گەردوون: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) شائەمراز، تاگی بێسەرچاوە |
←گەردوون: چاککردنی ھەڵەی نووسین تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل دەستکاری بە بەرنامەی مۆبایل دەستکاری بە بەرنامەی ئەندرۆید |
||
| ھێڵی ٢: | ھێڵی ٢: | ||
[[پەڕگە:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg|وێنۆک|وێنیەکی گووزارشتکراوەی پر لە گەلەستێرەی گەردوون]] |
[[پەڕگە:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg|وێنۆک|وێنیەکی گووزارشتکراوەی پر لە گەلەستێرەی گەردوون]] |
||
'''گەردوون''' پێک ھاتووە لە ھەموو ئەو شتانەی کە بە شێوەی فیزیکی بوونیان ھەیە، گشت [[بۆشایی]] و [[کات]]، گشت فۆرمەکانی [[ماددە]] و [[وزە]]، و ھەموو ئەو [[یاسای فیزیکی|یاسا]] و [[نەگۆڕێ فیزیکی|نەگۆڕ]]ە فیزیکییانەی زاڵن بە سەریاندا. |
'''گەردوون''' پێک ھاتووە لە ھەموو ئەو شتانەی کە بە شێوەی فیزیکی بوونیان ھەیە، گشت [[بۆشایی]] و [[کات]]، گشت فۆرمەکانی [[ماددە]] و [[وزە]]، و ھەموو ئەو [[یاسای فیزیکی|یاسا]] و [[نەگۆڕێ فیزیکی|نەگۆڕ]]ە فیزیکییانەی زاڵن بە سەریاندا. |
||
ڕاڤەکانی ئێستای فەلەکناسەکان نیشان دەدەن کە تەمەنی گەردوون (± ٠٫١٢) ١٣٫٧٣ میلیارد ساڵە و [[تیرە]]ی گەردوونی بینراو |
ڕاڤەکانی ئێستای فەلەکناسەکان نیشان دەدەن کە تەمەنی گەردوون (± ٠٫١٢) ١٣٫٧٣ میلیارد ساڵە و [[تیرە]]ی گەردوونی بینراو لاینیکەم ٩٣ میلیارد [[ساڵی تیشکی]] یان ٨٫٨٠ × ١٠٢٦ مەترە. |
||
== ئێتیمۆلۆجی == |
== ئێتیمۆلۆجی == |
||
وەک پێداچوونەوەی ٢٠:٠٣، ١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠
 | ئەم وتارە ئاماژەی بە ھیچ سەرچاوەیەک نەداوە. تکایە بە دانانی ئاماژە بۆ سەرچاوە بڕواپێکراوەکان، ئەم وتارە باشتر بکە. دەقە بێسەرچاوەکان لەوانەیە داوای سەرچاوەیان لێ بکرێت یان لاببرێن. |
گەردوون پێک ھاتووە لە ھەموو ئەو شتانەی کە بە شێوەی فیزیکی بوونیان ھەیە، گشت بۆشایی و کات، گشت فۆرمەکانی ماددە و وزە، و ھەموو ئەو یاسا و نەگۆڕە فیزیکییانەی زاڵن بە سەریاندا. ڕاڤەکانی ئێستای فەلەکناسەکان نیشان دەدەن کە تەمەنی گەردوون (± ٠٫١٢) ١٣٫٧٣ میلیارد ساڵە و تیرەی گەردوونی بینراو لاینیکەم ٩٣ میلیارد ساڵی تیشکی یان ٨٫٨٠ × ١٠٢٦ مەترە.
ئێتیمۆلۆجی
وشەی Universe ووشەکی فەڕەنسی کەونە univers، وشەی univers لەلای فەیەسوفەکنی یۆنانی کەون و لەلایەن فیساگورس ئاماژەی کردیە بە τὸ πᾶν tò pân، واتا ھەموو مانای گەیاندنی ھەموو کەل و پەلەک و ھەموو گەردوون، وە ھەروەھا ئاماژەی کردیە بە وشەی ὁ κόσμος ho kósmos، ئەوەیان واتای جیھان و گەردوون،
تەقینەوە گەورەکە
تەقینەوە گەورەکە (Big Bang) بریتییە لە ئەو بیردۆزەی کە باس لە دروست بوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە. بە پێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێراییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە گەردوون کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بە پێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی گەردوون دەگەڕێتەوە بۆ (١٣٫٧) میلیارد ساڵ پێش ئێستا، کە دانراوە بە تەمەنی گەردوون و ئەو کاتەی کە تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە. دوای ئەو کشانە ناوخۆییەی کە تێیدا ڕوویدا گەردوون سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە گەردیلەکان. ئەمە ھەزاران ساڵی دەوێت تا (پرۆتۆن و نیوترۆن و ئێلەکترۆن) یەک بگرن و گەردیلە پێک بھێنن کە یەکەی درووست بوونی ماددەن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو (ھایدرۆجین) بوو بە دواشیدا (ھێلیوم و لیسیۆم) پێکھاتن.
 | ئەم گەردوون وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |