مەتەڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
No edit summary |
No edit summary |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
'''مەتەڵ''' (بە ئینگلیسی: ، بە عەرەبی: ) بە واتای گرێ کوێرە و ئەستەمە و ئاماژە بە وتەیەکی ھۆنراو دەکا کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ. |
'''مەتەڵ''' (بە ئینگلیسی: Riddle ، بە عەرەبی:لغز ) بە واتای گرێ کوێرە و ئەستەمە و ئاماژە بە وتەیەکی ھۆنراو دەکا کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ. |
||
==لێکدانەوەی مەتەڵ== |
==لێکدانەوەی مەتەڵ== |
||
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان. |
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان. |
||
| ھێڵی ٥١: | ھێڵی ٥١: | ||
==پۆلێن کردنی مه‌ته‌ڵ به پێی بابه‌ت== |
==پۆلێن کردنی مه‌ته‌ڵ به پێی بابه‌ت== |
||
=== ئایینی=== |
=== ئایینی=== |
||
*«پێنج فەرزی بێ بیسمیلا» (بانگ) |
|||
| ⚫ | |||
*«بیگری مشتێکە، بەری دەی دەشتێکە» (نەوس) |
|||
=== ئه‌ندامه‌کانی له‌ش=== |
|||
*« خۆی فەڕزە، نییەتی سونەت» (غوسڵ) |
|||
===جل و به‌رگ=== |
|||
*«خۆی سونەتە، نییەتی فەرز» (دەسنوێژی مەییەت) |
|||
===که‌ل و په‌ل=== |
|||
*«بیبینی لە بەری ناکەی، لە بەری بکەی نابینی» (کفن) |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
*«دەڕوا پێی نییە، دەخورێ گۆشتی نییە» (ئاو) |
|||
*«سەری سپییە و مووی نییە، ھەڵدەپەڕێ و پیی نییە» (تەرزە) |
|||
=== ئەندامەکانی لەش=== |
|||
*«بانێکە و ھەیوانێکە، چوار بزنەو شوانێکە» (پەنجەی دەست) |
|||
===کەل و پەل=== |
|||
*«ئاغای شەو، خانمی ڕۆژ» (گەسک) |
|||
*«لایێ کوورەیە، لایێ کڕێوە» (یەخەچاڵ/ سەلاجە) |
|||
*«کلکی دارە، ملی خوارە، دەمی ھارە» (داس) |
|||
| ⚫ | |||
*«کارت پێ بێفڕەی دەدەی، کارت پێ نەبێ ھەڵیدەگری» (تۆڕی ڕاوەماسی ) |
|||
*«ھەتا بایدەی، قورستر دەبێ» (تەشی) |
|||
*«ھەموو زمانێ دەزانێ» (قەڵەم) |
|||
*«سێ یاریزان، دوانزە سەیرکەر» (کاتژمێر) |
|||
===خۆراک=== |
===خۆراک=== |
||
*«ناوی شارێکە، لە سەر دارێکە» (پرتەقاڵ) |
|||
===ئاژه‌ڵ و به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی=== |
|||
*«سەری دەبڕی و بۆی دەگری» (پیاز) |
|||
===بیرکاری=== |
|||
*«بە ساقی مەلا، بە شکاوی حاجی» (ھێلکە) |
|||
===ئاژەڵ و بەرھەمی ئاژەڵی=== |
|||
*«ئەخوێنێ بولبول نییە، مەلە ئەکا ماسی نییە، ھەڵدەبەزێ کەروێشک نییە» (بۆق) |
|||
===بیرو ھۆش=== |
|||
*«دە لە دەیان دەرێنی، دەمێنێتەوە دە» (دەسکێش و پەنجەکانی ھەردوو دەست) |
|||
===و...=== |
===و...=== |
||
*«تا لێی زیاد بێ، کەم دەکا» (تەمەن) |
|||
| ⚫ | |||
*«بەڕۆژ لە گەڵتا دەڕوا، بە شەو دادەنیشێ» (سێبەر) |
|||
==سه‌رچاوه== |
|||
| ⚫ | |||
کتێبی[[ مه‌ته‌ڵ و موعه‌مما]] - ئیبراهیم ئه‌حمه‌دی |
|||
له مه‌ته‌ڵدا جۆره‌کانی هونه‌ری زمان پاراوی و جوانکاری به‌دی ده‌کرێت، وه‌ک: خوازه، چواندن، کینایه، دژیه‌کی، تێهه‌ڵکێش، تیل نیشان، کورته و... . زۆربه‌ی زۆری مه‌ته‌ڵه‌کان کێش و سه‌روادارن و بڕگه‌یین، یان به شێوه‌ی په‌خشانێکی ڕازاوه و هۆنراون. |
|||
''باوای چه‌فت و چێڵ، دایه‌ی سه‌رپانه/ کوڕیان شیرینه‌و کوڕه‌زا دێوانه'' |
|||
* باوای چه‌فت و چێڵ: <sub>خواستن له دارمێو</sub> |
|||
**دایه‌ی سه‌رپانه: خواستن له گه‌ڵا |
|||
***کوڕیان شیرینه: خواستن له ترێ |
|||
****کوڕه‌زا دێوانه: خواستن له مه‌ی |
|||
==سەرچاوە== |
|||
کتێبی[[ مەتەڵ و موعەمما]] - ئیبراھیم ئەحمەدی |
|||
وەک پێداچوونەوەی ١٤:١١، ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣
مەتەڵ (بە ئینگلیسی: Riddle ، بە عەرەبی:لغز ) بە واتای گرێ کوێرە و ئەستەمە و ئاماژە بە وتەیەکی ھۆنراو دەکا کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ.
