تاکەکەسێتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە دەستکاریی مۆبایلیی پێشکەوتوو
شائەمراز، + دەروازە، باشترکردن
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{Hatnote|"ئازادیی تاکەکەس" ڕەوانەکەری ئێرەیە. بۆ بەکارھێنانەکانی تر، بڕوانە [[ئازادییە شارستانییەکان]].}}
{{Hatnote|«ئازادیی تاکەکەس» ڕەوانەکەری ئێرەیە. بۆ بەکارھێنانەکانی تر، بڕوانە [[ئازادییە شارستانییەکان]].}}


'''تاکەکەسێتی''' ھەڵوێستێکی سیاسی، فەلسەفەی سیاسی، بیرۆکەیەک یان دیدگەیەکی کۆمەڵایەتییە کە پێ دادەگرێت لەسەر بەھای ڕەوشتی تاکەکەسیی و بەرز ڕای دەگرێت.<ref name="britannica.com">[https://www.britannica.com/topic/individualism "Individualism" on Encyclopædia Britannica Online]</ref><ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}}. p. 6</ref> لایەنگرانی تاکەکەسێتی پشتگیری ئامانج و ویستی کەسەکان دەکەن بۆیە سەربەخۆیی و پشت بەخۆبەستنی تاکەکەس بەلایانەوە نرخدارە<ref name="thefreedictionary.com">{{Cite web |url=http://www.thefreedictionary.com/individualism |title="individualism" on The Free Dictionary |access-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190517010759/http://www.thefreedictionary.com/individualism |archive-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |dead-url=yes }}</ref> وە بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەرژەوەندییە تاکەکەسییەکان دەبێت لەسەروو بەرژەوەندییەکانی دەوەڵەت و دەستە کۆمەڵایەتییەکانەوە بێت،<ref name="thefreedictionary.com"/> کە لە ھەمان کات دا دژێتی دەکات لە دەست تێ وەردانی دەرەکی لە بەرژەوەندی تاکەکەس لەلایەن کۆمەڵگە و دامەزراوەکانەوە وەک حکومەت.<ref name="thefreedictionary.com"/> تاکەکەسێتی زۆربەی جار پێناسەدەکرێت بە پێچەوانەوە و دژی تاکڕەوەیی، دیکتاتۆری و دەستە کۆمەڵایەتییە ھاوبەشەکان دادەنرێت.<ref>{{cite journal |title=Individualism vs. Collectivism: Our Future, Our Choice |url=https://www.theobjectivestandard.com/issues/2012-spring/individualism-collectivism/ |journal=The Objective Standard |volume=٧ |number=١ |first=Craig |last=Biddle}}</ref><ref name="Hayek 1994 17, 37–48">{{cite book|last=Hayek|first=F.A.|title=The Road to Serfdom|year=١٩٩٤|publisher=The University of Chicago Press|location=United States of America|isbn=0-226-32061-8|pages=١٧, ٣٧–٤٨}}</ref>
'''تاکەکەسێتی''' ھەڵوێستێکی سیاسی، فەلسەفەی سیاسی، بیرۆکەیەک یان دیدگەیەکی کۆمەڵایەتییە کە پێ دادەگرێت لەسەر بەھای ڕەوشتی تاکەکەسیی و بەرز ڕای دەگرێت.<ref name="britannica.com">[https://www.britannica.com/topic/individualism "Individualism" on Encyclopædia Britannica Online]</ref><ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}}. p. 6</ref> لایەنگرانی تاکەکەسێتی پشتگیری ئامانج و ویستی کەسەکان دەکەن بۆیە سەربەخۆیی و پشت بەخۆبەستنی تاکەکەس بەلایانەوە نرخدارە<ref name="thefreedictionary.com">{{Cite web |url=http://www.thefreedictionary.com/individualism |title="individualism" on The Free Dictionary |access-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190517010759/http://www.thefreedictionary.com/individualism |archive-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |dead-url=yes}}</ref> و بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەرژەوەندییە تاکەکەسییەکان دەبێت لەسەروو بەرژەوەندییەکانی دەوەڵەت و دەستە کۆمەڵایەتییەکانەوە بێت،<ref name="thefreedictionary.com"/> کە لە ھەمان کات دا دژێتی دەکات لە دەست تێ وەردانی دەرەکی لە بەرژەوەندی تاکەکەس لەلایەن کۆمەڵگە و دامەزراوەکانەوە وەک حکوومەت.<ref name="thefreedictionary.com"/> تاکەکەسێتی زۆربەی جار پێناسەدەکرێت بە پێچەوانەوە و دژی تاکڕەوەیی، دیکتاتۆری و دەستە کۆمەڵایەتییە ھاوبەشەکان دادەنرێت.<ref>{{cite journal |title=Individualism vs. Collectivism: Our Future, Our Choice |url=https://www.theobjectivestandard.com/issues/2012-spring/individualism-collectivism/ |journal=The Objective Standard |volume=٧ |number=١ |first=Craig |last=Biddle}}</ref><ref name="Hayek 1994 17, 37–48">{{cite book|last=Hayek|first=F.A.|title=The Road to Serfdom|year=١٩٩٤|publisher=The University of Chicago Press|location=United States of America|isbn=0-226-32061-8|pages=١٧, ٣٧–٤٨}}</ref>


