ئەڵمانیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
دەربازدانی ٢ سەرچاوە و تاگکردنی ٠ بە مردوو) #IABot (v2.0.2
ھێڵی ١٣٢: ھێڵی ١٣٢:


=== کەش و ھەوا ===
=== کەش و ھەوا ===
ئەڵمانیا خاوەنی کەش و ھەوایەکی شێدارە. باکووری ئەڵمانیا بە ھۆی نزیکی لە دەریاوە ھەوایەکی ناوەندی ھەیە، و بە ھاوینا ھەوا فێنکە و بە زستانیشدا زۆر ھەوا سارد نابێت. لە باکوور زۆر جار ھەوا بارانییە و زۆر کەم پێش دێت کە دەمای ھەوا لە ٣٠ پلەی سانتیگراد بچێتە سەرترەوە.<ref name="germanculture.com.ua">{{Cite web |url=http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date= ٥ی ئازاری ٢٠١٣ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160205082859/http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm |archive-date= ٥ی شوباتی ٢٠١٦ |dead-url=no}}</ref>
ئەڵمانیا خاوەنی کەش و ھەوایەکی شێدارە. باکووری ئەڵمانیا بە ھۆی نزیکی لە دەریاوە ھەوایەکی ناوەندی ھەیە، و بە ھاوینا ھەوا فێنکە و بە زستانیشدا زۆر ھەوا سارد نابێت. لە باکوور زۆر جار ھەوا بارانییە و زۆر کەم پێش دێت کە دەمای ھەوا لە ٣٠ پلەی سانتیگراد بچێتە سەرترەوە.<ref name="germanculture.com.ua">{{Cite web |url=http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٥ی ئازاری ٢٠١٣ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160205082859/http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm |archive-date= ٥ی شوباتی ٢٠١٦ |dead-url=yes }}</ref>


بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیا خاوەنی ھەوایەکی کیشوەرییە، واتە زستانەکان دەتوانێت زۆر سارد بێت و ھەروەھا ھاوینەکەیشی دەتوانێت زۆر گەرم بێت. وشکەساڵیش زۆرجار پێش دێت ئەویش جاری وایە بۆ ماوەی چەندین ساڵ. لە باشووری ئەڵمانیا واتە دەڤەری زنجیرە چیاکانی ئەڵپ ھەوا زۆر ساردە و بۆرانی سەرما زۆر جار ڕوو دەدات.<ref name="germanculture.com.ua"/>
بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیا خاوەنی ھەوایەکی کیشوەرییە، واتە زستانەکان دەتوانێت زۆر سارد بێت و ھەروەھا ھاوینەکەیشی دەتوانێت زۆر گەرم بێت. وشکەساڵیش زۆرجار پێش دێت ئەویش جاری وایە بۆ ماوەی چەندین ساڵ. لە باشووری ئەڵمانیا واتە دەڤەری زنجیرە چیاکانی ئەڵپ ھەوا زۆر ساردە و بۆرانی سەرما زۆر جار ڕوو دەدات.<ref name="germanculture.com.ua"/>
ھێڵی ١٤٦: ھێڵی ١٤٦:


=== پارێزگاکان ===
=== پارێزگاکان ===
ئەڵمانیا خاوەنی ١٦ پارێزگای کە بە کۆ پێیان دەڵێن لاندێر (بە [[ئەڵمانی]]: Länder).<ref>{{Cite web |url=http://www.bundesrat.de/nn_11006/EN/organisation-en/laender-en/laender-en-node.html?__nnn=true |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date= ٩ی ئایاری ٢٠١٣ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130910131911/http://www.bundesrat.de/nn_11006/EN/organisation-en/laender-en/laender-en-node.html?__nnn=true |archive-date=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٣ |dead-url=no}}</ref> ھەریەک لە ئەم پارێزگاگەلە خاوەنی دەستووری (قانوون) خۆیانن و بەم ھۆیەوە لە زۆربەی کاروبارە ناوخۆیییەکانیادا سەربەخۆن. بە پێی دابەشکارییەکانی ساڵی ٢٠٠٩، ئەڵمانیا ٤٠٣ ناوچەی ھەیە. کە ٣٠١ لە ئەوان گوندستان و ١٠٢یش شارستانن.
ئەڵمانیا خاوەنی ١٦ پارێزگای کە بە کۆ پێیان دەڵێن لاندێر (بە [[ئەڵمانی]]: Länder).<ref>{{Cite web |url=http://www.bundesrat.de/nn_11006/EN/organisation-en/laender-en/laender-en-node.html?__nnn=true |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |access-date=٩ی ئایاری ٢٠١٣ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130910131911/http://www.bundesrat.de/nn_11006/EN/organisation-en/laender-en/laender-en-node.html?__nnn=true |archive-date=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٣ |dead-url=yes }}</ref> ھەریەک لە ئەم پارێزگاگەلە خاوەنی دەستووری (قانوون) خۆیانن و بەم ھۆیەوە لە زۆربەی کاروبارە ناوخۆیییەکانیادا سەربەخۆن. بە پێی دابەشکارییەکانی ساڵی ٢٠٠٩، ئەڵمانیا ٤٠٣ ناوچەی ھەیە. کە ٣٠١ لە ئەوان گوندستان و ١٠٢یش شارستانن.
{{نەخشەی ویلایەتەکانی ئەڵمانیا}}
{{نەخشەی ویلایەتەکانی ئەڵمانیا}}
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"

وەک پێداچوونەوەی ‏١٨:١٣، ٩ی ئابی ٢٠٢٠

کۆماری فیدڕاڵی ئەڵمانیا
Bundesrepublik Deutschland
سروود: سروودی ئەڵمانیا
ھەڵکەوتەی  ئەڵمانیا  (سەوزی تاریک) – لە ئەورووپا  (سەوز و ڕەساسی تاریک) – لە یەکێتیی ئەورووپا  (سەوز)  —  [ڕێنوێن]
ھەڵکەوتەی  ئەڵمانیا  (سەوزی تاریک)

– لە ئەورووپا  (سەوز و ڕەساسی تاریک)
– لە یەکێتیی ئەورووپا  (سەوز)  —  [ڕێنوێن]

ھەڵکەوتەی  ئەڵمانیا  (سەوزی تاریک)

– لە ئەورووپا  (سەوز و ڕەساسی تاریک)
– لە یەکێتیی ئەورووپا  (سەوز)  —  [ڕێنوێن]
پایتەخت
و گەورەترین شار 		بەرلین
52°31′N 13°23′E / 52.517°N 13.383°E / 52.517; 13.383
زمانە فەرمییەکان ئەڵمانی
ناوی هاووڵاتی ئەڵمانی
دەوڵەت فێدراڵی پەرلەمانی کۆماری
 -  سەرۆک کۆمار یواخیم گاوک
 -  سەرۆکی بوندێستاگ نۆربێت لامات
 -  سەرۆک وەزیران ئەنگێلا مێرکڵ
 -  سەرۆکی بووندێسرات ستانیسلاڤ تیلیش
یاسادانەر
 -  ئەنجومەنی باڵا بووندێسرات
 -  ئەنجومەنی خواروو بوندێستاگ
دروستبوون
 -  ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیی پیرۆز ٢ی شوباتی ٩٦٢ 
 -  یەکێتیی ئەڵمانیا ٨ی حوزەیرانی ١٨١٥ 
 -  ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانیا ٨١ی کانوونی دووەمی ١٨٧١ 
 -  کۆماری ڤایمەر ١١ی ئابی ١٩١٩ 
 -  کۆماری فیدڕاڵی ٢٣ی ئازاری ١٩٤٩ 
 -  ئی‌ئی‌سی ١ی کانوونی دووەمی ١٩٥٨ 
 -  یەکبوون ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠ 
ڕووبەر
 -  سەرجەم ٣٥٧٬١٦٨ کیلۆمەتری چوارگۆشە (63rd)
١٣٧٬٨٤٧ مایلی چوارگۆشە 
ژمارەی دانیشتوان
 -  بەراوردی ٢٠١٥ ٨١٬٤٥٩٬٠٠٠ (16th)
 -  چڕی ٢٢٧ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (58th)
٥٨٣کەس لە مایلی چوارگۆشە
GDP (PPP) بەراوردی ٢٠١٥
 -  سەرجەم ٣٫٨٤٢$ ترلیۆن (5th)
 -  سەرانە $٤٧٬٠٣٣ (20th)
GDP (nominal) بەراوردی ٢٠١٥
 -  سەرجەم ٣٫٣٧١$ ترلیۆن (4th)
 -  سەرانە $٤١٬٢٦٧ (20th)
Gini (٢٠١٤) ٣٠٫٧ 
HDI (٢٠١٤) ٠٫٩١٦ (٦th)
دراو Euro (€) (EUR)
ناوچەی کاتی CET (UTC+١)
 -  ھاوین (DST) CEST (UTC+٢)
لای لێخوڕین ڕاست
پاوانی ئینتەرنێت .de و .eu
کۆدی تەلەفۆن 49

ئەڵمانیا (بە ئەڵمانی: Deutschland) کۆمارێکی یەکگرتووی دیموکراتییە،[١] و یەکێکە لە ئەندامانی یەکێتیی ئەووروپا.[٢] ناوی تەواوی: کۆماری فیدراڵیی ئەڵمانیا (بە ئەڵمانی: Bundesrepublik Deutschland).[٣] ئەڵمانیا دەکەوێتە ناوەڕاستی ئەورووپاوە،[٤] لە باکوورەوە سنووری ھەیە لەگەڵ: دەریای باڵتیک، دانمارک، دەریای باکوور،[٥] لە باشوورەوە: نەمسا و سویسرا،[٦] لە ڕۆژھەڵاتەوە: پۆڵەندا، چیک،[٦] لە ڕۆژئاواوە: فەڕەنسا، لوکسەمبورگ، ھۆڵەندا.[٦] ڕووبەری ئەڵمانیا ٣٥٧٬٠٢١ کیلۆمەتری دووجایە، ژمارەی دانیشتووانی ٨٢٬٢١٧٬٨٠٠ کەسە و بە زۆرترین دانیشتووان و چڕترین وڵات لە وڵاتەکانی یەکێتیی ئەورووپا دادەنرێ و لە لیستی وڵاتەکان بەپێی ژمارەی پەنابەران، سێیەمین وڵاتە لە ڕووی زۆریی ژمارەی پەنابەرانەوە.

بەرلین گەورەترین شارەکەیەتی و پایتەختە و ناوەندی دەسەڵات لەوێدایە. سیستەمی ڕامیاریی یەکگرتووی فیدراڵییە. بە شێوازی کۆماریی پەرلەمانی بەڕێوەدەبردرێت، لە ڕووی بەڕیوەبردنەوە ئەڵمانیا ١٦ ھەرێمی یەکگرتوو لە خۆ دەەگرێ و ھەموو ھەرێمێک سەروەریی تایبەتی خۆی ھەیە.

پێناسەی ناو

وشەی ئەڵمانی (دۆیتش) (بە ئەڵمانی: Deutsch) لە زمانی کۆنی ئەڵمانی سەرووە ھاتووە و بە واتای تایبەت بە خەڵکە. لە سەدەی پانزدەھەمی زایینی دا ناوی فەرمی حکوومەتی ئەڵمانیا تۆیتۆنیۆم ڕێگنۆم (بە لاتین: Teutonium Regnum) بوو کە بە واتای حکوومەتی وڵاتە ئەڵمانیایییەکانە. ناوی ئێستای ئەڵمانیا واتە "Deutschland" ھەر لەم وشەوە وەرگیراوە.[٧]

مێژوو

ھۆزە ئەڵمانییەکان و ئیمپڕاتۆریەتی فڕانکەکان

نەخشەی ئیمپڕاتۆری ڕۆم لەگەڵ ئەڵمانیا

بەپێی زانیارییەکان وا دەرکەوتووە کە ھۆزە ئەڵمانییەکان لە سەردەمی بڕۆنزی نۆردیک یان سەردەمی ئاسنی پێش ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆم پێک ھاتوون. ئەوان لە سەرەتادا لە باشووری سکاندیناڤیا و باکووری ئەڵمانیا بوون و دواتر لە سەدەی یەکەمی بەر لە لەدایک بوونی مەسیح، بەرەو باشوور و ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا ڕۆیشتوون و لێرەدا، واتە لە ڕۆژھەڵات و ناوەندی ئەورووپا، لەگەڵ ھۆزە کێلتەکان، گوولەکان، ئێرانییەکان، بالتیکییەکان و سلاڤیکەکان ئاشنا بوون. لە سەردەمی ئیمپڕاتۆریی ئاگۆستووس بە سەر ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆمدا، بۆ یەکەم جار لە لایەن ڕۆمییەکانەوە ھێرش کرایە سەر ئەڵمانیا و ھۆزە ئەڵمانییەکان. لە نێوان ئەم ھۆزانەدا، ھۆزی چێرووشان بە سەرکردایەتیی ئارمینیووس توانییان ڕۆمییەکان شکست پێ بێنن. دوای ئەم شەڕە، لە ساڵی ١٠٠ زایینیدا بۆ یەکەم جار ناوی ھۆزە ئەڵمانییەکان بە ناوی ئەو ھۆزانەی کە لە نێوان دوو ڕووباری ڕاین و دانووبدا دەژیێن، ھاتە ناو مێژوونامەی ڕۆمییەکان. ھەر لەم سەردەمەدا بوو کە زۆرینەی ئەو شوێنەی کە ئێستا بە ئەڵمانیا ناوی لێ دەبرێت (وەکوو: ئەڵمانیای ھاوچەرخ، نەمسا، باشووری باڤاریا و ڕۆژاوای ڕینلەند) بوون بە ژێردەستی ھۆزە ئەڵمانییەکان. ئەمانە ھەرکامێکیان دواتر بوون بە یەکێک لە پارێزگاکانی ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆم.[٨]

لە سەدەی سێیەمی زایینیدا، ھەندێک لە گەورەترین ھۆزەکانی ڕۆژاوای ئەڵمانیا بەیەکەوە تێکەڵ بوون. لە ساڵی ٢٦٠ی زاییندا ئەردەکانی ئاڵمان کەوتنە ژێر دەسەڵاتی ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆم. لە دوای ھێرشی ھوونەکان لە ساڵی ٣٧٥ی زایینی و ھەروەھا دابەزینی ھێزی ناوەندی دەستھەڵاتی ئیمپڕاتۆری ڕۆم لە ساڵی ٣٩٥ی زایینیدا ھۆزە ئەڵمانیایییە گەورەکان بەرەو باشووری خۆراوا ڕۆیشتن، جا لەورا بوو کە ئەو شوێنەی کە ئەمڕۆ بە ئەڵمانیا ناوی لێ دەبرێت بۆ یەکەم جار پێک ھات.[٩]

سەردەمی ئیمپڕاتۆریەتی پیرۆزی ڕۆم

وێنەی مارتین لوتەر بناغەدانەری ئایینی پرۆتستان

لە ٢٥ی دێسەمبەری ساڵی ٨٠٠ زایینیدا، پاشای فرانکەکان، شارلمان، ئیمپڕاتۆریەتی جارۆلیژیانی درووست کرد، کە لە ساڵی ٨٤٣ی زایینیدا لەناوچوو و بوو بە دوو ئیمپڕاتۆریەتی تر. ئیمپڕاتۆریەتی پیرۆزی ڕۆم لە بەشی ڕۆژاوای ئەم جیابوونەوەیە پێک ھات.[١٠] ڕووبەری ئەم ئیمپڕاتۆریەتە لە ڕووباری ئیدێرەوە بوو ھەتا قەراخی باکووری دەریای ناوین. لەو سەردەمەدا ئەڵمانیا لەژێر دەسەڵاتی چەند پاشای بچووک و گەورەدا بوو. ھەتا ساڵی ١٥١٧ زایینی و ھاتنی مارتین لوتەر ھەندێک ململانێی زۆر ھەبوو لە نێوان پاشا ئەڵمانییەکان و ئیمپڕاتۆریەتی پیرۆزی ڕۆمدا. ھاتنی مارتین لۆتەر، دەستپێکردنی ئەو بە بناغەدانانی ئایینی پرۆتستان و بەفەرمیبوونی ئەم ئایینە لە زۆربەی ناوچە ئەڵمانیایییەکان بوو بە ھۆی کێشەیەکی زۆر گەورە لە نێوان ئیمپڕاتۆریەتی پیرۆزی ڕۆم و ئەڵمانیا کە لە کۆتاییدا بوو بە ھۆی دەستپێکردنی شەڕی سی ساڵە لە نێوان ئەم دوو ھێزەدا. ئەم شەڕە کە لە نێوان ساڵانی ١٦١٨–١٦٤٨ی زایینیدا بەردەوام بوو، بوو بە ھۆی خراپی و ئاڵۆزییەکی زۆر گەورە لە ناوچە ئەڵمانیایییەکان و ھەر بەم ھۆیەوە دانیشتوانی ئەڵمانیا ٣٠٪ دابەزیی. لە کۆتاییی ئەم شەڕەدا ئاشتیی وێستفالیا لە ساڵی ١٦٤٨ پێک ھات و شەڕی نێوان ناوچە جیاوازەکان لە بواری ئاینییەوە کۆتاییی پێ ھات، بەڵام لەھەمان کاتدا بوو بە ھۆی پارچەپارچە بوونی ئەڵمانیا لە نێوان ناوچە دابەشکاراوەکان بە ھۆی ئایینەوە. لە ساڵی ١٧٤٠ جیاوازی کەوتە نێوان پاشای نەمسا و پاشای پرۆس و ئیتر لە ساڵی ١٨٠٦ بە ھۆی ھێرشی ناپۆلیۆن ئەم دوو وڵاتە ئەڵمانیزمانە بەتەواوی و بۆ ھەمیشە لە یەک جیا بوونەوە.[١١][١٢]

کونفێدراسیۆن و ئیمپڕاتۆریەتی ئەڵمانیا

ئیمپڕاتۆری ئەڵمانیا (١٨٧١–١٩١٨)

لە دوای ڕووخانی ئیمپڕاتۆریەتی ناپۆلیۆن لە فەڕەنسا و کۆبوونەوەی ڤیەنا لە ساڵی ١٨١٤، کۆنفێدراسیۆنی ئەڵمانیا (بە ئەڵمانی: Deutscher Bund) پێک ھات، کە بەرھەمی یەکگرتنی لاوازی ٣٩ پارێزگای ئەڵمانی بوو، بە ھۆی ناکۆکیی نێوان ئەم پارێزگا سەربەخۆیانە و دەستدرێژییەکانی دەسەڵاتدارانی نەمسایی و بەھێزبوونی بزووتنەوەی ئازادیخوازی لەناو کۆمەڵگای ئەو دەمی ئەڵمانیادا، ئەم کۆنفێدراسیۆنە تووشی گرفت بوو. لە ھەمان کاتدا سەرکەوتنی شۆڕشی فەڕەنسا و ئەو ئامانجە ئازادیخوازانە و نیشتمانپەرستانە کە ئەو خستییە بەرچاو کۆمەڵگای ئەڵمانیا لە کۆتاییدا بوو بە ھۆی شۆڕشی ئەڵمانیایییەکان لە ساڵی ١٨٤٨دا. لە ئاکامی ئەم شۆڕشەدا نازناوی ئیمپڕاتۆر بەخشرا بە فرێدریک ویڵھێڵمی چوارەم، بەڵام ئەو ئەم نازناوەی قبووڵ نەکرد و داوای بناغەدانانی دەستووری بنەڕەتیی کرد و خۆی بوو بە پێشەوای ئەم بزووتنەوەیە ھەتا ئەو کاتەی کە ئەم دەستوورە جێگیر بوو.[١٣]

لە ساڵانی دواییدا، کێشەیەکی گەورە کەوتە نێوان پەرلەمانی ئەڵمانیا و پاشا ویلیامی یەکەم. ئەم کێشانە بوو بە ھۆی ململانێی چەکداری و پاشا بە ھۆی پێشگرتن لە ئاڵۆزتربوونی باروودۆخەکە، ئۆتۆ ڤۆن بیسمارکی کرد بە سەرۆک وەزیران. بیسمارک لە ساڵی ١٩٦٤ شەڕی بە سەر دانمارکدا سەپاند و لەم شەڕەیشدا سەرکەوتوو بوو، دوای ئەمە بیسمارک ھێرشی کردە سەر نەمسا و ئەو وڵاتەیشی شکاند، لەدوای ئەم شەرە، ئەو فەڕانسەیشی شکست پێ ھێنا و کۆنفێدراسیۆنی وڵاتە ئەڵمانیایییەکانی باکووری درووست کرد. ئەو بەم کارە توانیی دەستی نەمسا لە دەسەڵاتی وڵاتە ئەڵمانیایییەکان کوڵ بکاتەوە. ئەم ئیمپڕاتۆریەتە نوێیە ئەڵمانییە، بەرلینی کرد بە پایتەختی خۆی. لە دوای ئەمانە بوو کە ھێزی ئەڵمانیا لە ئاستی جیھانیدا ھەڵکشا و دەستی کرد بە ئیستعمار و داگیرکردنی ھەندێک وڵات لە ئەفریقا و شوێنی تر لە جیھان. بۆ وێنە کامێرۆن و تۆگۆ.[١٤]تیرۆری شازادەی نەمسا لە ٢٨ی جوونی ساڵی ١٩١٤ بوو بە ھۆی دەستپێکردنی جەنگی جیھانیی یەکەم. لەم جەنگەدا ئەڵمانیا یەکێک بوو لە ئەندامانی ھێزە ناوەندییەکان. لەم جەنگەدا ھێزە ناوەندییەکان دۆڕان و لە ئاکامدا ئەڵمانیا زۆرتر لە ٢ میلیۆن ئەندامی لەشکری لەدەست چوو.[١٥] لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ جەنگی جیھانیی یەکەم کۆتاییی ھات. لە ١٨ تشرینی دووەم، ئیمپڕاتۆری ئەڵمانیا، ویلھێڵمی دووەم و دیکەی شازادەکانی ئەڵمانیا سەرۆکایەتییان بەجێ ھێشت. ئەڵمانیا لە جوونی ١٩١٩ پەیمانی ڤێرسای واژوو کرد. ئەم پەیمانە لە لایەن ئەڵمانییەکانەوە بە سووکایەتی دادەنرا و ڕەنگە یەکێک بێت لە سەرچاوەکانی پێکھاتنی نازیسم.[١٦]

سەردەمی کۆماری وایمار و دەسەڵاتی نازییەکان

وێنەی ئادۆڵف ھیتلەر، چانسێلۆری ئەڵمانیا (١٩٣٣–١٩٤٥)

لە سەرەتای دەستپێکردنی شۆڕشی ئەڵمانیا لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٨، ئەم وڵاتە دامەزراندنی سیستەمی کۆماریی ڕاگەیاند. بەڵام ململانەی نێوان ھێزە سیاسییەکان بۆ مسۆگرکردنی دەسەڵات بەردەوام بوو. شۆڕشەکە لە ١١ی ئابی ١٩١٩ بە نووسەرانی دەستووری بنەڕەتیی وایمار کۆتاییی ھات.[١٧] بە ھۆی ئەو ناکۆکییە ئابووریانەی کە لە ساڵی ١٩٢٩ ڕووی دا و لەسەرکاربوونی دەوڵەتە لاوازەکان کە یەک لە دوای یەک بە بێ ئەنجامدانی ھیچ کارێکی بەنرخ دەڕووخان بەرەبەرە پەیوەندیی نێوان گەل و حکوومەت لە یەک پچڕا. لە ١٩٣٢، حکوومەتی وایمار بە ھۆی واژووکردنی پەیمانی ڤێرسای بە خیانەت لە ئەڵمانیا تۆمەتبار کرا. لە ھەمان کاتدا پارتی نازی و کومۆنیست زۆربەی پەرلەمانیان لەژێر دەستدا بوو. لە کاتی دەستەڵاتداری پاوڵ ڤۆن ھیندێنبوورگ، ئادۆڵف ھیتلەر بە ڕاوێژکار (بە عەرەبی: صدر اعظم) دەستنیشان کرا. لەم ڕۆژەوە بە دوا (٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٣٣) ھیتلەر دەستی کرد بە دامەزراندنی ڕژیمێکی تۆتالیتێر، لە ھەمان کاتیشدا دەستی کرد بە سەرلەنوێ دروستکردنی ئابووری و بازرگانیی ئەڵمانیا، ھەروەھا ھێزە لەشکرییەکانیشی زۆر لەبەرچاو گرت و بەھێزتریانی کرد.[١٨][١٩][٢٠]