لێکدانەوەی مەتەڵ
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان.
فرەدیالێکتیکی
- کرمانجی باکوور:
«دەسرۆکەکا گول گولی، تژی سێڤێت سۆر کری» (ئاسمان و ئەستێرە) «چار برایە، جا دیارە، یەکی گەرمە، یەکی سارە، یەکی بارە» ( ھاڤین، زڤسان، بەھار، پاییز)
- کرمانجی ناوەڕاست:
«حەوزە قووڵە، دەوری تووڵە» (چاو)
- کەلھوڕی:
«ئەگەر فام دیر فامد لە ھۆزە، کام لەی مەلیلە، وەھار وەشیرە» ( شەمشەمە کوێرە)
- گۆران:
«نانوو شەوێ رۆنە بڕیو، پانزە ڕوێ جا وریۆ» (مانگ) و...
جۆرەکانی مەتەڵ
- زۆرێک لە مەتەڵەکان زەینی بێ وێنەی خەڵک دروستیان کردووە، لە سەرەتادا زۆر سەرسووڕھێنەر و دوور لە زەینن، جاری واھەیە وشەیەک بۆ سەرلێشێوانە و مرۆڤ بە ھەڵەدا دەبات و لە وەڵامی دروستی مەتەڵەکە دووری دەخاتەوە وەک:
« ملی ھەیە و سەری نییە، باسکی ھەیە و دەستی نییە» (کراس)
- جاری وایە بڕێ لە وشەکان بۆ ئاھەنگین کردنی و ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە دێن و ھیچ مانایەکیان نییە وەک:
« ھەلاران و مەلاران، ھێلکە دەکەن لە داران، بۆ فەقیر و ھەژاران» دوو وشەی ھەلاران و مەلاران بۆ ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە ھاتوون
- زۆرێک لە مەتەڵەکان بۆ بەر لە ئیسلام دەگەڕێنەوە و لە گەڵ پەندی پێشینیاندا کۆنترین دەقی پەخشانی کوردی پێک دەھێنن، وەک:
- «ڕەقە بە ڕەق دەکەوێ، سوورە بە نەرمی دەکەوێ» (ئەستێ و پووش)
- «چوومە سەر بەردێ، ڕوانیم لە زەردێ، دارێ بە چەپۆک، بەر بوو لە بەردێ» (ئاشی ئاو)
- «زەوی لافاوە، شارێک لە سەر ئاوە، ھەموو زیندەوەرێکی لە ناوە» (گەمیەکەی نووح)
- بەشێک لە مەتەڵەکان بابەتی ئیسلامییان تێدایە و سەر بە سەردەمی ئیسلامین وەک:
- «پیاوێ نوێژی ئەکرد، سڵام لای ڕاستی داوە نوێژەکەی بەتاڵ بوو، سڵام لای چەپی داوە تەڵاقی کەوت، سەری ھەڵبڕی ڕۆژووەکەی شکا»
- بەشێک لە مەتەڵەکان دەچێتەوە سەر ئامێر و کەرەستەی نوێی ئەمڕۆ، وەک:
«ئەوە چییە بەرزی ئەکەیتەو یەک پای ھەیە، دای ئەنی سێ پای ھەیە» (فەرخون)
- بڕێک لە مەتەڵەکان گاڵتە و گەپ و پێکەنینیان تێدایە و ھەندێکی تریان جنێو، قسەی تاڵ و ترش و جاری واشە بابەتی شیرین و خۆشی تێدایە، وەک:
- «دەمی تاقە، چاوی زاقە» (کڵاو)
- «سەری یەکە و بنی دوو، بە باو باپیرتا چوو» (شواڵ)
- «بنی دەگڵی، قەدی دەکەرێ، سەر دەتوو، ئەگەر نەزانی چاوت دەرێ)» (کەنگر)
- «بە شەوا قسرە و بە ڕۆژا ئاوس» (پێڵاو)
- و...
