شۆڕشی زانستی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب زیادکردنی بەستەر بۆ یۆنانی کۆن
تاگ: بەستەردەری خێرا
ب زیادکردنی بەستەر بۆ چارڵز داروین
تاگ: بەستەردەری خێرا
ھێڵی ١١٥: ھێڵی ١١٥:
کیمیازانەکان لێکۆلینەوە و پێداچونەوەیان کرد بۆ ڕەوشەکانی ئاوێتە کردنی مادەکیمیایەکان  و دەستکەوتنی ھەموو مادە تێکەڵەکان کە ناسراون. ئانتوان لازاویە بە باوکی کیمیایی نوێ ناسراوە.، چونکە ئەو بوو پەی برد بەوەی کە ھەندێک تێکەڵە تەنھا لەیەک جۆر مادەی کیمیایی دروست کراون. ئەم مادەیەش بە توخمی کیمیایی ناسراوە. تێکەڵەکانی دیکەش لە دوو یاخود چەند توخمێک پێکھاتوون. لازاویە باس لەوەکرد کە ئەگەر بێت و ھەموو ئەم توخمانە دەستەبەندی بکرێن وەک لیستێک بنوسرێنەوە، زۆر بە سوود دەبێت بۆ زیاتر تێگەیشتن لە کیمیا. ئەو نزیکەی ٢٠ توخمی دۆزیەوە. ئەمڕۆ زانایان نزیکەی سەت توخم دەناسن. (تا ئێستا گەشتۆتە ١١٨ توخم، کە ٩٤ یان بە شێوەی سروشتی ھەن و ئەوانی تریش وەکو دەستکرد لە تاقیگەکاندا دروست کراون).                                             
کیمیازانەکان لێکۆلینەوە و پێداچونەوەیان کرد بۆ ڕەوشەکانی ئاوێتە کردنی مادەکیمیایەکان  و دەستکەوتنی ھەموو مادە تێکەڵەکان کە ناسراون. ئانتوان لازاویە بە باوکی کیمیایی نوێ ناسراوە.، چونکە ئەو بوو پەی برد بەوەی کە ھەندێک تێکەڵە تەنھا لەیەک جۆر مادەی کیمیایی دروست کراون. ئەم مادەیەش بە توخمی کیمیایی ناسراوە. تێکەڵەکانی دیکەش لە دوو یاخود چەند توخمێک پێکھاتوون. لازاویە باس لەوەکرد کە ئەگەر بێت و ھەموو ئەم توخمانە دەستەبەندی بکرێن وەک لیستێک بنوسرێنەوە، زۆر بە سوود دەبێت بۆ زیاتر تێگەیشتن لە کیمیا. ئەو نزیکەی ٢٠ توخمی دۆزیەوە. ئەمڕۆ زانایان نزیکەی سەت توخم دەناسن. (تا ئێستا گەشتۆتە ١١٨ توخم، کە ٩٤ یان بە شێوەی سروشتی ھەن و ئەوانی تریش وەکو دەستکرد لە تاقیگەکاندا دروست کراون).                                             


زیندەوەرزانی زانستێکی دیکەیە کە لەسەرەتای شۆڕشی زانستیەوە تاکو ئێستا پێشکەوتنی گەوەری بە خۆیەوە بینیەوە. زانستێکە لێکۆڵینەوە دەکات لەمەڕ بونەوەرە زیندووەکانی، وەکو ڕوەک، مێرو گیانلەبەران. چارڵز داروین کەلەسەدەی نۆزدەیەم دەژیا بۆبەرەو پێش بردنی ئەم زانستە کارێکی زۆری کرد. ئەو بە کەشتیەک بە ناوی بیگڵ سەفەرێکی چەند ساڵەی ئەنجام دا. زانیاری زۆری لەبارەی گیانلەبەران و ڕووەکەکان کۆکردەوە کە لە سەفەرەکەیدا بەرچاوی کەوتبوون.                         
زیندەوەرزانی زانستێکی دیکەیە کە لەسەرەتای شۆڕشی زانستیەوە تاکو ئێستا پێشکەوتنی گەوەری بە خۆیەوە بینیەوە. زانستێکە لێکۆڵینەوە دەکات لەمەڕ بونەوەرە زیندووەکانی، وەکو ڕوەک، مێرو گیانلەبەران. [[چارڵز داروین]] کەلەسەدەی نۆزدەیەم دەژیا بۆبەرەو پێش بردنی ئەم زانستە کارێکی زۆری کرد. ئەو بە کەشتیەک بە ناوی بیگڵ سەفەرێکی چەند ساڵەی ئەنجام دا. زانیاری زۆری لەبارەی گیانلەبەران و ڕووەکەکان کۆکردەوە کە لە سەفەرەکەیدا بەرچاوی کەوتبوون.                         


لەوانەیە ئەو شتەی ئەوی وا بەناوبانگ کرد لەبەرئەوەبوو کە وتبوی پێش ھەزاران ساڵ لەمەبەر مرۆڤەکان لە جۆرە گیانلەبەرێکەوە سەریانھەڵدا کە ھاوشێوەی مرۆڤ بوونە. کە ئەم نەزەریە جاروجەنجاڵکی زۆری نایەوە...بەڵام خودی داروین و زانایانی تریش بەڵگەی زۆریان لە مەڕ ڕاستی ئەم بابەتە خستە ڕوو.                                             
لەوانەیە ئەو شتەی ئەوی وا بەناوبانگ کرد لەبەرئەوەبوو کە وتبوی پێش ھەزاران ساڵ لەمەبەر مرۆڤەکان لە جۆرە گیانلەبەرێکەوە سەریانھەڵدا کە ھاوشێوەی مرۆڤ بوونە. کە ئەم نەزەریە جاروجەنجاڵکی زۆری نایەوە...بەڵام خودی داروین و زانایانی تریش بەڵگەی زۆریان لە مەڕ ڕاستی ئەم بابەتە خستە ڕوو.                                             

وەک پێداچوونەوەی ‏١٦:٢٥، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩

لە مێژووی زانستدا، شۆڕشی زانستی ئەو ڕۆژگارە بوو کە تێیدا بیرۆکە نوێکان لە فیزیک، ئەستێرەناسی، زیندەوەرناسی، لەشناسیی مرۆڤ، کیمیا و دیکەی زانستەکاندا بناغەی زانستی نوێیان دانا و بوون بە ھۆی بەدواوەدانی ڕێبازەکانی زاڵی سەردەم کە لە یۆنانی کۆنەوە دەستیانپێکردبوو و لە سەدەکانی ناوینیشدا درێژەیان پەیداکردبوو. وەکوو ئەوەی زۆرینەی لێکۆڵەران دەبێژن، شۆڕشی زانستی ساڵی ١٥٤٣ بە بڵاوبوونەوەی دوو پەرتووکەوە دەستیپێکرد و ھەتا سەدەی ١٧ھەم بەردەوامبوو. ئەو دوو پەرتووکە کە ڕێی زانستیان گۆڕی ئەمانە بوون: لەسەر ھەڵسووڕانی تەنە ئاسمانییەکان نووسینی نیکۆلاس کۆپێرنیک و لەسەر پێکھاتی لەشی مرۆڤ نووسینی ئاندریاس ڤێسالیوس.

زاراوەی شۆڕشی زانستی، بۆ جاری یەکەم، ساڵی ١٩٣٩ لەلایەن فەیلەسووف و مێژووناس ئالکساندر کۆیرەوە بۆ دەستنیشانکردنی ئەو سەردەمە بەکارھێنرا.

زانست کە لە ڕێگای تەکنەلۆژیاوە کار دەکات، لە بەدیھێنانی ئەم ھەمووە ئاڵوگۆڕیانە پشکێکی گرنگی ھەبووە. زانست و تەکتەلۆژیا پەیوەندیەکی پتەویان پێگەوە ھەیە. ناسینی زانستی، واتە زانینی لەبەرچی و چلۆنایەتی ھەر شتێک، چلۆنایەتی کارکردنی شتەکان. تەکنەلۆژی واتە " زانینی چلۆنایەتی" و دەرککردنی ئەو خاڵەی کە بە چ شێوەیەک شتەکان دروست بکەین و بیانگۆڕین بۆ ئامانجێکی بەسوود. زانست بە ھۆی ئەم خاڵەوە واتە چۆنیەتی کارکردنی دەقیقی شتەکان زانیارییەک دەداتە دەست کە لەوڕێگەیەوە دەتوانین بۆ بەرەو پێشبردنی تەکنەلۆژیا کەڵکی لێوەربگیرێت. شۆڕشی زانستی کە لەسەدەکانی شانزدە و حەڤدەدا ھاتەپێش ئەم کارەی بۆ زانست ئەرخەیان کردووە.