لە ١٩٣٥، ئەڵمانیا دەستی بە سەر سار و ڕینلەندا گرت، کە ھەردووی ئەمانە بەپێی پەیمانی ڤێرسای لە ئەڵمانیا سەندرابوون.[٢١] لە ساڵی ١٩٣٨ نەمسا و دواتر لە ساڵی ١٩٣٩ چیکوسڵۆڤاکیا کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەڵمانیا. لە ١ی سێپتەمبری ١٩٣٩ ئەرتەشی ڤێرماخت ھێرشی کردە سەر پۆڵەندا، لە لایەکی دیکەیشەوە سوپای سووریش ھێرشی کردە سەر پۆڵەندا، لە ئاکامدا لە ماوەیەکی زۆر کورتدا پۆڵەندا بەتەواوی مسۆگەر بوو. دوای ئەم ڕووداوە بە شێوازێکی فەرمی، بەریتانیا و فەڕەنسا دەستپێکردنی شەڕ لە نێوان خۆیان و ئەڵمانیایان ڕاگەیاند.[٢٢] ئەمە بوو بە سەرەتای جەنگی جیھانیی دووەم. لە ماوەیەکی کورتدا، ئەڵمانیا و وڵاتەکانی تەوەر توانییان دەست بە سەر زۆربەی بەشەکانی ئەورووپا و باکووری ئەفریقادا بگرن. دواتر ئەڵمانیا و ھاوپەیمانەکانی تێکۆشان کە بریتانیا لاواز بکەن و بە جۆرێک ڕێکەوتننامەی دڵخوازی خۆیان بە سەری ئەودا بسەپێنن، بەڵام ئەم پلانە سەرنەکەوت. دواتر ئەم ھێزانە ھێرشیان کردە سەر یەکێتیی سۆڤیەت کە ئەمە بە ھۆی بوونی ڕێکەوتن نامەیەک لە نێوان یەکێتیی سۆڤیەت و ئەڵمانیا چاوەڕوان نەدەکرا. ھاوکات لەگەڵ ئەم ھێرشەی ئەڵمانیا، ئیمپڕاتۆریەتی ژاپۆنیش ھێرشی کرە سەر پێرل ھاربری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەو جۆرە پەرەی دا بە شەڕی نێوان ھێزەکانی تەوەر و ھاوپەیمانی وڵاتەکان. شەڕی ئەڵمانیا و یەکێتیی سۆڤیەت لە ستالینگراد کە بە شەڕی ستالینگراد ناسرا، بوو بە ھۆی دۆڕانی ئەڵمانیا و ناچاری کرد بە پاشەکشان لە بەرە ڕۆژھەڵاتییەکان.[٢٢] لە سیپتەمبری ساڵی ١٩٤٣ ئیتاڵیا کە ھاوپەیمانی ئەڵمانیا بوو، لە شەڕەکەدا شکستی ھێنا و کەوتە ژێر دەسەڵاتی ھێزە ھاوپەیمانەکان، ئەمە بەرەیەکی نوێی لە نێوان ئەڵمانیا و ھێزە ھاوپەیمانەکاندا کردەوە. لە ڕۆژی دیدا ھێزە ھاوپەیمانەکان لە ڕۆژاواوە بەرەیەکی تریان بەرەوڕووی ئەڵمانیا کردەوە و دەستیان بە پێشکەوتن بەرەو پایتەخت کرد. لە ٨ی مانگی مەیی ساڵی ١٩٤٥ دوای ڕووخانی بەرلین و بە دەستی سوپای سوور، شەر کۆتاییی ھات.[٢٣]

ھەر لە ساڵانی جەنگی جیھانیی دووەمدا بوو کە حکوومەتی نازییەکان دەستی کرد بە کوشتن و لەناوبردنی مینۆریتییەکان، ئەمە دواتر بە ھۆلۆکۆست ناسرا. لەم سەردەمەدا چەندین میلیۆن کەس لە جووەکان، شاھیدانی یەھۆوە، ئسلاڤیکەکان و … بە ھۆی ئەوەی کە لە ڕووی نەژادەوە خاوێن نین، بە دەستی چەکدارەکانی سوپای نازی خرانە ناو کوورەوە و سووتان.[٢٤] بەپێی ئامارەکان جەنگی جیھانیی دووەم بوو بە ھۆی کوژرانی زۆرتر لە ٤٠ میلیۆن مرۆڤ لە سەرانسەری ئەورووپادا.[٢٥] لەم شەڕەدا ئەڵمانیا ٥٫٣ میلیۆن سەربازی لە دەستدا.[٢٦] لە دوای کۆتاییی جەنگی جیھانیی دووەم دادگایەک بە ناوی دادگای نۆرێنبێرگ ساز کرا بۆ سزادانی تاوانە جەنگییەکانی نازییەکان.[٢٧] ھەروەھا لە ئەم جەنگەدا میلیۆنەھا کەس لە خەڵکی سیڤیلی ئەڵمانیاش کوژران.[٢٨][٢٩][٣٠][٣١][٣٢] بە ھۆی دۆڕاندنی ئەڵمانیا لە جەنگدا سەرزەمینێکی زۆری لە دەست چوو، ھەروەھا نزیکەی ١٥ میلیۆن کەس لە خەڵکە کەمینە ئەڵمانییەکان کە لە وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیادا دەژیان بەرەو ئەڵمانیا ھاتنەوە و دەکرێت بوترێت کە لە وڵاتانی خۆیان دەرکران، زۆرێک لە ژنە ئەڵمانییەکان لە ئەم وڵاتانەدا دەستدرێژیی سێکسی کرایە سەریان و زۆرێک لە شارە گەورەکانی ئەڵمانیا ڕووخان و وێرانیی زۆریان بەسەردا ھات.[٣٣]

ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات، ئەڵمانیای ڕۆژاوا

دابەشبوونی ئەڵمانیا لە نێوان ھێزە گەورەکاندا

لە دوای ڕووخانی ڕژیمی نازی، ئەڵمانیا و شاری بەرلین بوون بە دوو بەشەوە. بەشی ڕۆژاوا کە کەوتە بن دەستی ھاوپەیمانەکان (واتە: فەڕەنسا، ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا و بەریتانیا) بۆ خۆی کرا بە چوار بەشی دیکە. ئەم چوار بەشە بوون بە شوێنی جێگیربوونی ئەو ئەڵمانیاییانەی کە لە وڵاتە دراوسێکان بە ھۆی دژایەتی دەرکرابوون.[٣٤] ئەم بەشانە لە ٢٣ی مەیی ١٩٤٩ زایینی پێکەوە لکێندران و بوون بە کۆماری فیدرالیی ئەڵمانیا. بەشەکەی دیکە کەوتە بن دەستی یەکێتی سۆڤیەت و لە ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٩دا بوو بە کۆماری دیموکراتیی ئەڵمانیا. ئەم دوو کۆمارە بە شێوەی نافەرمی بە ناوی «ئەڵمانیای ڕۆژاوا» و «ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات» دەناسران. ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات بەرلینی کرد بە پایتەختی خۆی، بەڵام ئەڵمانیای ڕۆژاوا پایتەختی خۆی گواستەوە بۆ شاری بۆن، بەڵام ئەم شارەی بە ناوی پایتەختی کاتی ناساند و بەم جۆرە نواندی کە کۆماری ڕۆژھەڵات دەبێ ڕۆژێک بڕوات و ئەڵمانیا یەک بگرێتەوە.[٣٥]