سوودەکانی مەتەڵ
- بۆ ھەڵسەنگاندنی ھۆش و وریایی
- کێبەرکێ و کات بەسەر بردن
- بەھێز بوونی بیر و ھۆش
- پاراستنی وشەو زاراوەکان
- لێکدانەوەی باری کۆمەڵناسی، ئابووری، مێژوویی، کەلتووری و ...
- زانیاری لە مەڕ ژیان و ژیواری ڕابردووان
- و...
پێکھاتەی مەتەڵ
مەتەڵ ڕستە یا دەستەواژەیەکی وەسف کراوە کە توخمی وەسف کراو بەشی بنەڕەتی پێکھاتەکە پێک دێنێ. لە ھەر مەتەڵێکدا لانیکەم بابەتێک ھەیە کە ئاشکرا وەسف دەکرێت(بابەت) و ھەواڵێک سەبارەت بەو بابەتە ئەدرێت( ھەواڵ) وەک:
- «دارەکەی سەر تەجەرە، ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە» (خۆر) - ( دارەکەی سەر تەجەرە) بابەت و ( ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە) ھەواڵ.
بڕێ مەتەڵ دوو یا چەند بەشی وەسفییان ھەیە ، وەک:
- «سەوزه وەک خەیار، بەرزە و ەک چنار، ترشە وەک ھەنار» ( ڕێواس)
پۆلێن کردنی مه‌ته‌ڵ به پێی بابه‌ت
ئایینی
- «پێنج فەرزی بێ بیسمیلا» (بانگ)
- «بیگری مشتێکە، بەری دەی دەشتێکە» (نەوس)
- « خۆی فەڕزە، نییەتی سونەت» (غوسڵ)
- «خۆی سونەتە، نییەتی فەرز» (دەسنوێژی مەییەت)
- «بیبینی لە بەری ناکەی، لە بەری بکەی نابینی» (کفن)
سروشت و ژینگە
- «دەڕوا پێی نییە، دەخورێ گۆشتی نییە» (ئاو)
- «سەری سپییە و مووی نییە، ھەڵدەپەڕێ و پیی نییە» (تەرزە)
ئەندامەکانی لەش
- «بانێکە و ھەیوانێکە، چوار بزنەو شوانێکە» (پەنجەی دەست)
کەل و پەل
- «ئاغای شەو، خانمی ڕۆژ» (گەسک)
- «لایێ کوورەیە، لایێ کڕێوە» (یەخەچاڵ/ سەلاجە)
- «کلکی دارە، ملی خوارە، دەمی ھارە» (داس)
ئامێر و کەرەستە
- «کارت پێ بێفڕەی دەدەی، کارت پێ نەبێ ھەڵیدەگری» (تۆڕی ڕاوەماسی )
- «ھەتا بایدەی، قورستر دەبێ» (تەشی)
- «ھەموو زمانێ دەزانێ» (قەڵەم)
- «سێ یاریزان، دوانزە سەیرکەر» (کاتژمێر)
خۆراک
- «ناوی شارێکە، لە سەر دارێکە» (پرتەقاڵ)
- «سەری دەبڕی و بۆی دەگری» (پیاز)
- «بە ساقی مەلا، بە شکاوی حاجی» (ھێلکە)
ئاژەڵ و بەرھەمی ئاژەڵی
- «ئەخوێنێ بولبول نییە، مەلە ئەکا ماسی نییە، ھەڵدەبەزێ کەروێشک نییە» (بۆق)
بیرو ھۆش
- «دە لە دەیان دەرێنی، دەمێنێتەوە دە» (دەسکێش و پەنجەکانی ھەردوو دەست)
و...
- «تا لێی زیاد بێ، کەم دەکا» (تەمەن)
- «بەڕۆژ لە گەڵتا دەڕوا، بە شەو دادەنیشێ» (سێبەر)
جوانکاری لە مەتەڵدا
له مه‌ته‌ڵدا جۆره‌کانی هونه‌ری زمان پاراوی و جوانکاری به‌دی ده‌کرێت، وه‌ک: خوازه، چواندن، کینایه، دژیه‌کی، تێهه‌ڵکێش، تیل نیشان، کورته و... . زۆربه‌ی زۆری مه‌ته‌ڵه‌کان کێش و سه‌روادارن و بڕگه‌یین، یان به شێوه‌ی په‌خشانێکی ڕازاوه و هۆنراون.
باوای چه‌فت و چێڵ، دایه‌ی سه‌رپانه/ کوڕیان شیرینه‌و کوڕه‌زا دێوانه
- باوای چه‌فت و چێڵ: خواستن له دارمێو
- دایه‌ی سه‌رپانه: خواستن له گه‌ڵا
- کوڕیان شیرینه: خواستن له ترێ
- کوڕه‌زا دێوانه: خواستن له مه‌ی
- کوڕیان شیرینه: خواستن له ترێ
- دایه‌ی سه‌رپانه: خواستن له گه‌ڵا
سەرچاوە
کتێبیمەتەڵ و موعەمما - ئیبراھیم ئەحمەدی