بیرۆکەی تاکەکەسێتی تاکەکەس بە خاڵی چەق دادەنێت<ref name="britannica.com"/> بۆیە یەکەم ھەنگاوی دەست پێ دەکات بە " گریمانەیەکی بنچینەی کە مرۆڤ خۆی سەرەکیترین و گرنگترین خاڵە لە خەباتی ئازادبوون دا."<ref name="ReferenceA"/> ئازادڕوەکان (لیبڕاڵییەکان)، بوونگەراییەکان و دژە دەسەڵاتەکان نموونەی ئەو جوڵانەوانەن کە مرۆڤ بە یەکەی ناوەندیی شیکارکردن دادەنێنن.<ref name="ReferenceA"/> بۆیە تاکەکەسێتی بریتییە لە " مافی تاکەکەس بۆ ئازادی و خۆ دۆزینەوە."<ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}} pp. 6–7</ref>
بیرۆکەی تاکەکەسێتی تاکەکەس بە خاڵی چەق دادەنێت<ref name="britannica.com"/> بۆیە یەکەم ھەنگاوی دەست پێ دەکات بە «گریمانەیەکی بنچینەی کە مرۆڤ خۆی سەرەکیترین و گرنگترین خاڵە لە خەباتی ئازادبوون دا.»<ref name="ReferenceA"/> ئازادڕوەکان (لیبڕاڵییەکان)، بوونگەرایییەکان و دژە دەسەڵاتەکان نموونەی ئەو جووڵانەوانەن کە مرۆڤ بە یەکەی ناوەندیی شیکارکردن دادەنێنن.<ref name="ReferenceA"/> بۆیە تاکەکەسێتی بریتییە لە «مافی تاکەکەس بۆ ئازادی و خۆ دۆزینەوە.»<ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}} pp. 6–7</ref>


تاکەکەسیی پەیوەستە بە ھونەر، بۆھیمی و شێوازەکانی ژیانەوە کە ئامادەگییەکەی ھەیە بەرەو خۆ دروست کردن و تاقیکردنەوەی ئەو شتانەی ناپەسەندن بەپێی کلتوور یان بۆچوون و ھەڵسووکەوتە باوەکان.<ref>"The leading intellectual trait of the era was the recovery, to a certain degree, of the secular and humane philosophy of Greece and Rome. Another humanist trend which cannot be ignored was the rebirth of individualism, which, developed by Greece and Rome to a remarkable degree, had been suppressed by the rise of a caste system in the later Roman Empire, by the Church and by feudalism in the Middle Ages.[http://www.historyguide.org/intellect/humanism.html "The history guide: Lectures on Modern European Intellectual History"]</ref><ref>"Anthropocentricity and individualism...Humanism and Italian art were similar in giving paramount attention to human experience, both in its everyday immediacy and in its positive or negative extremes...The human-centredness of Renaissance art, moreover, was not just a generalized endorsement of earthly experience. Like the humanists, Italian artists stressed the autonomy and dignity of the individual."[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/275932/humanism/11824/Anthropocentricity-and-individualism "Humanism" on Encyclopædia Britannica]</ref>
تاکەکەسیی پەیوەستە بە ھونەر، بۆھیمی و شێوازەکانی ژیانەوە کە ئامادەگییەکەی ھەیە بەرەو خۆ دروستکردن و تاقیکردنەوەی ئەو شتانەی ناپەسەندن بەپێی کلتوور یان بۆچوون و ھەڵسووکەوتە باوەکان.<ref>"The leading intellectual trait of the era was the recovery, to a certain degree, of the secular and humane philosophy of Greece and Rome. Another humanist trend which cannot be ignored was the rebirth of individualism, which, developed by Greece and Rome to a remarkable degree, had been suppressed by the rise of a caste system in the later Roman Empire, by the Church and by feudalism in the Middle Ages.[http://www.historyguide.org/intellect/humanism.html "The history guide: Lectures on Modern European Intellectual History"]</ref><ref>"Anthropocentricity and individualism...Humanism and Italian art were similar in giving paramount attention to human experience, both in its everyday immediacy and in its positive or negative extremes...The human-centredness of Renaissance art, moreover, was not just a generalized endorsement of earthly experience. Like the humanists, Italian artists stressed the autonomy and dignity of the individual."[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/275932/humanism/11824/Anthropocentricity-and-individualism "Humanism" on Encyclopædia Britannica]</ref>