زانست پێش شۆڕشی زانستی

بەوجۆرە نیە کە پێداچونەوەی زانستی لە ئەوروپا لەگەڵ شۆڕشی زانستی سەریھەڵدابێت، لەبەرئەوەی مرۆڤەکان لەھەموو سەردەمەکان بە دوای مەعریفەتی زانستیەوە بوونە. ھەر شارستانیەتیەکی گەورە جۆرە زانستێکی بەرھەمھێناوە. بۆنمونە زۆر پێش ئەوەی کریستۆف کۆڵۆمپ ئەمریکا وەدۆزێت، ئازتیکەکان کارامەییان لە ئەستێرەناسی وزانستی بیرکاریدا وەدەستھێنابوو ھەروەکو ئینکاکان دەیاننزانی چلۆن مس و حەوتجۆش بەدەست بێنن.                                                           

بەداخەوە کاتێک ئیسپانیاییەکان ھێرشیان بردە سەر خاک و مەملەکەتیان زیاتر کەوتبونە ژێر کاریگەری زێڕ و جەواھیراتی ئازتیکەکان و ھەروەھا ئەو مرڤانەی کە دەکرانە قوربانی بۆ خوداکەیان کە خۆر بوو. ئیسپانیایەکان زۆرێک لە ئازتیکەکانیان کوشت، و زێڕ و جەواھیراتیان بە تاڵان بردران و مەعریفەتە زانستیەکانیشیان پشت گوێ خران، کاتێک وە ھۆش ھاتنەوە کە ئیتر کار لە کار ترازابوو. کاتێک کە ئیسپانیاییەکان خولیایان بە زانستی ئازتیکەکان بۆ پەیدابوو، کە زۆرێک لەو زانستانە لەبیر چووبونەوەو. ئیتر شۆڕشی زانستی نەیدەوانی سودێک بگەیەنێت.   

کاریگەریی چین

ھۆکاری زاڵبوونی ئیسپانیاییەکان بەسەر ئازتیکەکاندا، ھەبوونی تفەنگ بوو. بارووت لە چین بەرھەمھێنرا، ھەروەھا چاپ و قوتب نوما. موسڵمانەکانیش ئەمانەیان لە چینیەکان وەرگرت. ئەوروپایەکانیش لە موسڵمانەکانەوە فێربوون. لە ساڵی ١٥٠٠م ھەموو ئەمانە لە ئەوروپا ناسراوبوون بۆ خەڵک. ھەروەھا زۆر بەر لەمەش فڕانسیس  بیکەن ئاماژەی بەوەکردبوو، ھەموو ئەمانە لە مێژووی زانستدا بەنرخن.     چاپ لەو ڕوەوە گرنگی ھەبوو کە لەجیاتی کتێبەکان دانە دانە لە ڕوی یەکتری بنوسنەوە کە کاتێکی زۆری دەبرد، بەڵام بە ھۆی چاپەوە ھەزاران کۆپی لەو کتێبانە توانیان زانست بە شێوەیەکی خێراتر بگەیەنە خەڵک.                                                         

بارووت و قوتب نما گرنگیەکی دیکەشی ھەبوو. لە دونیای پڕ لە جەنگ و ئاشوبدا دوو شت زۆر بەسوود بوو، یەکەمیان بازرگانی کە ڕووی لە گەشەکردن بوو و دووەمیش سەفەرکردنی بێ حساو. ئەم دوانە سەرنجڕاکێشیش بوون. بۆچی ئاوێتەکردنی چەند مادەیەکی کیمیایی دەبووە ھۆی تەقینەوە؟ ئاراستەی گولەتۆپ لە ھەوادا چلۆن بوو؟ ھێزی نھێنی ئەو دەرزییەی لە قوتب نمادا کە ئاراستەکەی بەرەو باکوور دەجوڵاند چی بوو؟  بۆ وەڵام دانەوەی ئەم جۆرە پرسیارانە پێویستی بە مەعریفەتی زانستی زیاتر دەکرد. ئەو گۆڕانکاریانەی کە بوونە ھۆی وەدستھێنانی بارووت لە چین کەمتر بوون لە ئەوروپا. بە واتایەکی دیکە، چین دەیتوانی بێ ئەوەی خۆی پەشۆکاو بکات لە شتی نۆێتر سوودوربگرێت. ھەر ئەم داھێنانانە لە ئەورپا بوونە ھۆی ئەوە کە سوارچاکی زرێ پۆش و قەڵای بڵند بەرەو نەمان بچێت. ئەم داھێنانە بوونە ھۆی گۆڕانکاری دیکەش کە دواتر باسیان دەکەین.                         

