شارۆمەندێتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب robot serzêde kirin: tl:Mamamayan
No edit summary
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
'''شارومەندێتی''' (بە ئینگلیزی “جتزەنشپ”) جۆرێک ئەندامێتی کۆمەڵەیەکی رامیاری (سییاسی) یە کە مافانی بەشداری رامیاری لە ناوەڕۆکی خۆی دا ھەیھ. کەسێک کە ئەم جۆرە ئەندامێتییە ببێ، دەبێ بە [[شارومەند]]. ئەم ئەندامێتییە،شارومەندێتی، زۆر نزیکی واتەی [[نەتەوەییتی]] یە.
[[Şaristanwanêtî]] (be Înglîzî “citizenship”) corêk endamêtî komelleyekî ramyarî (sîyasî) ye ke mafanî beşdarî ramyarî le nawerrokî xoy da heye. Kesêk ke em core endamêtîye bibê, debê be [[şaristanwan]]. Em endamêtîye, [[şaristanwanêtî]], zor nizîkî watey [[neteweyîtî]] ye.


شارومەندێتی وەکوو ھەبوونی مافانی رامیاری یە بۆ یەکێک لە ناو کۆمەڵەیەک دا. ب’ەم جۆرە ھەر کەس دەتوانێ شارومەندێتی دەواڵێکی (وڵاتێکی) ھەبێ ئوو [[نەتەوەییتی]] دەواڵێکی دیکھ. بۆ نمێنە (نموونە) کوردێک لە ئاڵمانییا دا دەتوانێ شارومەندی ئاڵمانییا بێ ئوو ھەر وەھا لە نەتەوەی کورد بێ. نەتەوەییتی زۆرتر لە واتەگەل “جێگای بەدی ھاتن”، “بنەتوخم (سۆلان)”، “رەگەز (نژاد)” ئوو “ایین” دابەشێنرێ بەڵام شارومەندێتی لە رێژەداریکی زاگۆناڵ (قانونی) لەگەڵ دەواڵێکەوە بە دەست دەھێنرێ.
[[Şaristanwanêtî]] wekû hebûnî mafanî ramyarî ye bo yekêk le naw komelleyek da. B’em core her kes detwanê [[şaristanwanêtî]] dewallêkî (willatêkî) hebê û [[neteweyîtî]] dewallêkî dîke. Bo nimêne (nimûne) Kurdêk le Allmanîya da detwanê [[şaristanwan]]î Allmanîya bê û her weha le netewey Kurd bê. [[Neteweyîtî]] zortir le wategel “cêgay bedî hatin”, “binetuxm (solan)”, “regez (nijad)” û “ayîn” dabeşênrê bellam [[şaristanwanêtî]] le rêjedarîkî zagonall (qanunî) legell dewallêkewe be dest dehênrê.




==شارومەندێتی سەرنەتەوەیی==
==Şaristanwanêtî Serneteweyî==


لە ساڵانی گرتووپەڕ دا ھەندێک [[رێکخراوانی ناونەتەوەیی]] رامانبەندی [[شارومەندێت سەرنەتەوەیی]]یان گەشە داوە کە ب’ەو واتەیە کە لە کۆمەڵێکی چەندفەروارمەنێتی دا (وەکوو [[یەکێتی ئەورۆپا]])، شارومەندەکان دەتوانن راسەری شارومەندێتی فەروارمەنییەکەیان شارومەندێتییەکی سەرنەتەوییشیان ھەبێ (وەکوو [[شارومەندێتی یەکێتی ئەورۆپا]]). ل’ەم رەوش ئوو باتەکە دا شارومەندێتی رامانبەندێکی دووھھمین (بە دوووای شارومەندێتی فەروارمەنی) ئە.
Le sallanî girtûperr da hendêk [[rêkxirawanî nawneteweyî]] ramanbendî [[Şaristanwanêti Serneteweyî]]yan geşe dawe ke b’ew wateye ke le komellêkî çendferwarmenêtî da (wekû [[Yekêtî Ewropa]]), şaristanwanekan detwanin raserî şaristanwanêtî ferwarmenîyekeyan şaristanwanêtîyekî sernetewyîşyan hebê (wekû [[Şaristanwanêtî Yekêtî Ewropa]]). L’em rewş û bateke da [[şaristanwanêtî]] ramanbendêkî dûhemîn (be dûway şaristanwanêtî ferwarmenî) e.


==شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی==
==Şaristanwanêtî Jêrneteweyî==


شارومەندێتی زۆر جارگەل رێژەداری ئەندامێتی فەروارمەنی نەتەوەی مرۆڤ ئە، بەڵام ھەر وەھا دەتوانێ رێژەداری ئاستێکی ژێرنەتەوەییش بێ. کەسیتی شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی پێویستی بە “دانیشتوویەتی” ھەیھ. ب’ەم واتە کە ئەو دانیشتوووە بییانییە کە شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی دەگرێ، دەتوانێ بەشداری مافەکانی نیشتمانە دووھھمەکەی بێ. ئەو کەسانە وا شارومەندێتی ژێرنەتەوەیییان ھەیە ھەر وەھا شارومەندی دەواڵەکە ئوو نەتەوەکەی خۆشیان ھەن.
Şaristanwanêtî zor cargel rêjedarî endamêtî ferwarmenî netewey mirov e, bellam her weha detwanê rêjedarî astêkî jêrneteweyîş bê. Kesîtî şaristanwanêtî jêrneteweyî pêwîstî be “danîştûyetî” heye. B’em wate ke ew danîştûwe bîyanîye ke şaristanwanêtî jêrneteweyî degrê, detwanê beşdarî mafekanî nîştimane dûhemekey bê. Ew kesane wa şaristanwanêtî jêrneteweyîyan heye her weha şaristanwanî dewalleke û netewekey xoşyan hen.


ستانانی یەکگرتووی ئامێریکاش جۆرێک پەرگاڵی (سیستەمی) [[شارومەندێتی دووانی]] ھەیە.
Stananî Yekgirtûy Amêrîkaş corêk pergallî (sîstemî) [[şaristanwanêtî dûwanî]] heye.


==شارومەندێتی شانازییانە==
==Şaristanwanêtî Şanazîyane==


حەندێک دەواڵان ئەم جۆرە شارومەندێتییانە گەشە داوە کە تێدا فەروارمەنییەکەیان ب’ەو کەسانە کە پێیان وایە دەبێ پەسن ئوو رێزیان بکرێ، شارومەندێتی شانازییانە دەدەن.
Hendêk dewallan em core şaristanwanêtîyane geşe dawe ke têda ferwarmenîyekeyan b’ew kesane ke pêyan waye debê pesn û rêzyan bikirê, şaristanwanêtî şanazîyane deden.


بە [[فەرمانی کۆنگرێسی ستانانی یەکگرتوو]] ئوو دیمەنی ئەرێنی سەرۆککۆمار، [[شارومەندێتی شانازییانەی ستانانی یەکگرتوو]] ھەتا ئێستەکە پێشکەشی 6 کەس کراوە.
Be [[fermanî Kongrêsî Stananî Yekgirtû]] û dîmenî erênî serokkomar, [[şaristanwanêtî şanazîyaney Stananî Yekgirtû]] heta êsteke pêşkeşî 6 kes kirawe.


==شارومەندێتی لە دیرۆک دا==
==Şaristanwanêtî Le Dîrok Da==


لە درێژەی دیرۆک دا دەواڵەکان بۆ خۆیان چەند جۆر شارومەندێتییان ساز کردوووھ. بۆ نمێنەیەکی کەونار [[دێمۆکراسی ئاتێنییانە|ئاتێن]] ئە کە تێدا بەردەکان، ژنەکان، ئوو بییانیکانیان لە مافانی رامیاری (سییاسی) بێبەش کرابوون.
Le dirêjey dîrok da dewallekan bo xoyan çend cor şaristanwanêtîyan saz kirdûwe. Bo nimêneyekî kewnar [[Dêmokrasî Atênîyane|Atên]] e ke têda berdekan, jinekan, û bîyanîkanyan le mafanî ramyarî (sîyasî) bêbeş kirabûn.




*'''شارومەندێتی پۆلیس'''
*'''Şaristanwanêtî Polîs'''


یەکەم جۆری شارومەندێتی لە کۆمەڵە چکۆڵەکانی شاری پۆلیس لە یۆنانی باستان دا دامەزرا. ل’ەو کاتانە دا شارومەندێتی مژارێکی (بابەتێکی) گشتی نەبوو ئوو لە سنۆرەکانی ژییانی کەسانە جییا بوو. بۆ شارومەندێتی پێویست بوو ھەر کەس شارومەندێکی بەتین ئوو پڕکار لە ناو کۆمەڵەکەی خۆی دا بێ. حەر وەھا یە کە ئەریستۆ دەڵێ “بەشدار نەبوون یا بەشدار بوون لە بەرێوەبردنی رۆژانەی کۆمەڵەکە وەکوو چوارپا بوون یا خوودای بوون ئە!” حەر وا کە دییار ئە ئەم جۆرە شارومەندێتییە زۆرتر رێژەداری مافەکانی شارومەند بەرامبەر کۆمەڵەکەی بوو تا ئەو مافە رامیارییانە کە کۆمەڵەکە پێ دەدا.
Yekem corî şaristanwanêtî le komelle çikollekanî şarî Polîs le Yonanî Bastan da damezra. L’ew katane da şaristanwanêtî mijarêkî (babetêkî) giştî nebû û le sinorekanî jîyanî kesane cîya bû. Bo şaristanwanêtî pêwîst bû her kes şaristanwanêkî betîn û pirrkar le naw komellekey xoy da bê. Her weha ye ke Erîsto dellê “beşdar nebûn ya beşdar bûn le berêwebirdinî rojaney komelleke wekû çwarpa bûn ya xûday bûn e!” Her wa ke dîyar e em core şaristanwanêtîye zortir rêjedarî mafekanî şaristanwan beramber komellekey bû ta ew mafe ramyarîyane ke komelleke pê deda.


شارومەندێتی پۆلیس لە کاتی رۆمیکان دا گۆڕا ئوو ھەموو بەشەکانی کۆمەڵەی ئەو رۆژانەی رۆمی تێ دەگرت.
Şaristanwanêtî Polîs le katî Romîkan da gorra û hemû beşekanî komelley ew rojaney Romî tê degirt.


==بەرپرسیاریکانی شارومەندێتی==
==Berpirsyarîkanî Şaristanwanêtî==


ئەرکەکانی زاگۆناڵی (قانوونی) شارومەندێتی بۆ ھەر دەواڵێک جییاواز ن ئوو بە گشتی دەتوانن ئەم ئەرکانیانە ھەبێ:
Erkekanî zagonallî (qanûnî) şaristanwanêtî bo her dewallêk cîyawaz in û be giştî detwanin em erkanyane hebê:


*[[serane]] ya bac dan
*[[سەرانە]] یا باج دان
*راژەوانی لە [[ھەناوەرکۆ]]یەک
*rajewanî le [[henawerko]]yek
*راژەوانی لە سپاووسانی دەواڵەکە لە کاتی پێویست بوون دا
*rajewanî le sipaûsanî dewalleke le katî pêwîst bûn da
*فەرمانبردن بۆ [[زاگۆنەکانی سزاکی]] دەواڵەکە
*fermanbirdin bo [[zagonekanî sizakî]] dewalleke
*ەمەکداری ئوو پاسوانی زاگۆنەکانی کۆمەڵە دێمۆکراتەکە یا دەواڵەکە
*emekdarî û paswanî zagonekanî komelle dêmokrateke ya dewalleke
*شارومەندێکی بەرژەوەند بوون بۆ کۆمەڵەکە ئوو ژییانی شارستانی
*şaristanwanêkî berjewend bûn bo komelleke û jîyanî şaristanî
*بەشداری لە ژووژاندنەوەی ژییانی شارستانی ئوو رامیاری
*beşdarî le jûjandinewey jîyanî şaristanî û ramyarî
*رێزداری لە مافی ئەوانی دیکە
*rêzdarî le mafî ewanî dîke
*پاراستنی مافی خۆی یا مافی ئەوانی دیکە بەرامبەر ئەو کەسانە وا دژی ژییانی دێمۆکراتیک خەبات دەکەن
*parastinî mafî xoy ya mafî ewanî dîke beramber ew kesane wa dijî jîyanî dêmokratîk xebat deken