ئەڵمانیای ڕۆژاوا لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، بەریتانیا و فەڕەنسا یەکیان گرت. دواتر ئەڵمانیای ڕۆژاوا دەستی کرد بە پرۆژەیەکی گەورە بۆ گەشەپێدانی ئابووری لە ساڵی ١٩٥٠ زایینی و سەرکەوتنی زۆری لە ڕێگەی ئەم پڕۆژەوە بە دەست ھێنا. لە ساڵی ١٩٥٥دا بوو بە ئەندامی ناتۆ. ھەروەھا لە ساڵی ١٩٥٧ دەستی کرد بە بناغەدانانی کۆمەڵەی ئابووری ئەورووپا. لە ھەمان کاتدا ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات بوو بە یەکێک لە ئەندامانی بلۆکی ڕۆژھەڵات.[٣٦] بەڵام بە ھۆی لاوازبوونی سۆڤیەت، بارودۆخی ئابووری لە ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات بەرەو دابەزین چوو و ھیچ کاتێک نەگەیشت بە ئاستی ئەڵمانیای ڕۆژاوا. ئەم بارودۆخە بوو بە ھۆی کۆچکردنی کۆمەڵێکی زۆر لە خەڵک بۆ ئەڵمانیای ڕۆژاوا. لە ساڵی ١٩٦١، ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات دەستی کرد بە دروستکردنی دیوارێک لە نێوان دوو بەشی بەرلین، بۆ ئەوەی کە پێش بەم کۆچانە بگرێت. ئەم دیوارە (ناسراو بە دیواری بەرلین) بوو بە سیمبۆلێک بۆ شەڕی سارد. ئەم دیوارە لە ساڵی ١٩٨٩ ڕووخا و دیسان بوو بە سیمبۆلێک لە کۆتاییھاتنی شەڕی سارد.[٣٧]

یەکگرتنەوەی دوو ئەڵمانیا

لە ڕۆژی ١٠ی مانگی مارسی ساڵی ١٩٩٤ لە سەر ڕێکەوتننامەی بۆن، بەرلین، بەرلین جارێکی تر بوو بە پایتەختی وڵاتی یەکگرتووی ئەڵمانیا.[٣٨] یەکگرتنەوی ئەڵمانیا بوو بە ھۆی بەرزبوونەوەی پلەی ئەو وڵاتە لە نێو یەکێتیی ئەورووپا و ھەروەھا ناتۆ. دواتر ئەڵمانیا وەکوو ئەندامێکی ناتۆ دەستی کرد بۆ ھەناردەکردنی ھێزە چەکدارەکانی خۆی بۆ باڵکان و دواتریش بۆ ئەفغانستان بۆ شەڕ لەگەڵ چەکدارەکانی ڕیکخراوی ئەلقاعیدە.[٣٩]

جوگرافیا

وێنەی تۆپۆگرافی ئەڵمانیا

ئەڵمانیا کەوتوەتە ڕۆژاوا و ناوەندی کیشوەری ئەورووپا. ئەڵمانیا لە باکوورەوە لەگەڵ دانمارک، لە ڕۆژھەڵات لەگەڵ پۆڵەندا و کۆماری چیک، لە باشوور لەگەڵ نەمسا و سویسرا، لە باشووری ڕۆژاوا لەگەڵ فەڕەنسا و لوکسەمبورگ و لە باکووری ڕۆژاوا لەگەڵ بەلجیکا و ھوڵندا ھاوسنوورە. ڕووبەری ئەڵمانیا ٣٥٧٬٠٢١ کیلۆمیتری چوارگۆشە کە بریتییە لە ٣٤٩٬٢٢٣ ک.م. ٤. گ. وشکایی و لە ٧٬٧٩٨ ک.م. ٤. گ ئاو پێک ھاتووە. ئەڵمانیا لە ڕووی پانایییەوە حەوتەمین وڵاتی گەورەیە لە ئەورووپا و ٦٢ەمینە لە جیھاندا.[٤٠]

شوێنە بەرچاوە جوگرافییەکانی ئەڵمانیا ئەمانەن: زنجیرە چیاکانی ئەڵپ لە باشوور، دەریای باکوور لە باکوور، دەریای بەلتیک لە باکووری ڕۆژھەڵات، دارستانە گەورەکان لە بەشی ناوەندی و باکوور. ھەروەھا ئەڵمانیا خاوەنی چەندین ڕووباری پڕئاوە وەکوو: ڕاین، دانووب و ئەلبە. ئەڵمانیا خاوەنی ھەندێک مەعدەنی ئۆرانیۆم، زووخاڵ، مس، نیکل، خوێ و ئاوە.[٤٠]

کەش و ھەوا

ئەڵمانیا خاوەنی کەش و ھەوایەکی شێدارە. باکووری ئەڵمانیا بە ھۆی نزیکی لە دەریاوە ھەوایەکی ناوەندی ھەیە، و بە ھاوینا ھەوا فێنکە و بە زستانیشدا زۆر ھەوا سارد نابێت. لە باکوور زۆر جار ھەوا بارانییە و زۆر کەم پێش دێت کە دەمای ھەوا لە ٣٠ پلەی سانتیگراد بچێتە سەرترەوە.[٤١]

بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیا خاوەنی ھەوایەکی کیشوەرییە، واتە زستانەکان دەتوانێت زۆر سارد بێت و ھەروەھا ھاوینەکەیشی دەتوانێت زۆر گەرم بێت. وشکەساڵیش زۆرجار پێش دێت ئەویش جاری وایە بۆ ماوەی چەندین ساڵ. لە باشووری ئەڵمانیا واتە دەڤەری زنجیرە چیاکانی ئەڵپ ھەوا زۆر ساردە و بۆرانی سەرما زۆر جار ڕوو دەدات.[٤١]

ژیانی سرووشتی

بە پێی بەراوەردێکی ساڵی ٢٠٠٨، زەویی کشتوکاڵ ٣٤٪، دارستان ٣٠٫١٪، بەرزونزمی ١٣٫٤٪ و زەمینی ژێری شار و خانە ١١٫٨٪ خاکی ئەڵمانیایان داپۆشیوە. لە ئەڵمانیا زۆر چەشن دار، گوڵ، قەوزە و قارچکی جۆراوجۆر دەژین، کە زۆربەیان تایبەت بە بەشی ناوەندی ئەورووپان. ئەڵمانیا خاوەنی چەندین پارکی سرووشتی نەتەوەیییە.[٤٢]

سیاسەت

بینای ڕایشستاگ شوێنی پارلەمانی ئەڵمانیا (بوندێستاگ)

ئەڵمانیا کۆمارێکی، فدڕالی، پارلەمانتارییەتی، نوێنەرایەتی دیموکراتە. ئەو قانوونگەلە کە ئێستا ئەڵمانیای پێ بەڕێوە دەبرێت ھەمووی لەسەر ئەو قانوونە بنچینەیییەوە دانراوە کە لە دوای ڕووخانی ئەڵمانیای نازی و لە ساڵی ١٩٤٩دا دانراوە، ئەم قانوونە بە قانوونی بنەڕەتی (بە ئەڵمانی: Grundgesetz) ناسراوە. بۆ ھەر گۆڕانکارییەک لە قانوونی بنچینەیی ئەڵمانیا دەبێت دوو لە سێی ئەندامانی پارلەمان لە سەری ڕێک بکەون. بناغە ھەمیشەیی و غەیرە قابیلی گۆڕانەکانی قانوونی بنچینەیی ئەڵمانیا ئەمانن: ڕێز گرتن لە کەرامەتی ئینسانی، جیاوازی ھێزەکان، سیستەمی فیدڕاڵی و سەروەری قانوونن.[٤٣]

سەرۆک کۆمار سەرۆکی وڵاتە و ئەرکە نوێنەرایەتییەکان و دەسەڵاتەکانی تایبەت لە ئەستۆی ئەوە. بەڵام ئەو کەسەی کە کارە ئیجرایییەکانی بە دەستە سەرۆک وەزیرانە. کە لە ئێستادا خانمی ئەنگێلا مێرکڵە.[١٣]

پارێزگاکان

ئەڵمانیا خاوەنی ١٦ پارێزگای کە بە کۆ پێیان دەڵێن لاندێر (بە ئەڵمانی: Länder).[٤٤] ھەریەک لە ئەم پارێزگاگەلە خاوەنی دەستووری (قانوون) خۆیانن و بەم ھۆیەوە لە زۆربەی کاروبارە ناوخۆیییەکانیادا سەربەخۆن. بە پێی دابەشکارییەکانی ساڵی ٢٠٠٩، ئەڵمانیا ٤٠٣ ناوچەی ھەیە. کە ٣٠١ لە ئەوان گوندستان و ١٠٢یش شارستانن.