لە بەرانبەردا پرەنسیپی دەستەگەرایی هەیە کە لانی کەم لای [[بێرتراند ڕەسڵ]] لە فەلسەفەی یۆنانەوە (ئاینگەرایی، کۆمەڵگاگەرایی و پاشایەتی هتد) تا دەرکەوتنی [[پرۆتێستانت|پرۆتێستانیزم]] ڕێگای بە دەرکەوتنی تاکگەرایی نەداوە.<ref>{{Cite web|title=History of Western Philosophy|url=https://www.routledge.com/History-of-Western-Philosophy/Russell/p/book/9780415325059|access-date=2021-09-04|website=Routledge & CRC Press|language=en}}</ref> لە سەدەی ٢١یشدا نوسەری وەک [[هەراری]] پێی وایە جۆرەکانی تاکگەرایی جێگای ئاینەکانیان گرتۆتەوە.<ref>{{Cite web|last=Nast|first=Condé|date=2020-02-07|title=Yuval Noah Harari’s History of Everyone, Ever|url=https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture|access-date=2021-09-04|website=The New Yorker|language=en-US}}</ref>
لە بەرامبەردا پرەنسیپی دەستەگەرایی ھەیە کە لانی کەم لای [[بێرتراند ڕەسڵ]] لە فەلسەفەی یۆنانەوە (ئایینگەرایی، کۆمەڵگاگەرایی و پاشایەتی ھتد) تا دەرکەوتنی [[پرۆتێستانت|پرۆتێستانیزم]] ڕێگای بە دەرکەوتنی تاکگەرایی نەداوە.<ref>{{Cite web|title=History of Western Philosophy|url=https://www.routledge.com/History-of-Western-Philosophy/Russell/p/book/9780415325059|access-date=2021-09-04|website=Routledge & CRC Press|language=en}}</ref> لە سەدەی ٢١یشدا نووسەری وەک [[ھەراری]] پێی وایە جۆرەکانی تاکگەرایی جێگای ئایینەکانیان گرتووەتەوە.<ref>{{Cite web|last=Nast|first=Condé|date=2020-02-07|title=Yuval Noah Harari’s History of Everyone, Ever|url=https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture|access-date=2021-09-04|website=The New Yorker|language=en-US}}</ref>


== تاکەکەس ==
== تاکەکەس ==
تاکەکەس بریتییە لە کەسێک یان شتێکی دیاری کراوە لە کۆمەڵەیەک دا. لە سەدەی پانزدەھەم و پێشتر و تەنانەت لەم سەردەمەش دا لە بوارەکانی ئامارزانی و دەرەوەی سروشت (مێتافیزیک) دا، تاکەکەس با واتای "دابەش نەکراو" دێت، بە شێوەیەکی باو وەک تاکە شتێک و ھەندێک جار وەک "کەس"یش پێناسە دەکرێت. لە سەدەی حەڤدەھەم بە دواوە تاکەکەسی نیشانەیە بۆ جودایی و دابەش بوون.<ref name="Claeys">{{cite journal|author=Claeys, Gregory |authorlink=Gregory Claeys |title="Individualism," "Socialism," and "Social Science": Further Notes on a Process of Conceptual Formation, 1800–1850 |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٨٦ |volume=٤٧ |issue=١ |pages=٨١–٩٣ |doi=10.2307/2709596|jstor=2709596|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref> تاکەکەسێتی بە واتای کەسێک جیاواز بێت لە چواردەورەکەی بە کەسایەتییەکی شاز و دانسقە بەوەی کە خاوەنی چەند پێویستی، ئامانج و ئارەزووەیەکی تایبەت بە خۆیەتی بە بەراورد بە کەسانی تر.<ref name="Swart">{{cite journal|author=Swart, Koenraad W. |author-link=Koenraad W. Swart |title="Individualism" in the Mid-Nineteenth Century (1826–1860) |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٦٢ |volume=٢٣ |issue=١ |pages=٧٧–٩٠ |doi=10.2307/2708058|jstor=2708058|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref>
تاکەکەس بریتییە لە کەسێک یان شتێکی دیاری کراوە لە کۆمەڵەیەک دا. لە سەدەی پانزدەھەم و پێشتر و تەنانەت لەم سەردەمەش دا لە بوارەکانی ئامارزانی و دەرەوەی سروشت (مێتافیزیک) دا، تاکەکەس با واتای «دابەش نەکراو» دێت، بە شێوەیەکی باو وەک تاکە شتێک و ھەندێک جار وەک «کەس»یش پێناسە دەکرێت. لە سەدەی حەڤدەھەم بە دواوە تاکەکەسی نیشانەیە بۆ جودایی و دابەش بوون.<ref name="Claeys">{{cite journal|author=Claeys, Gregory |authorlink=Gregory Claeys |title="Individualism," "Socialism," and "Social Science": Further Notes on a Process of Conceptual Formation, 1800–1850 |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٨٦ |volume=٤٧ |issue=١ |pages=٨١–٩٣ |doi=10.2307/2709596|jstor=2709596|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref> تاکەکەسێتی بە واتای کەسێک جیاواز بێت لە چواردەورەکەی بە کەسایەتییەکی شاز و دانسقە بەوەی کە خاوەنی چەند پێویستی، ئامانج و ئارەزووەیەکی تایبەت بە خۆیەتی بە بەراورد بە کەسانی تر.<ref name="Swart">{{cite journal|author=Swart, Koenraad W. |author-link=Koenraad W. Swart |title="Individualism" in the Mid-Nineteenth Century (1826–1860) |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٦٢ |volume=٢٣ |issue=١ |pages=٧٧–٩٠ |doi=10.2307/2708058|jstor=2708058|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref>


== تاکەکەس و کۆمەڵگە ==
== تاکەکەس و کۆمەڵگە ==
تاکەکەسێتی باوەڕی وایە کەسەکان کە بەشێکن لە کۆمەڵگە دەتوانن ھەوڵ بدەن فێربن و بگەرێن کە بەرژەوەندییەکانیان چییە بەپێی بیروبۆچوون و پێشینەی کەسیی خۆیان، بەبێ دانانی بەرھەوەندی پێشینەیی بۆیان بەپێی پێکھاتەی کۆمەڵگەیی. کەسی لایەنگر و پەیڕەوکاری تاکەکەسێتی پابەندی یەک فەلسەفەی دیاریکراو ناکات بەڵکو تێکەڵەیەک لە چەند جۆر و شێوازێک دادەھێنێت بۆ خۆی بەپێی بەرژەوەندی تاکەکەسیی و چەند ڕووانگەیەک کە خۆی بە بەسوودی دەبینێت.
تاکەکەسێتی باوەڕی وایە کەسەکان کە بەشێکن لە کۆمەڵگە دەتوانن ھەوڵ بدەن فێربن و بگەرێن کە بەرژەوەندییەکانیان چییە بەپێی بیروبۆچوون و پێشینەی کەسیی خۆیان، بەبێ دانانی بەرھەوەندی پێشینەیی بۆیان بەپێی پێکھاتەی کۆمەڵگەیی. کەسی لایەنگر و پەیڕەوکاری تاکەکەسێتی پابەندی یەک فەلسەفەی دیاریکراو ناکات بەڵکو تێکەڵەیەک لە چەند جۆر و شێوازێک دادەھێنێت بۆ خۆی بەپێی بەرژەوەندی تاکەکەسیی و چەند ڕووانگەیەک کە خۆی بە بەسوودی دەبینێت.


جان جاک رۆسۆ، دەڵێت کە چەمکی "ویستی گشتی"یەکەی لە "ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتی" دا تەنھا کۆکراوەیەکی سادەی ویست نییە بەڵکو درێژەپێدەر، پەرەپێدەر و پشتگیریکەری بەرژەوەندییەکانی تاکەکەسن (ئەو بەربەستانەی یاسا دەیان چەسپێنێت سوودبەخشن بۆ تاکەکەس، لە بینینی ڕۆسۆوە رێز نەگرتن لە یاسا پێویستییە و شێوەیەکە لە شێوەکانی ڕەت کردنەوەی نەزانی و ھەستی کەسێک و پشت بەستن بە سەربەخۆی مێشکی خودی کەسەکە.)
جان جاک ڕۆسۆ، دەڵێت کە چەمکی «ویستی گشتی»یەکەی لە «ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتی» دا تەنھا کۆکراوەیەکی سادەی ویست نییە بەڵکو درێژەپێدەر، پەرەپێدەر و پشتگیریکەری بەرژەوەندییەکانی تاکەکەسن (ئەو بەربەستانەی یاسا دەیان چەسپێنێت سوودبەخشن بۆ تاکەکەس، لە بینینی ڕۆسۆوە ڕێز نەگرتن لە یاسا پێویستییە و شێوەیەکە لە شێوەکانی ڕەت کردنەوەی نەزانی و ھەستی کەسێک و پشت بەستن بە سەربەخۆی مێشکی خودی کەسەکە)


