کۆنبەردی

چاخی کون به ردی له گه ل سازکردنی یه کمین ئامیره کان به ردی ده س پی ده کا که ده گه ریته وه بو 2/7 میلیون سال به ر له ئیستا و له 10 هه زار سال پیش ئه مرو، ناوی ده گوری بو چاخی نوی به ردی که له و چاخه دا مروو ناژه ل داری و زراعت شروع ده کا و له گونده کان نیشته جی نه بی.

ئەشکەوتى شانەدەر

له ماوه ی ئه م چاخه دوور و دریژه دا چه ند جوره شیوه مرو له سه ر زه وی ژیاون که له سه ره تای چاخی کون به ردی کونار، شیوه مرووه کان پتر راو وه نیچیر وانی، به رگی ره وه ک و گیا یا بوونه وه ره ورده کان ده ژیان نامیر و که لو په له به ردینه کانیان وه ک ساتوور له خرکه به رد و ته له زمی به رد به شیوه یه کی ساکارانه بووه.

به ناو بانگ ترین شوینه واری مروی چاخی کوون به ردی له کوردیستان ئه ما نه ن: ئەشکەوتی شانەدەر

ئەشکەوتى شانەدەر (Şaneder) دەکەوێتە قەزای مێرگەسۆر و سەر بە پارێزگای ھەولێرە. ٢٢٠٠ پێ بەرزە لە ئاستی ڕووی زەریاوە، دەکەوێتە سەر بەرزایی لوتکەی چیای برادۆست و مێژووی ئەم ئەشکەوتە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی کۆن به ردی ناوندی بۆ ١٠٠٠٠٠ هه زار ساڵ تا ١٠٠٠٠ هه زار ساڵ له مه و بەر و بە کۆنترین و گەورەترین ئەشکەوت دادەنرێت لە کوردیستاندا. لەساڵی ١٩٥١ تا ١٩٦١ ھەڵکۆڵینی کونینه ناسی تێدا کراوە لە لایەن زانا (ڕالف سولیکی). ديتنه‌وه‌ی کومه‌لیک ئیسکلیتی مرؤفه‌کانی نياندرتال له توی موستری ئه‌م ئه‌شکه‌وته، وه‌ک خالیکی گرينگ ره‌چاوده‌کری له لیکولينه‌وه‌کانی چاخی کؤن به‌ردی زاگرؤس و رؤژهه‌لاتی ناوه‌راست. ئه‌م دؤزرانه‌وه‌يه ره‌نگ دانه‌وه‌يه‌کی زؤری بوو: تا ئه‌و راده‌يه که نیوی شانه‌ده‌ر بؤ کؤنينه‌ناسه‌کان و ته‌نانه‌ت بؤ خه‌لکی ئاسايی وه‌بير هینه‌ره‌وه‌ی نيئاندرتاله‌کان بووه و هه‌يه.

• دوو ئەشکەوت

دوو ئەشکەوت دەکەوێتە کرماشان، نزیکی تاق وه سان

• ئەشکەوته کانی بێستون
• ئەشکەوتی هه زار مێرد
• ئەشکەوتی زه رزی
• ئەشکەوتی پاله گه وره
• ئەشکەوتی وه ر واسی
• ئەشکەوتی قوبه
• ئەشکەوتی کوولیان