پارێزگا پایتەخت ڕووبەر (کیلۆمەتری چوارگۆشە) ژمارەی دانیشتووان
ڕاین-وێستفالیای باکوور دوسێلدۆرف ٣٤٬٠٤٣ ١٧٬٨٤٥٬١٥٤
باڤاریا میونخ ٧٠٬٥٤٩ ١٢٬٥٣٨٬٦٩٦
بادێن-ڤورتمبێرگ شتوتگارت ٣٥٬٧٥٢ ١٠٬٧٥٣٬٨٨٠
ساکسۆنیای خواروو ھانۆفێر ٤٧٬٦١٨ ٧٬٩١٨٬٢٩٣
ھێسن ڤیسبادن ٢١٬١١٥ ٦٬٠٦٧٬٠٢١
ساکسۆنیا درێسدێن ١٨٬٤١٦ ٤٬١٤٩٬٤٧٧
ڕاینلەند-پالاتینات ماینز ١٩٬٨٤٧ ٤٬٠٠٣٬٧٤٥
بەرلین بەرلین ٨٩٢ ٣٬٤٦٠٬٧٢٥
شلێسڤیگ-ھۆلشتاین کیل ١٥٬٧٦٣ ٢٬٨٣٤٬٢٥٩
براندنبورگ پۆتسدام ٢٩٬٤٧٧ ٢٬٥٠٣٬٢٧٣
ساکسۆنیا-ئەنھالت ماگدێبورگ ٢٠٬٤٤٥ ٢٬٣٣٥٬٠٠٦
تویرینگن ئێرفۆرت ١٦٬١٧٢ ٢٬٢٣٥٬٠٢٥
ھامبورگ ھامبورگ ٧٥٥ ١٬٧٨٦٬٤٤٨
مێکلنبورگ-فۆرپۆمەرن شوێرین ٢٣٬١٧٤ ١٬٦٤٢٬٣٢٧
زارلەند زاربروکن ٢٬٥٦٩ ١٬٠١٧٬٥٦٧
برێمن برێمن ٤٠٤ ٦٦٠٬٩٩٩

پێوەندییەکانی ئەڵمانیا لەگەڵ دەرەوەی وڵات

ئەنگیلا مێکل لە ٣٣ەمین کۆبوونەوەی جی٨

ئەڵمانیا ٢٢٩ کونسوول خانە و شوێنی سیاسی تری لە وڵاتانی جیھان ھەیە[٤٥] بەم ھۆیەوە ئەڵمانیا لەگەڵ ١٩٠ وڵات پێوەندی ھەیە. بە پێی ڕاپۆرتێکی ساڵی ٢٠١١ ئەڵمانیا گەورەترین بەشداربووی بوودجەی ساڵانی یەکێتیی ئەورووپا بووە (٢٠ لە سەد) ھەروەھا سێیەمین بووە لە دانی بوودجەی نەتەوە یەکگرتووەکان (بە گوێرەی ٨ لە سەد).[٤٦] ئەڵمانیا ئەندامی ناتۆ، ڕێکخراوی ھاوکاری ئابووری و گەشەکردن (OECD)، جی٨ (G8)، جی٢٠ (G20)، بانکی جیھانی، سنووقی نێونەتەوەیی پووڵە(IMF). ئەڵمانیا ڕۆڵێکی زۆر گرینگی ھەیە لە یەکێتی ئەورووپا و ھاوکات لەگەڵ ئەوەش پێوەندییێکی پتەوی ھەیە لەگەڵ فەڕەنسا.[٤٧][٤٨]

لە ساڵانی شەڕی سارددا، دابەشبوونی ئەڵمانیا ببوو بە ھێمایەک لە ناکۆکی نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا.[٤٩] دواتر لە سەردەمی گێرھارد شروودێر ئەڵمانیا پەلاماری دا کە ڕۆڵێکی گەورەتری ھەبێت لە ناتۆدا، لە بەرئەمەش بوو بە یەکێک لە ھێزە سەرەکییەکانی شەڕی کۆسۆڤۆ لەگەڵ یووگوولاڤیا. ئەمە یەکەم جار بوو لە دوای شەڕی جیھانی دووەم کە ئەڵمانیا ھێزەکانی خۆی ڕەوانەی دەرەوەی وڵات دەکرد.[٥٠] ئەڵمانیا یەکێکە لە نزیکترین ھاوپەیمانەکانی ئەمریکا.[٥١] لە ساڵی ١٩٤٨ ئیجرای پلانی ماڕشاڵ بوو بە ھۆی پەیوەندییێکی بەھێزی کەلتووری لە نێوان دوو وڵاتەکەدا، ھەرچەند کاتێک کە شروودێر کەمێک ناڕەزایەتی سەبارەت بە ھێرشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق، ئەمە وەکوو کۆتاییێک بۆ سەر ئاتلانتیسیزم و ساردی پێوەندی نێوان ئەڵمانیا و ئەمریکا ناوی لێ برا.[٥٢] ئەم دوو وڵاتە لە بواری ئابووریشەوە پێوەندییەکی پتەویان ھەیە بۆ وێنە: ٨/٨٪ ھەناردەی ئەڵمانیا بەرەو ئەمریکا دەڕوات و ھەروەھا ٦/٦٪ ھاوردەکەیشی لەوێڕا دێت.[٥٣]

ئەرتەش

تانکی لیۆپاردی ٢ دەستکردی ئەرتەشی ئەڵمانیا

ئەرتەشی ئەڵمانیا بە بوندێسوێر دەناسرێت و لە سێ بەشی ھیر (ئەرتەشی زەمینی)، مارین (ئەرتەشی دەریایی)، لووفتوافێ (ئەرتەشی ھەوایی)، ڕێکخراوی پزیشکی بوندسوێر و سترەیکرافتبەسیس (ھێزی پشتیوانی) پێک ھاتووە. ڕۆڵی سوپای ئەڵمانیا لە بەندی ژمارە ٨٧ی یاسای بنەڕەتی ئاوا وەسف کراوە: «ئەرتەشی ئەڵمانیا تەنھا ئەرکی بەرگری و پاراستنی لە ئەستۆیە.» لەبەر ئەمەش ھەتا ساڵانی پێش ١٩٩٠ تەنھا ئەرکی ئەرتەش بەشداری لە قەیرانەکاندا بوو. ئەم بەشدارییە ھەم لە ناو دوو ئاڵمانەکە و ھەم لە دەرەوەی ئەواندا جێبەجێ دەبوو. لەدوای ١٩٩٠ و لەناوچوونی بارودۆخی شەڕی سارد و ناکۆکی نێوان ڕۆژاوا و ڕۆژھەڵات، لە ساڵی ١٩٩٤ دادگای فدڕاڵی قانوونی بنەڕەتی، واتایەکی نوێی بەخشی بە «پاراستن»، کە بریتی بوو لەمە کە پاراستن تەنھا بە واتای پاراستنی سنوورەکانی ئەڵمانیا نییە بەڵکوو بەرگری کردن لە پێش ھاتنی شەڕ، یارمەتی لە قەیرانەکان و ھەروەھا یارمەتی بە ئاسایشی ئەڵمانیایە لە بەشەکانی دیکەی جیھان.

