وڵاتی سیکولار: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏١٤:٥٢، ١٧ی ئایاری ٢٠٢٤

وڵاتی سیکولار، بریتییە لە وڵاتێک یان دەوڵەتێک کە سیستەمێکی دەسەڵاتداریی لەسەر بنەمای سێکۆلاریزمی ھەیە، کە بە فەرمی مسۆگەری دەکات کە بێلایەنە بەرامبەر بەو پرسانەی کە پەیوەندییان بە ئایینەوە ھەیە، دەوڵەتی سێکولار، بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ ھەموو ھاووڵاتیانی دەکات، بەبێ گوێدان بە بیروباوەڕە ئایینییەکان، لێکدانەوەیان، یان بیرۆکەکانیان، ھەرچەندە یەکسانی تەنیا لە دەوڵەتی سێکولاردا نییە، لەوانەیە لە دەوڵەتێکی نا سێکولاریشدا بێت و لە دەستوورەکەیدا نوسرابێت، ھاوڵاتیان یەکسانن لە بیروباوەڕەکانیاندا بێ جیاوازی. ^[١]

لە ڕووی ڕامیارییەوە جیھانگەرایی بزووتنەوەیەکە بەرەو جیاکردنەوەی ئایینە و میری(حکوومەت) (زۆرجار پێی دەوترێت جیاکردنەوەی فێرکارییەکانی کڵێسا، مزگەوت، یان پەرستگا لە فێرکارییەکانی دەوڵەت) ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندی نێوان میری و ئایینی دەوڵەت، بۆ گۆڕینی یاساکانی بنەمای پەرتووکی پیرۆز (وەک دە فەرمان و شەریعەت) بە یاسای مەدەنی، و نەھێشتنی جیاکاری لەسەر بنەمای ئایین و دەوترێت کە سێکۆلاریزم (عەلمانیەت) دیموکراسی بۆ زیاد دەکات ئەمەش بۆ پاراستنی مافی کەمینە ئایینییەکانە ^[٢]

زۆربەی ئایینە سەرەکیەکان یەکەمایەتی نۆرمەکانی کۆمەڵگەیەکی جیھانگەری و دیموکراسی قبوڵ دەکەن بەڵام ڕەنگە ھێشتا ھەوڵ بدەن کاریگەری لەسەر بڕیارە ڕامیاریەکان دروست بکەن یان لە ڕێگەی ڕێککەوتنەکانی نێوان کڵێسا و دەوڵەتەوە سوود یان کاریگەری تایبەت بەدەست بھێنن، زۆرێک لە کریستیانەکان پشتگیریان لە بوونی دەوڵەتی جیھانگەرایی دەکرد، دەتوانین دان بەوەدا بنێین کە بیرۆکەکە لەلایەن فێرکارییەکانی پەرتووکی پیرۆزەوە پشتگیری کراوە، “بەخشینی ئەوەی قەیسەرە بۆ قەیسەر و ئەوەی ھی خودایە بۆ خودا.^[١]

بەڵام بناژۆخوازی(ئوسولی) دژایەتی جیھانگەری دەکات، گرنگترین ھێزی بناژۆخوازی ئایینی لە جیھانی ھاوچەرخدا بریتین لە بناژۆخوازی خاچ پەرستەکان و ئیسلامی بناژۆخواز.

ھەندێک لەو وڵاتانە لەڕووی دەستوورییەوە جیھانگەرین وەک کەنەدا، ھیندستان، فەرەنسا، ئەمریکا، تورکیا و کۆریای باشوور، ھەرچەندە ھیچ کام لەو وڵاتانە لە شێوەی حکوومەتدا یەکسان نین لە ھەمان کاتدا دەوڵەتێک کە ئاینێکی فەرمی نەبێت، مەرج نییە بە دەوڵەتێکی جیھانگەرایی ھەژمار بکرێت.^[١]

وڵاتە دنیاگەراییەکانی پێشوو

- (١٩٢٥–١٩٧٩) ئێران دەوڵەتێکی دنیاگەرا بوو تا شۆڕشی ئیسلامی ساڵی ١٩٧٩، کە محەممەد ڕەزا پەھلەویی ڕووخاند و کۆماری ئیسلامی ئێران لەجێی دامەزرا.
عێراق
- (١٩٣٢-١٩٩٣) عێراق لە ساڵی ١٩٣٢ دوای سەربەخۆیی بوو بە دەوڵەتێکی دنیاگەرایی، بەڵام پارتی بەعسی سۆسیالیست دەستی پێکرد بە ڕێبەرایەتی سەددام حوسێن بەناوی ھەڵمەتی باوەڕ(ئیمان) سەددام لە ساڵی ١٩٩٣ زۆر جەختی لەسەر ئیسلام دەکردەوە لە ھەموو ڕێبازە گشتییەکانی دەوڵەتدا.^[٣]

سەرچاوەکان

^ ^ئ ^ا ^ب أحمد زکی بدوی، معجم مصطلحات العلوم الاجتماعیة، ص 370
^ Feldman, Noah (2005). Divided by God. Farrar, Straus and Giroux, pg. 14 ("[Legal secularists] claim that separating religion from the public, governmental sphere is necessary to ensure full inclusion of all citizens.")
^ "Americanchronicle.com". Retrieved 23 February 2017. ١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[:0-1] ئ ^ا ^ب أحمد زکی بدوی، معجم مصطلحات العلوم الاجتماعیة، ص 370

[2] Feldman, Noah (2005). Divided by God. Farrar, Straus and Giroux, pg. 14 ("[Legal secularists] claim that separating religion from the public, governmental sphere is necessary to ensure full inclusion of all citizens.")