== تاکەکەسێتی سیاسی ==
== تاکەکەسێتی سیاسی ==
پشتگیریکەرانی تاکەکەسێتی بە بەردەوامی دودڵن سەبارەت بە پاراستنی سەربەخۆیی تاکەکەس لەو ئەرکانەی دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان (وەک دەوڵەت یان ڕەوشتە ئایینیەکان) دەیسەپێنن. سوزان براون دەڵێت " ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) و ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) دوو فەلسەفەی سیاسیین لە بەشێوەیەکی سەرەکی بایەخ بە ئازادی تاکەکەسی دەدات بەڵام جیاوازن لە نێوانیان دا بوونی ھەیە بە شێوەکی زۆر ئاشکرا. ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) ھاوبیرە لەگەڵ ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) لەسەر پابەندبوونێکی بناغەیی ئازادی تاکەکەسی بەڵام ڕەتی پەیوەندییە موڵکدارییە پێبرکێ ئاسای ئازادڕەوی (لیبڕاڵیزم) ڕەت دەکاتەوە."<ref>{{cite book|author=Gerald N. Izenberg|title=Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787-1802|url=https://books.google.com/books?id=TQ60DyQi8mYC&pg=PA18|date=3 June 1992|publisher=Princeton University Press|isbn=1-4008-2066-9|pages=١٨+}}</ref>
پشتگیریکەرانی تاکەکەسێتی بە بەردەوامی دودڵن سەبارەت بە پاراستنی سەربەخۆیی تاکەکەس لەو ئەرکانەی دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان (وەک دەوڵەت یان ڕەوشتە ئایینییەکان) دەیسەپێنن. سوزان براون دەڵێت «ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) و ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) دوو فەلسەفەی سیاسیین لە بەشێوەیەکی سەرەکی بایەخ بە ئازادی تاکەکەسی دەدات بەڵام جیاوازن لە نێوانیان دا بوونی ھەیە بە شێوەکی زۆر ئاشکرا. ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) ھاوبیرە لەگەڵ ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) لەسەر پابەندبوونێکی بناغەیی ئازادی تاکەکەسی بەڵام ڕەتی پەیوەندییە موڵکدارییە پێبرکێ ئاسای ئازادڕەوی (لیبڕاڵیزم) ڕەت دەکاتەوە.»<ref>{{cite book|author=Gerald N. Izenberg|title=Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787–1802|url=https://books.google.com/books?id=TQ60DyQi8mYC&pg=PA18|date=3 June 1992|publisher=Princeton University Press|isbn=1-4008-2066-9|pages=١٨+}}</ref>


ئازادڕەوی مەدەنی بەشێکە لە بۆچوونی سیاسی کە پشتگیری ئازادی مەدەنی دەکات، یان پێ داگیری دەکات لە باڵادەستی مافە تاکەکەسییەکان و ئازادییە کەسیەکان بەرامبەر ھەر جۆرە دەسەڵاتێک (وەک: دەوڵەت، رێکخراوێک یان ناریتە باوە سەپێنراوەکان لەرێی فشارەوە... ھتد).<ref name="Cambridge">{{cite book |title=The Cambridge Dictionary of Philosophy |editor1-last= Audi |editor1-first=Robert |edition= 2nd |year= ١٩٩٩|publisher= Cambridge University Press|location=Cambridge |isbn=0-521-63136-X |page=٤٢٤}}</ref> ئازادڕەوی مەدەنی بیرۆکەیەکی تەواو نییە، بەڵکو کۆمەڵەیەک ڕوانینە لەسەر چەند کێشەیەکی ئازادی مەدەنی و مافی مەدەنی. لەبەر ئەمە، ھەڵوێستی ئازادڕەوەی مەدەنی ھاوتایە لەگەڵ چەندەھا فەلسەفەی تری سیاسی و تاکەکەسێتی مەدەنی لە ھەردوو ڕاستڕەو و چەپڕەوەکانی سیاسەتی نوێ دا بوونی ھەیە.<ref name="Jung's Individuation process">[http://soultherapynow.com/articles/individuation.html Jung's Individuation process] Retrieved on 2009-2-20</ref> بە بۆچوونی نووسەر و ڕۆشنبیر ئێلێن مێکسینس وود، " ڕێبازی تاکەکەسێتی ھەیە ناڕێکە لەگەڵ تاکەکەسێتی جۆن لوک دا وە تاکەکەسێتی ھەیە کە دەکرێت بەشێک بێت لە سۆشەلیزم (کۆمەڵایەتێتی)."<ref>[[Gilbert Simondon]]. ''L'individuation psychique et collective'' (Paris, Aubier, 1989; reprinted in 2007 with a preface by Bernard Stiegler)</ref>
ئازادڕەوی مەدەنی بەشێکە لە بۆچوونی سیاسی کە پشتگیری ئازادی مەدەنی دەکات، یان پێ داگیری دەکات لە باڵادەستی مافە تاکەکەسییەکان و ئازادییە کەسییەکان بەرامبەر ھەر جۆرە دەسەڵاتێک (وەک: دەوڵەت، ڕێکخراوێک یان ناریتە باوە سەپێنراوەکان لەرێی فشارەوە… ھتد).<ref name="Cambridge">{{cite book |title=The Cambridge Dictionary of Philosophy |editor1-last= Audi |editor1-first=Robert |edition= 2nd |year= ١٩٩٩|publisher= Cambridge University Press|location=Cambridge |isbn=0-521-63136-X |page=٤٢٤}}</ref> ئازادڕەوی مەدەنی بیرۆکەیەکی تەواو نییە، بەڵکو کۆمەڵەیەک ڕوانینە لەسەر چەند کێشەیەکی ئازادی مەدەنی و مافی مەدەنی. لەبەر ئەمە، ھەڵوێستی ئازادڕەوەی مەدەنی ھاوتایە لەگەڵ چەندەھا فەلسەفەی تری سیاسی و تاکەکەسێتی مەدەنی لە ھەردوو ڕاستڕەو و چەپڕەوەکانی سیاسەتی نوێ دا بوونی ھەیە.<ref name="Jung's Individuation process">[http://soultherapynow.com/articles/individuation.html Jung's Individuation process] Retrieved on 2009-2-20</ref> بە بۆچوونی نووسەر و ڕۆشنبیر ئێلێن مێکسینس {{قت|وود}}، " ڕێبازی تاکەکەسێتی ھەیە ناڕێکە لەگەڵ تاکەکەسێتی جۆن لوک دا وە تاکەکەسێتی ھەیە کە دەکرێت بەشێک بێت لە سۆشەلیزم (کۆمەڵایەتێتی)."<ref>[[Gilbert Simondon]]. ''L'individuation psychique et collective'' (Paris, Aubier, 1989; reprinted in 2007 with a preface by Bernard Stiegler)</ref>