لە ساڵی ٢٠١١دا بووجەی ئەرتەشی ئەڵمانیا تەنھا ١/٣٪ بەرھەمی ناپاڵیاوی نەتەوەیی(GDP) بووە کە لە ھەڵسەنگاندن لەگەڵ دیکەی وڵاتە پێشکەوتووەکان زۆر نرخێکی کەمە. ئەڵمانیا لەمبارەوە لە ڕێزبەندی بووجەی ئەرتەشەوە لە جیھاندا ٩مە.[٥٤] لە کاتی ئاسایشدا سەرۆکی ئەرتەشی ئەڵمانیا وەزیری بەرگرییە، بەڵام ئەگەر شەڕ دەست پێ بکات سەرۆکوەزیران دەبێتە ڕابەری ئەرتەش.[٥٥]

لە مانگی ماڕچی ساڵی ٢٠١٢ ئەرتەشی ئەڵمانیا ١٨٣٠٠٠ کەس، ئەندام پسپۆڕی شەڕکردن و ١٧٠٠٠ کەسیش، ئەندامی ئیختیاری ھەبووە.[٥٦]

ئابووری

ئەڵمانیا لە وڵاتە زەبەلاحەکانی تەکنەلۆژیا، ئابووری ئەڵمانیا بە بەھێزترین ئابوووری ئەورووپا دادەنرێت[٥٧] لە ئەیلوولی ڕێژەی ھەڵئاوسان ٢٫٥٪ بوو وە ڕێژەی بێکاریش نزیکەی ٥٫٥٪ بووە[٥٨] ٢٠١١ وەھەروەھا ئەڵمانیا یەکێکە لە وڵاتە ئەندامییەکانی گرووپی ٨[٥٩]

ئایین

مەسیحییەت گەورەترین ئایینی ئەڵمانیا، بە پێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٠٨ ٥١/٥ میلیۆن کەس (٦٢/٨٪) شوێنکەوتووی ئەم ئایینەن.[٦٠] کە لەم ژمارە نیوەیان کاتۆلیک و زۆربەی ئەو نیوەکەی تر پرۆتێستانتن چەندین کۆمەڵەی بچووکی تری پەیڕەوی مەیحییەت لە ئەڵمانیا بوونیان ھەیە.[٦١] لە دوای مەسیحییەت، ئیسلام گەورەترین ئایینی ئەڵمانیایە (٣/٨ ھەتا ٤/٣ میلیۆن کەس) کە زۆربەی ئەمانە سوننی و ھەندێکیش عەلەوین.[٦٢] لە ئەڵمانیا ژمارەیێکی بچووکی یەھوودی، بوودایی و جاینیست بوونیان ھەیە. ژمارەی ئەو کەسانەی کە باوەڕیان بە ھیچ ئایینێک نییە لە بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیا کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی یەکێتی سۆڤیەتدا بووە ھەتا ٣٤/١٪ خەڵک دەگات.[٦٢]

چاند

ئەڵمانیا خاوەن چەندین کەسایەتی مێژوویییە لە ھۆزانڤانان و نووسەران و بیرمەندان و شانۆکاران و ھەروەھا ٢٤٠ ھەزار ناوەندی پاڵپشتیکردنی شانۆی لێیە کە ساڵانە بە ملیۆنان کەس سەردانییان دەکات لە ئارەزوومەندانی بوارەکە، و ھەروەھا ئەڵمانیا ئاستێکی بەرزی تۆمارکردووە لە یەکسانی ڕەگەزی و مافی بە کەمئەندامان داوە و ھاوڕەگەزخوازیشی قبووڵکردووە کە ھاوسەرگیری ھاوڕەگەزخوازان تاڕادەیەک بەیاسایی کراوە، لەڕێگای ڕاپرسیشەوە زانراوە ئەڵمانیا ئەرێنیترین وڵاتە کە کاریگەری ھەبێت لەسەر جیھان.

وێژە و فەلسەفە

یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی چاندی ئەڵمانی وێژەی ئەڵمانییە. وێژەی ئەڵمانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانی ناوین. جگە لە وێژەی فۆلکلۆر ئەڵمانیا ژمارەیەکی زۆر ھەڵبەستوان و نووسەری ھەیە. ڕەنگە بەناوبانگترین نووسەران و ھەڵبەستوانانی ئەڵمانی گۆتە، لێسینگ و شیلێر بن. ھەروەھا لە سەدەی بیستەمدا کەسانی وەکوو ھێرمان ھێسەی بووە کە خەڵاتی نۆبێلی وێژەیان وەرگرتووە.[٦٣]

خەڵکی ئەڵمانیا

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئەڵمانیا ٨٢٬٦٥٢٬٢٥٦ کەس بووە کە دەکاتە ١٫١٤ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٤٥٫٩ ساڵە. ھەروەھا ٧٤ لەسەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.[٦٤]

لانی کەم شەش میلیۆن پەنابەر لە ئەڵمانیا دەژین کە پێکدێن لە پەنابەری سیاسی و کۆچبەران و کرێکاران و ھەندێکیشیان لەگەڵ خێزانەکانیان، گەلێک لەو پەنابەرانە لەوڵاتانی ھەژار و مەترسی ژیان پەنایان بۆ ئالمانیا بردووە وەک وڵاتێکی سەلامەتی لە ژیان، تەنیا پەنابەری ھاتوو لە تورکیا نزیکەی ١٫٩ ملیۆنە کە لە تورک و کوردەکان پێکدێن.

زمان

دابەشبوونی زمانی ئەڵمانی لە ئەورووپادا

زمانی ئەڵمانی زمانی فەرمی و زۆرینەی ئەڵمانیایە.[٦٥] ئەڵمانی یەکێکە لە ٢٣ زمانی فەرمیی یەکێتیی ئەورووپا و یەکێکە لە سێ زمانی سەرەکیی پڕئاخێوەری ئەم ناوچەیە. ئەڵمانیا خاوەنی چەندین زمانی ناوچەیییە و زۆربەی کەمینەکانیش زمانی تایبەت بە خۆیان ھەیە، زۆربەی ئەم کەمینانە ئەو کۆچبەرانەن کە لە وڵاتانی دیکەوە چوونەتە ئەڵمانیا کە لە ئەوان تورکی، کوردی، پۆڵەندی و ڕووسی زمانە پڕئاخێوەرەکانن.[٦٦]

وەرزش

بیست و حەوت میلیۆن ئەڵمانی ئەندامی یانە وەرزشییەکانن، و پتر لە دوازدە میلیۆن کەسیش بە شێوەیەکی تاکەکەسی وەرزش دەکەن. یاریی تۆپی پێ باوترین یاریی وەرزشییە. بە ھەبوونی پتر لە ٦٫٣ میلیۆن ئەندام، یەکێتیی تۆپی پێی ئەڵمانیا گەورەترین ڕێکخراوە لە جۆری خۆیدا لە جیھاندا. بۆندسلیگا کە خولی ناوخۆییی ئەڵمانیایە بۆ تۆپی پێ دووەم پڕھاندەرترین ئامادەبووی نێو یاریگایە لە نێو ھەموو خولە جیھانییەکان. ھەروەھا وڵاتەکە میوانداریی جامی جیھانیی فیفای ١٩٧٤ و جامی جیھانیی فیفای ٢٠٠٦[٦٧] ی کردووە، و بووەتە براوەی جامی جیھانیی فیفا ئەوەش لە ساڵانی ١٩٥٤ و ١٩٧٤ و ١٩٩٠ و ٢٠١٤.[٦٨] ھەڵبژاردە و خولی ئەڵمانیا چەندین یاریزانی تۆپی پێی پیشەگەریان پێگەیاندووە لەوێنەی فرانس بێکنباوەر، گێرد مۆلەر، یۆرگن کلینسمان، لۆتەر ماتیۆس، ئۆلیڤەر کان، میرۆسلاڤ کلۆزە، مایکل بالاک و چەندانی تر. ئەڵمانیا میوانداریی دوو ئۆڵەمپیادی ھاوینە کردووە لە ساڵانی ١٩٣٦[٦٩] و ١٩٧٢.[٧٠] وەرزشە باوەکانی تری ئەڵمانیا بریتین لە وەرزشە زستانییەکان، بۆکسێن، باسکە، تۆپی دەست، ھۆکیی سەر سەھۆڵ، تێنس، ئەسپسواری، و گۆڵف.[١]