[3] "Americanchronicle.com". Retrieved 23 February 2017. ١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[١]

[٢]

[٣]

@@ ھێڵی ٢: / ھێڵی ٢: @@
 {{Original research|date=September 2016}}
 [[File:Secular States Map.svg|thumb|350x350px|{{legend|#0093AF|ئەو دەوڵەتانەی ھیچ ئایینێکی دەوڵەتیان نییە}}{{legend|#EB151C|ئەو دەوڵەتانەی کە [[ئاینی دەوڵەت]]یان ھەیە}}{{legend|#ACACAC|بێ داتایە}}]]
-'''وڵاتی جیھانگەرایی''' یان '''وڵاتی سێکۆلاریزم'''، بریتییە لە [[وڵات]]ێک یان [[دەوڵەت]]ێک کە سیستەمێکی دەسەڵاتداری [[جیھانگەرایی]]([[دنیاگەرایی|سێکۆلاریزمی]]) ھەیە، کە بە فەرمی مسۆگەری دەکات کە بێلایەنە بەرامبەر بەو پرسانەی کە پەیوەندییان بە ئایینەوە ھەیە، دەوڵەتی [[دنیاگەرایی|سێکولار]]، بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ ھەموو ھاووڵاتیانی دەکات، بەبێ گوێدان بە بیروباوەڕە ئایینییەکان، لێکدانەوەیان، یان بیرۆکەکانیان، ھەرچەندە یەکسانی تەنیا لە دەوڵەتی سێکولاردا نییە، لەوانەیە لە دەوڵەتێکی نا سێکولاریشدا بێت و لە [[دەستوور]]ەکەیدا نوسرابێت، ھاوڵاتیان یەکسانن لە بیروباوەڕەکانیاندا بێ جیاوازی. <ref name=":0">أحمد زکی بدوی، معجم مصطلحات العلوم الاجتماعیة، ص 370</ref>
+'''وڵاتی سیکولار'''، بریتییە لە [[وڵات]]ێک یان [[دەوڵەت]]ێک کە سیستەمێکی دەسەڵاتداریی لەسەر بنەمای [[دنیاگەرایی|سێکۆلاریزمی]] ھەیە، کە بە فەرمی مسۆگەری دەکات کە بێلایەنە بەرامبەر بەو پرسانەی کە پەیوەندییان بە ئایینەوە ھەیە، دەوڵەتی [[دنیاگەرایی|سێکولار]]، بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ ھەموو ھاووڵاتیانی دەکات، بەبێ گوێدان بە بیروباوەڕە ئایینییەکان، لێکدانەوەیان، یان بیرۆکەکانیان، ھەرچەندە یەکسانی تەنیا لە دەوڵەتی سێکولاردا نییە، لەوانەیە لە دەوڵەتێکی نا سێکولاریشدا بێت و لە [[دەستوور]]ەکەیدا نوسرابێت، ھاوڵاتیان یەکسانن لە بیروباوەڕەکانیاندا بێ جیاوازی. <ref name=":0">أحمد زکی بدوی، معجم مصطلحات العلوم الاجتماعیة، ص 370</ref>
 لە ڕووی [[سیاسەت|ڕامیاریی]]ەوە [[جیھانگەرایی]] بزووتنەوەیەکە بەرەو جیاکردنەوەی ئایینە و میری([[حکوومەت]]) (زۆرجار پێی دەوترێت جیاکردنەوەی فێرکارییەکانی [[کڵێسا]]، [[مزگەوت]]، یان [[پەرستگا]] لە فێرکارییەکانی دەوڵەت) ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندی نێوان میری و ئایینی دەوڵەت، بۆ گۆڕینی یاساکانی بنەمای [[پەرتووکی پیرۆز]] (وەک دە فەرمان و شەریعەت) بە یاسای مەدەنی، و نەھێشتنی جیاکاری لەسەر بنەمای ئایین و دەوترێت کە سێکۆلاریزم (عەلمانیەت) [[دیموکراسی]] بۆ زیاد دەکات ئەمەش بۆ پاراستنی مافی کەمینە ئایینییەکانە <ref>Feldman, Noah (2005). ''Divided by God''. Farrar, Straus and Giroux, pg. 14 ("[Legal secularists] claim that separating religion from the public, governmental sphere is necessary to ensure full inclusion of all citizens.")</ref>