== ئەمانەش ببینە ==
== ئەمانەش ببینە ==
⚫
{{تووڵی دەروازە|فەلسەفە}}
* [[مافی ئەرێنی و نەرێنی]]
* [[مافی ئەرێنی و نەرێنی]]
* [[مافی یاسایی و سروشتی]]
* [[مافی یاسایی و سروشتی]]
ھێڵی ٢٩: ھێڵی ٢٨:


== سەرچاوەکان ==
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|2}}
{{سەرچاوەکان|٢}}


== بەستەرە دەرەکییەکان ==
== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{پۆلی کۆمنز}}
{{پۆلی کۆمنز}}


⚫
{{تووڵی دەروازە|فەلسەفە|سیاسەت}}

⚫
[[پۆل:تاکەکەسێتی|*]]
[[پۆل:ئۆتۆنۆمی]]
[[پۆل:ئۆتۆنۆمی]]
[[پۆل:بیردۆزە سیاسییەکان]]
[[پۆل:بیردۆزە سیاسییەکان]]
⚫
[[پۆل:تاکەکەسێتی]]
[[پۆل:چاندی سیاسی]]
[[پۆل:چاندی سیاسی]]
[[پۆل:خۆ]]
[[پۆل:خۆ]]

وەک پێداچوونەوەی ‏١٣:٥٩، ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢١

«ئازادیی تاکەکەس» ڕەوانەکەری ئێرەیە. بۆ بەکارھێنانەکانی تر، بڕوانە ئازادییە شارستانییەکان.

تاکەکەسێتی ھەڵوێستێکی سیاسی، فەلسەفەی سیاسی، بیرۆکەیەک یان دیدگەیەکی کۆمەڵایەتییە کە پێ دادەگرێت لەسەر بەھای ڕەوشتی تاکەکەسیی و بەرز ڕای دەگرێت.[١][٢] لایەنگرانی تاکەکەسێتی پشتگیری ئامانج و ویستی کەسەکان دەکەن بۆیە سەربەخۆیی و پشت بەخۆبەستنی تاکەکەس بەلایانەوە نرخدارە[٣] و بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەرژەوەندییە تاکەکەسییەکان دەبێت لەسەروو بەرژەوەندییەکانی دەوەڵەت و دەستە کۆمەڵایەتییەکانەوە بێت،[٣] کە لە ھەمان کات دا دژێتی دەکات لە دەست تێ وەردانی دەرەکی لە بەرژەوەندی تاکەکەس لەلایەن کۆمەڵگە و دامەزراوەکانەوە وەک حکوومەت.[٣] تاکەکەسێتی زۆربەی جار پێناسەدەکرێت بە پێچەوانەوە و دژی تاکڕەوەیی، دیکتاتۆری و دەستە کۆمەڵایەتییە ھاوبەشەکان دادەنرێت.[٤][٥]

بیرۆکەی تاکەکەسێتی تاکەکەس بە خاڵی چەق دادەنێت[١] بۆیە یەکەم ھەنگاوی دەست پێ دەکات بە «گریمانەیەکی بنچینەی کە مرۆڤ خۆی سەرەکیترین و گرنگترین خاڵە لە خەباتی ئازادبوون دا.»[٦] ئازادڕوەکان (لیبڕاڵییەکان)، بوونگەرایییەکان و دژە دەسەڵاتەکان نموونەی ئەو جووڵانەوانەن کە مرۆڤ بە یەکەی ناوەندیی شیکارکردن دادەنێنن.[٦] بۆیە تاکەکەسێتی بریتییە لە «مافی تاکەکەس بۆ ئازادی و خۆ دۆزینەوە.»[٧]

تاکەکەسیی پەیوەستە بە ھونەر، بۆھیمی و شێوازەکانی ژیانەوە کە ئامادەگییەکەی ھەیە بەرەو خۆ دروستکردن و تاقیکردنەوەی ئەو شتانەی ناپەسەندن بەپێی کلتوور یان بۆچوون و ھەڵسووکەوتە باوەکان.[٨][٩]

لە بەرامبەردا پرەنسیپی دەستەگەرایی ھەیە کە لانی کەم لای بێرتراند ڕەسڵ لە فەلسەفەی یۆنانەوە (ئایینگەرایی، کۆمەڵگاگەرایی و پاشایەتی ھتد) تا دەرکەوتنی پرۆتێستانیزم ڕێگای بە دەرکەوتنی تاکگەرایی نەداوە.[١٠] لە سەدەی ٢١یشدا نووسەری وەک ھەراری پێی وایە جۆرەکانی تاکگەرایی جێگای ئایینەکانیان گرتووەتەوە.[١١]

تاکەکەس

تاکەکەس بریتییە لە کەسێک یان شتێکی دیاری کراوە لە کۆمەڵەیەک دا. لە سەدەی پانزدەھەم و پێشتر و تەنانەت لەم سەردەمەش دا لە بوارەکانی ئامارزانی و دەرەوەی سروشت (مێتافیزیک) دا، تاکەکەس با واتای «دابەش نەکراو» دێت، بە شێوەیەکی باو وەک تاکە شتێک و ھەندێک جار وەک «کەس»یش پێناسە دەکرێت. لە سەدەی حەڤدەھەم بە دواوە تاکەکەسی نیشانەیە بۆ جودایی و دابەش بوون.[١٢] تاکەکەسێتی بە واتای کەسێک جیاواز بێت لە چواردەورەکەی بە کەسایەتییەکی شاز و دانسقە بەوەی کە خاوەنی چەند پێویستی، ئامانج و ئارەزووەیەکی تایبەت بە خۆیەتی بە بەراورد بە کەسانی تر.[١٣]

تاکەکەس و کۆمەڵگە

تاکەکەسێتی باوەڕی وایە کەسەکان کە بەشێکن لە کۆمەڵگە دەتوانن ھەوڵ بدەن فێربن و بگەرێن کە بەرژەوەندییەکانیان چییە بەپێی بیروبۆچوون و پێشینەی کەسیی خۆیان، بەبێ دانانی بەرھەوەندی پێشینەیی بۆیان بەپێی پێکھاتەی کۆمەڵگەیی. کەسی لایەنگر و پەیڕەوکاری تاکەکەسێتی پابەندی یەک فەلسەفەی دیاریکراو ناکات بەڵکو تێکەڵەیەک لە چەند جۆر و شێوازێک دادەھێنێت بۆ خۆی بەپێی بەرژەوەندی تاکەکەسیی و چەند ڕووانگەیەک کە خۆی بە بەسوودی دەبینێت.

جان جاک ڕۆسۆ، دەڵێت کە چەمکی «ویستی گشتی»یەکەی لە «ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتی» دا تەنھا کۆکراوەیەکی سادەی ویست نییە بەڵکو درێژەپێدەر، پەرەپێدەر و پشتگیریکەری بەرژەوەندییەکانی تاکەکەسن (ئەو بەربەستانەی یاسا دەیان چەسپێنێت سوودبەخشن بۆ تاکەکەس، لە بینینی ڕۆسۆوە ڕێز نەگرتن لە یاسا پێویستییە و شێوەیەکە لە شێوەکانی ڕەت کردنەوەی نەزانی و ھەستی کەسێک و پشت بەستن بە سەربەخۆی مێشکی خودی کەسەکە)

تاکەکەسێتی سیاسی

پشتگیریکەرانی تاکەکەسێتی بە بەردەوامی دودڵن سەبارەت بە پاراستنی سەربەخۆیی تاکەکەس لەو ئەرکانەی دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان (وەک دەوڵەت یان ڕەوشتە ئایینییەکان) دەیسەپێنن. سوزان براون دەڵێت «ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) و ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) دوو فەلسەفەی سیاسیین لە بەشێوەیەکی سەرەکی بایەخ بە ئازادی تاکەکەسی دەدات بەڵام جیاوازن لە نێوانیان دا بوونی ھەیە بە شێوەکی زۆر ئاشکرا. ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) ھاوبیرە لەگەڵ ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) لەسەر پابەندبوونێکی بناغەیی ئازادی تاکەکەسی بەڵام ڕەتی پەیوەندییە موڵکدارییە پێبرکێ ئاسای ئازادڕەوی (لیبڕاڵیزم) ڕەت دەکاتەوە.»[١٤]