سەرچاوەکان

  1. ^ ئ ا http://wiki.answers.com/Q/Is_Germany_a_democratic_country
  2. ^ ئەندامە لە یەکێتیی ئەوڕووپا، http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/germany/index_en.htm ١٩ی تەممووزی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  3. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 28ی Januaryی 2012. Retrieved 21ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  4. ^ ئەڵمانیا دەکەوێتە ناوەڕاستی ئەورووپا، http://en.wikipedia.org/wiki/Central_Europe#States ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  5. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 19ی Septemberی 2014. Retrieved 21ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  6. ^ ئ ا ب "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 4ی Septemberی 2017. Retrieved 21ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  7. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 13ی Novemberی 2012. Retrieved 12ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  8. ^ Claster, Jill N. (1982). Medieval Experience: 300–1400. New York University Press. p. 35. ISBN 0-8147-1381-5.
  9. ^ Fulbrook 1991, pp. 9–13.
  10. ^ Fulbrook 1991, p. 27.
  11. ^ Philpott, Daniel (January 2000). "The Religious Roots of Modern International Relations". World Politics 52 (2): 206–245. doi:10.1017/S0043887100002604.
  12. ^ Gagliardo, G. , Reich and Nation, The Holy Roman Empire as Idea and Reality, 1763–1806, Indiana University Press, 1980, p. 12-13.
  13. ^ ئ ا "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 29ی Augustی 2017. Retrieved 8ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  14. ^ Fulbrook 1991, pp. 135, 149.
  15. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 16ی Mayی 2012. Retrieved 23ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  16. ^ Lee, Stephen J. (2003). Europe, 1890–1945. Routledge. p. 131. ISBN 978-0-415-25455-7.
  17. ^ Fulbrook 1991, pp. 156–160.
  18. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 3ی Julyی 2014. Retrieved 24ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  19. ^ Stackelberg, Roderick (1999). Hitler's Germany: Origins, interpretations, legacies. Routledge. p. 103. ISBN 978-0-415-20115-5.
  20. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 5ی Julyی 2014. Retrieved 24ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  21. ^ Fulbrook 1991, pp. 188–189.
  22. ^ ئ ا Fulbrook 1991, pp. 190–195.
  23. ^ Steinberg, Heinz Günter (1991) (in German). Die Bevölkerungsentwicklung in Deutschland im Zweiten Weltkrieg: mit einem Überblick über die Entwicklung von 1945 bis 1990. Kulturstiftung der dt. Vertriebenen. ISBN 978-3-88557-089-9.
  24. ^ Niewyk, Donald L. ; Nicosia, Francis R. (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. Columbia University Press. pp. 45–52. ISBN 978-0-231-11200-0.
  25. ^ "Leaders mourn Soviet wartime dead". BBC News. 9 May 2005. Retrieved 18 March 2011.
  26. ^ Rűdiger Overmans. Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Oldenbourg 2000. ISBN 3-486-56531-1
  27. ^ Overy, Richard (17 February 2011). "Nuremberg: Nazis on Trial". BBC History. Retrieved 25 March 2011.
  28. ^ Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Bd. 9/1, ISBN 3-421-06236-6. Page 460 (This study was prepared by the German Armed Forces Military History Research Office, an agency of the German government)
  29. ^ Peter Antill; Peter Dennis (10 October 2005). Berlin 1945: end of the Thousand Year Reich. Osprey Publishing. p. 85. ISBN 978-1-84176-915-8. Retrieved 24 June 2011.
  30. ^ Bonn: Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen, Vertreibung und Vertreibungsverbrechen, 1945–1948: Bericht des Bundesarchivs vom 28. Mai 1974: Archivalien und ausgewählte Erlebnisberichte / [Redaktion, Silke Spieler]. Bonn :1989 ISBN 3-88557-067-X. (This is a study of German expulsion casualties due to "war crimes" prepared by the German government Archives)
  31. ^ Germany reports. With an introd. by Konrad Adenauer. Germany (West). Presse- und Informationsamt. Wiesbaden, Distribution: F. Steiner, 1961] Page 32
  32. ^ Robert N. Proctor, Racial Hygiene: Medicine under the Nazis, Harvard 1988,
  33. ^ Beevor, Antony (2003) [2002]. Berlin: The downfall 1945. Penguin. pp. 31–32, 409–412. ISBN 978-0-14-028696-0.
  34. ^ Richard J. Evans, "The Other Horror, Review of Orderly and Humane: The Expulsion of the Germans After the Second World War, by R.M. Douglas", The New Republic, 25 June 2012. Retrieved 1 July 2012
  35. ^ Wise, Michael Z. (1998). Capital dilemma: Germany's search for a new architecture of democracy. Princeton Architectural Press. p. 23. ISBN 978-1-56898-134-5.
  36. ^ maw/dpa (11 March 2008). "New Study Finds More Stasi Spooks". Spiegel Online – english site (www.spiegel.de/international). Der Spiegel. Retrieved 30 October 2011. "189,000 people were informers for the Stasi – the former Communist secret police – when East Germany collapsed in 1989 – 15,000 more than previous studies had suggested. [...] about one in 20 members of the former East German Communist party, the SED, was a secret police informant."
  37. ^ "Germany". U.S. Department of State. 10 November 2010. Retrieved 26 March 2011.
  38. ^ "Gesetz zur Umsetzung des Beschlusses des Deutschen Bundestages vom 20. Juni 1991 zur Vollendung der Einheit Deutschlands" (in German). Bundesministerium der Justiz. 26 April 1994. Retrieved 19 April 2011.
  39. ^ Merz, Sebastian (November 2007). "Still on the way to Afghanistan? Germany and its forces in the Hindu Kush" (PDF). Stockholm International Peace Research Institute. pp. 2, 3. Retrieved 16 April 2011.
  40. ^ ئ ا "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 11ی Februaryی 2016. Retrieved 12ی Novemberی 2012. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  41. ^ ئ ا "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 5ی Februaryی 2016. Retrieved 5ی Marchی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  42. ^ Bekker, Henk (2005). Adventure Guide Germany. Hunter. p. 14. ISBN 978-1-58843-503-3.
  43. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو" (PDF). Archived from the original (PDF) on 19ی Juneی 2017. Retrieved 9ی Marchی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  44. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 10ی Septemberی 2013. Retrieved 9ی Mayی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  45. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 29ی Juneی 2017. Retrieved 9ی Mayی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  46. ^ http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=ST/ADM/SER.B/824 ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  47. ^ "Declaration by the Franco-German Defence and Security Council" ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. French Embassy UK. 13 May 2004. Retrieved 19 March 2011.
  48. ^ Freed, John C. (4 April 2008). "The leader of Europe? Answers an ocean apart" ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. ڕۆژنامەی نیۆیۆرکتایمز ڕێکەوتی ٢٨ی مارچی ٢٠١١.
  49. ^ Harrison, Hope (2004). "American détente and German ostpolitik, 1969–1972" ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. Bulletin Supplement (German Historical Institute) 1. Retrieved 26 March 2011.
  50. ^ "Germany's New Face Abroad" ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. Deutsche Welle. 14 October 2005. Retrieved 26 March 2011.
  51. ^ "Germany" ٢٩ی ئابی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. U.S. Department of State. 10 November 2010. Retrieved 26 March 2011.
  52. ^ "Ready for a Bush hug?" ٢٨ی نیسانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. The Economist. 6 July 2006. Retrieved 19 March 2011.
  53. ^ "U.S.-German Economic Relations Factsheet" ١١ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. U.S. Embassy in Berlin. May 2006. Retrieved 26 March 2011.
  54. ^ "The 15 countries with the highest military expenditure in 2011" ١ی ئایاری ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. Stockholm International Peace Research Institute. September 2011. Retrieved 7 April 2012.
  55. ^ "Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Artikel 65a,87,115b" ٢٨ی ئایاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. (in German). Bundesministerium der Justiz. Retrieved 19 March 2011.
  56. ^ "Die Stärke der Streitkräfte" ٢٢ی ئابی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. (in German). Bundeswehr. 23 March 2012. Retrieved 20 April 2012.
  57. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 26ی Novemberی 2016. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  58. ^ ھەڵئاوسان و بێکاری ئەیلوولی ٢٠١١، http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3997.htm ٢٩ی ئابی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  59. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 30ی Augustی 2017. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  60. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 30ی Aprilی 2011. Retrieved 20ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  61. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو" (PDF). Archived from the original (PDF) on 3ی Marchی 2011. Retrieved 28ی Marchی 2011. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= و |archivedate= (help)
  62. ^ ئ ا "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 12ی Octoberی 2013. Retrieved 20ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  63. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 22ی Septemberی 2017. Retrieved 17ی Julyی 2015. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  64. ^ Countries in the world (ranked by 2014 population)‏ (ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. سەردان لە ڕێکەوتی ‏١٥ی ئایاری ٢٠١٥.
  65. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو" (PDF). Archived from the original (PDF) on 14ی Aprilی 2016. Retrieved 20ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  66. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو" (PDF). Archived from the original (PDF) on 14ی Aprilی 2016. Retrieved 20ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  67. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 2ی Februaryی 2017. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  68. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 1ی Julyی 2017. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  69. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 29ی Augustی 2017. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
  70. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 26ی Augustی 2017. Retrieved 29ی Julyی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help)
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئەڵمانیا&oldid=706365»