[[Kategorî:سۆرانی]]
[[Kategorî:سۆرانی]]

وەک پێداچوونەوەی ‏٢٢:٤١، ١٨ی شوباتی ٢٠٠٩

شارومەندێتی (بە ئینگلیزی “جتزەنشپ”) جۆرێک ئەندامێتی کۆمەڵەیەکی رامیاری (سییاسی) یە کە مافانی بەشداری رامیاری لە ناوەڕۆکی خۆی دا ھەیھ. کەسێک کە ئەم جۆرە ئەندامێتییە ببێ، دەبێ بە شارومەند. ئەم ئەندامێتییە،شارومەندێتی، زۆر نزیکی واتەی نەتەوەییتی یە.

شارومەندێتی وەکوو ھەبوونی مافانی رامیاری یە بۆ یەکێک لە ناو کۆمەڵەیەک دا. ب’ەم جۆرە ھەر کەس دەتوانێ شارومەندێتی دەواڵێکی (وڵاتێکی) ھەبێ ئوو نەتەوەییتی دەواڵێکی دیکھ. بۆ نمێنە (نموونە) کوردێک لە ئاڵمانییا دا دەتوانێ شارومەندی ئاڵمانییا بێ ئوو ھەر وەھا لە نەتەوەی کورد بێ. نەتەوەییتی زۆرتر لە واتەگەل “جێگای بەدی ھاتن”، “بنەتوخم (سۆلان)”، “رەگەز (نژاد)” ئوو “ایین” دابەشێنرێ بەڵام شارومەندێتی لە رێژەداریکی زاگۆناڵ (قانونی) لەگەڵ دەواڵێکەوە بە دەست دەھێنرێ.


شارومەندێتی سەرنەتەوەیی

لە ساڵانی گرتووپەڕ دا ھەندێک رێکخراوانی ناونەتەوەیی رامانبەندی شارومەندێت سەرنەتەوەیییان گەشە داوە کە ب’ەو واتەیە کە لە کۆمەڵێکی چەندفەروارمەنێتی دا (وەکوو یەکێتی ئەورۆپا)، شارومەندەکان دەتوانن راسەری شارومەندێتی فەروارمەنییەکەیان شارومەندێتییەکی سەرنەتەوییشیان ھەبێ (وەکوو شارومەندێتی یەکێتی ئەورۆپا). ل’ەم رەوش ئوو باتەکە دا شارومەندێتی رامانبەندێکی دووھھمین (بە دوووای شارومەندێتی فەروارمەنی) ئە.

شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی

شارومەندێتی زۆر جارگەل رێژەداری ئەندامێتی فەروارمەنی نەتەوەی مرۆڤ ئە، بەڵام ھەر وەھا دەتوانێ رێژەداری ئاستێکی ژێرنەتەوەییش بێ. کەسیتی شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی پێویستی بە “دانیشتوویەتی” ھەیھ. ب’ەم واتە کە ئەو دانیشتوووە بییانییە کە شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی دەگرێ، دەتوانێ بەشداری مافەکانی نیشتمانە دووھھمەکەی بێ. ئەو کەسانە وا شارومەندێتی ژێرنەتەوەیییان ھەیە ھەر وەھا شارومەندی دەواڵەکە ئوو نەتەوەکەی خۆشیان ھەن.

