستبوون و دەرھاویشتنی ھەر تەنێکی نوێ بۆ دەوروبەر بە ھۆی پێشکەوتنی پیشەسازییەوە بۆ سروشت کە گۆڕانکاری لە پێکھاتەی سروشدا بکات.
• ھەر گۆڕانکارییەکە لە ژینگەداببێتە ھۆی زیانپێگەیاندنی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی بوونەوەران.
• زیادبوون یا کەمبوونی ھەریەک لە پێکھاتە سروشتییەکانە کە ببێتە ھۆی زیان گەیاندن بە زیندەوەران و چواردەوریان وە گۆڕانکاری لە سروشت و کاری ڕۆژانەیان بکات.
• بریتییە لە ڕوودانی گۆڕانکاری لە ژینگەی گیانداران بە ھۆی سروشت و چالاکی ڕۆژانەی مرۆڤەوە کە دەبێتە ھۆی دەرکەوتنی چەند مادەیەک کە ناگونجێ لەگەڵ ئەو شوێنەی کە گیاندارەکەی تێدا دەژی و لاسەنگی دەکات.

مانای پیسبوون

بە پێی یاسای نێودەوڵەتیی نەتەوەیەکگرتووەکانی ساڵی ١٩٧٤ کە پێناسەی پیسبوونی ژینگە دەکات بەوەی کە بریتییە لەو چالاکییەی مرۆڤ کە دەبێتە ھۆی پیسبوونی زیادبوونی وزەی نوێی بۆ ژینگە، ئەم زیادبوونی وەزەیەش ژیانی مرۆڤ و تەندروستی و خۆشگوزەرانی و سەرچاوەکانی سروشت تووشی مەترسی دەکاتەوە جا ئەگەر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بێت.

جۆرەکانی پیسبوون

- پیسبوونی ھەوا

- پیسبوونی ئاو

- پیسبوونی خاک

- پیسبوون بە گەرمی (گەرمییە پیسبوون)

- پیسبوون بە تیشک

- پیسبوون بە کانزاکان

- پیسبوون بە نەوت

- پیسبوون بە ماددە کیمیایی

- پیسبوونی بینین

- پیسبوونی بیستن

- ژەھراویبوونی خۆراک

سەرچاوەکانی پیسبوون

پیسبوونی سروشتی

بریتییە لەو گۆڕانکارییەی کە لە ژینگەدا ڕوودەدات بە ھۆی چەند ڕووداوێکی سروشتییەوە وەک (باران، سووتان، بورکان، لافاو، بومەلەرزە، تۆزو خۆڵ...). ئەم گۆڕانکارییە سروشتییانە چەن کێشەیەکی لێ دەکەوێتەوە وەک:

1- دەرکەوتنی ڕێژەیەکی زۆر لە گەردە زیان بەخشەکان لە ھەوادا، وەکو دەنکۆڵەکانی تۆز و خۆڵ، دووکەڵی سووتانی دارستانەکان و تەقینەوە بورکانییەکان. 2-مادە ھەڵواسراوەکانی ناو ئاو، وردیلەی تۆز و خۆڵ و چەندین ھۆکاری تر کە زیان بە سەرچاوەی ماسی دەگەیەنێت. 3-گۆرانکارییەکان لە ئاوی سازگاردا و گۆڕینیان بۆ ئاوی سوێر. 4-راماڵینی چینی سەرەوەی زەوی. 5-دروستبونی چەندین گازی ژەھراوی بەھۆی تەقینەوەی بورکانەکان وەکو گازی میسان بەھۆی کانیە کانزاییەکانەوە. 6-دەرکەوتنی ھایدرۆکاربۆنەکان (نەوت) لەگەڵ ماددە خاوەکان  لە ئەنجامی زەمین لەرزە. 7-سوتانی دارستانەکان بەھۆی ھەورەبروسکەوە.

پیسبوونی ناسروشتی

بریتیە لە ھەر گۆڕانکارییەک لە ژینگەدا کە لە ئەنجامی چالاکیەکانی مرۆڤەوە روودەدات بەھۆی کشتوکاڵ، دروستکردنی بینا، پیشەسازی زۆری تر وەکو

1. پاشەڕۆکانی ئاو
2. قڕکەرەکان لە کشتوکاڵدا
3. پێویستی وزە وەکو لە گواستنەوە و بەرھەمھێناندا
4. پاککەرەوەکان وەکو (توێنەرەوەکان، ترشەکان، لاستیک، پلاستیک، کانزا قورسەکان) کە ئەمانە شینابنەوە تەنھا مەگەر بە کرداری دووبارە گەڕانەوە نەبێت.
5. پاشەڕۆ پیشەسازییەکان
6. پاشەڕۆی بیناسازی
7. پاشەڕۆی ماڵا

پیسکەرەکانی ژینگە

پیسکەرەکان: بریتیە لە پێکھاتە کیمیایی و فیزیایی و بایۆلۆجیەکان کە کاریگەری خراپیان ھەیە لەسەر ژینگە بەھۆی گۆڕانکاری لە گەشەی جۆرەکان و لێکدانەوەی لەگەڵ زنجیرەی خۆراک و تەندروستی بە شێوەیەکی گشتی پیسکەرەکان ئەمانەن:

1. ماددە بڵاوبوەوەکان: ھێس، دوکەڵ، تۆزوخۆڵ.....
2. گازەکان
3. پێکھاتە کیمیایەکان: ئەڵدیھاید، ئاسنیک، پاککەرەوەکان.....
4. کانزا ژەھراویەکان: قورقۆشم، کادمیۆم، زینگ
5. قڕکەرە کشتوکاڵیەکان: مێروو کوژ....
6. پەیینەکان: یۆریا، ئەمۆنیۆم، سەلفەین، ئەمۆنیۆم فۆسفەیت.....
7. ماددە تیشکاوەرەکان: یۆرانیۆم،....
8. دەنگەدەنگ
9. گەرمی
10. ئاوی زێرب

ئەمانەش ببینە

• پیسبوونی ژینگە بە تیشکی ئەتۆمی

سەرچاوەکان

• لەم ماڵپەڕەوە وەرگیراوە (https://zzhinga.blogspot.com/p/1.html)
• پەرتووکی (سەرچاوەکانی پیسبوونی ژینگە و کاریگەرییەکان) نووسینی: توانا فخردین، کاروان عبدالقادر و ئالان نازم.