ئازادڕەوی مەدەنی بەشێکە لە بۆچوونی سیاسی کە پشتگیری ئازادی مەدەنی دەکات، یان پێ داگیری دەکات لە باڵادەستی مافە تاکەکەسییەکان و ئازادییە کەسییەکان بەرامبەر ھەر جۆرە دەسەڵاتێک (وەک: دەوڵەت، ڕێکخراوێک یان ناریتە باوە سەپێنراوەکان لەرێی فشارەوە… ھتد).[١٥] ئازادڕەوی مەدەنی بیرۆکەیەکی تەواو نییە، بەڵکو کۆمەڵەیەک ڕوانینە لەسەر چەند کێشەیەکی ئازادی مەدەنی و مافی مەدەنی. لەبەر ئەمە، ھەڵوێستی ئازادڕەوەی مەدەنی ھاوتایە لەگەڵ چەندەھا فەلسەفەی تری سیاسی و تاکەکەسێتی مەدەنی لە ھەردوو ڕاستڕەو و چەپڕەوەکانی سیاسەتی نوێ دا بوونی ھەیە.[١٦] بە بۆچوونی نووسەر و ڕۆشنبیر ئێلێن مێکسینس وود، " ڕێبازی تاکەکەسێتی ھەیە ناڕێکە لەگەڵ تاکەکەسێتی جۆن لوک دا وە تاکەکەسێتی ھەیە کە دەکرێت بەشێک بێت لە سۆشەلیزم (کۆمەڵایەتێتی)."[١٧]

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

  1. ^ ئ ا "Individualism" on Encyclopædia Britannica Online
  2. ^ Ellen Meiksins Wood. Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism. University of California Press. 1972. ISBN 0-520-02029-4. p. 6
  3. ^ ئ ا ب ""individualism" on The Free Dictionary". Archived from the original on 17ی Mayی 2019. Retrieved 17ی Mayی 2019. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  4. ^ Biddle, Craig. "Individualism vs. Collectivism: Our Future, Our Choice". The Objective Standard. ٧ (١).
  5. ^ Hayek, F.A. (1994). The Road to Serfdom. United States of America: The University of Chicago Press. pp. ١٧, ٣٧–٤٨. ISBN 0-226-32061-8.
  6. ^ ئ ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری ReferenceA نەدراوە
  7. ^ Ellen Meiksins Wood. Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism. University of California Press. 1972. ISBN 0-520-02029-4 pp. 6–7
  8. ^ "The leading intellectual trait of the era was the recovery, to a certain degree, of the secular and humane philosophy of Greece and Rome. Another humanist trend which cannot be ignored was the rebirth of individualism, which, developed by Greece and Rome to a remarkable degree, had been suppressed by the rise of a caste system in the later Roman Empire, by the Church and by feudalism in the Middle Ages."The history guide: Lectures on Modern European Intellectual History"
  9. ^ "Anthropocentricity and individualism...Humanism and Italian art were similar in giving paramount attention to human experience, both in its everyday immediacy and in its positive or negative extremes...The human-centredness of Renaissance art, moreover, was not just a generalized endorsement of earthly experience. Like the humanists, Italian artists stressed the autonomy and dignity of the individual.""Humanism" on Encyclopædia Britannica
  10. ^ "History of Western Philosophy". Routledge & CRC Press (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-09-04.
  11. ^ Nast, Condé (2020-02-07). "Yuval Noah Harari's History of Everyone, Ever". The New Yorker (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-09-04.
  12. ^ Claeys, Gregory (1986). ""Individualism," "Socialism," and "Social Science": Further Notes on a Process of Conceptual Formation, 1800–1850". Journal of the History of Ideas. University of Pennsylvania Press. ٤٧ (١): ٨١–٩٣. doi:10.2307/2709596. JSTOR 2709596.
  13. ^ Swart, Koenraad W. (1962). ""Individualism" in the Mid-Nineteenth Century (1826–1860)". Journal of the History of Ideas. University of Pennsylvania Press. ٢٣ (١): ٧٧–٩٠. doi:10.2307/2708058. JSTOR 2708058.
  14. ^ Gerald N. Izenberg (3 June 1992). Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787–1802. Princeton University Press. pp. ١٨+. ISBN 1-4008-2066-9.
  15. ^ Audi, Robert, ed. (1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. p. ٤٢٤. ISBN 0-521-63136-X.
  16. ^ Jung's Individuation process Retrieved on 2009-2-20
  17. ^ Gilbert Simondon. L'individuation psychique et collective (Paris, Aubier, 1989; reprinted in 2007 with a preface by Bernard Stiegler)

بەستەرە دەرەکییەکان


وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=تاکەکەسێتی&oldid=834562»