ستانانی یەکگرتووی ئامێریکاش جۆرێک پەرگاڵی (سیستەمی) شارومەندێتی دووانی ھەیە.

شارومەندێتی شانازییانە

حەندێک دەواڵان ئەم جۆرە شارومەندێتییانە گەشە داوە کە تێدا فەروارمەنییەکەیان ب’ەو کەسانە کە پێیان وایە دەبێ پەسن ئوو رێزیان بکرێ، شارومەندێتی شانازییانە دەدەن.

بە فەرمانی کۆنگرێسی ستانانی یەکگرتوو ئوو دیمەنی ئەرێنی سەرۆککۆمار، شارومەندێتی شانازییانەی ستانانی یەکگرتوو ھەتا ئێستەکە پێشکەشی 6 کەس کراوە.

شارومەندێتی لە دیرۆک دا

لە درێژەی دیرۆک دا دەواڵەکان بۆ خۆیان چەند جۆر شارومەندێتییان ساز کردوووھ. بۆ نمێنەیەکی کەونار ئاتێن ئە کە تێدا بەردەکان، ژنەکان، ئوو بییانیکانیان لە مافانی رامیاری (سییاسی) بێبەش کرابوون.


  • شارومەندێتی پۆلیس

یەکەم جۆری شارومەندێتی لە کۆمەڵە چکۆڵەکانی شاری پۆلیس لە یۆنانی باستان دا دامەزرا. ل’ەو کاتانە دا شارومەندێتی مژارێکی (بابەتێکی) گشتی نەبوو ئوو لە سنۆرەکانی ژییانی کەسانە جییا بوو. بۆ شارومەندێتی پێویست بوو ھەر کەس شارومەندێکی بەتین ئوو پڕکار لە ناو کۆمەڵەکەی خۆی دا بێ. حەر وەھا یە کە ئەریستۆ دەڵێ “بەشدار نەبوون یا بەشدار بوون لە بەرێوەبردنی رۆژانەی کۆمەڵەکە وەکوو چوارپا بوون یا خوودای بوون ئە!” حەر وا کە دییار ئە ئەم جۆرە شارومەندێتییە زۆرتر رێژەداری مافەکانی شارومەند بەرامبەر کۆمەڵەکەی بوو تا ئەو مافە رامیارییانە کە کۆمەڵەکە پێ دەدا.

شارومەندێتی پۆلیس لە کاتی رۆمیکان دا گۆڕا ئوو ھەموو بەشەکانی کۆمەڵەی ئەو رۆژانەی رۆمی تێ دەگرت.

بەرپرسیاریکانی شارومەندێتی

ئەرکەکانی زاگۆناڵی (قانوونی) شارومەندێتی بۆ ھەر دەواڵێک جییاواز ن ئوو بە گشتی دەتوانن ئەم ئەرکانیانە ھەبێ:

  • سەرانە یا باج دان
  • راژەوانی لە ھەناوەرکۆیەک
  • راژەوانی لە سپاووسانی دەواڵەکە لە کاتی پێویست بوون دا
  • فەرمانبردن بۆ زاگۆنەکانی سزاکی دەواڵەکە
  • ەمەکداری ئوو پاسوانی زاگۆنەکانی کۆمەڵە دێمۆکراتەکە یا دەواڵەکە
  • شارومەندێکی بەرژەوەند بوون بۆ کۆمەڵەکە ئوو ژییانی شارستانی
  • بەشداری لە ژووژاندنەوەی ژییانی شارستانی ئوو رامیاری
  • رێزداری لە مافی ئەوانی دیکە
  • پاراستنی مافی خۆی یا مافی ئەوانی دیکە بەرامبەر ئەو کەسانە وا دژی ژییانی دێمۆکراتیک خەبات دەکەن

Kategorî:سۆرانی Kategorî:ڕامیاری