کاریگەریی ھیند

ھیند بە ھۆی پێشینەی زانستیەوە ناوبانگێکی لەوجۆری نییە، بەڵام ھەر ھیندیش بوو کە سیستەمی ژمارەیی ئێستای بەرھەم ھێنا. لەسیستەمی ژمارەیی ڕومی  بۆ ژمارە (٠) سفر ھیچ نیشانەیەک نیە و سوود وەرگرتن لە سفر زۆر سەختە. نیشانەی سفر لە سیستەمی ژمارەی ھیندیەوە ھاتووە و ئەم سیستەمە ژمارەی زۆر سادەی ھەیە کە ھێشتا مرۆڤەکان کەڵکی لێوەردەگرن. عەرەبەکان (موسڵمانەکان) سیستەمی ژمارەیی ھیندیان گواستەوە بۆ ئەوروپا کە دواتر شوێنی بە سیستەمی ژمارەی ڕومی تەنگ کرد. سیستەمی ژمارەی نوێ ھاوکاری زانایانی کرد کە ھاوکێشە ئاڵۆزەکان چاکتر لە پێشتر بە سادەی حەل بکەن.                                                         

کاریگەریی یۆنانییەکان

سەردەمی گرنگی زانستی یۆنانی لە سەدەی شەشی پێش زایین سەری ھەڵداو نزیکەی سێسەد ساڵی خایاند. گەرچی بەشێک لە زانینەکانی یۆنانی بۆ ھەمیشە لەدەستچوون، و ھەندێکی دیکەیان سەدان ساڵ بە پشتگوێخراوی مانەوە لە لایان زانا ئەورپایەکانەوە، بەڵام زۆربەی ئەو زانستانە نوسرانەوە. ئەفلاتۆن و قوتابیەکەی ئەرەستۆ بەناوبانگترینی پیاوانی ئەوسەردەمەن. ھەرتکیان بە ھەمان ڕێژە کە فیلسوف بوون زاناش بوون. بە واتایەکی دیکە دەیانویست بزانن کە شتەکان بۆچی و چلۆن بەوشێوەیە کاردەکەن، لەھەمانکاتدا باوەڕیان بە شێواز و ڕەوشی بەڵگەھێنانەوەش ھەبوو.       زۆرێک لە بیریارەکانی یۆنان خولیایەکی سەیریان بە زانستی بیرکاری ھەبوو بەتایبەت "ئەندازە" (ھەندەسە). ئەفلاتۆن گرنگی زۆری پێدەدا، لەسەر دەرگای چوونە ژوروەی فێرگەکەی نوسیبووی " کەسێک کە بیرکاری نازانێت، پێ نەخاتە ئەم شوێنەوە" ئەفلاتۆن باوەڕی وابوو کە نابێت ئەوەی کە تەنھا لە ھەستەکانمانەوە پێمان دەگات واتە( ھەستی بینین و بیستن)، متمانەی پێ بکەین.                دەکرێت لەمە تێبگەین. مانگ گەورەتر لە ئەستێرەکانی دیکە دێتە پێش چاو بەڵام دەزانین زۆر بچوکترە لە چاو ئەستێرەکاندا. ھەروەھا ئەفلاتۆن بە جۆرێک بیری دەکردەوە کە کاری جەستەیی، واتە کارێک کە مرۆڤ لە ڕێگای ماسولکەکانیەوە دەیکات، ڕۆحی مرۆڤ پەرێشان دەکات. ئەگەر وا بڕیارە کەسێک جیھان دەرک بکات، تا ئەو ئاستەی بۆی دەکرێت دەبێ گیان و بیرێکی ڕۆشنی ھەبێت، کەوابوو کەسی زانا نابێت کاری عەمەلی ئەنجام بدات. بەم جۆرە ئەفلاتۆن عەقیدەی وابوو کە نابێت متمانە بە تاقیگە بکەین چونکە ھەستەکانی ئێمە جێگای متمانە نین. ھەروەھا باوەڕی وابوو کە ھەمیشە لە ئەنجامدانی ھەر کارێکی تاقیگەی پێویست بە ڕێژیەک کاری جەستەی دەکات کە ئەمەش شیاوی یۆنانیەکی ڕەسەن نییە. بیری دەکردەوە کە زانا دەبێت ھەمیشە پشت بە بەڵگەھێنانەوەی پوخت ببەستێت.                                                 

ئەرەستۆ کەمتر لە ئەفلاتۆن خولیای بیرکاری بوو، بەڵام زیاتر ھۆگری بەڵگەھێنانەوە بوو. باوەڕی بە دیتن ھەبوو، واتە دیتنی شتەکان و لێوردبونەوەیان، بۆ ناسینی زیاتریان. بەھەمان شێوەی ئەفلاتۆن ئەرەستۆش پێی وابوو کە کاری فیزیکی زیان دەگەیەنێت لە دروست دەرککردنی شتەکان تا سوود گەیاندنی.                                                     

بەڵگە ھێنانەوەکانی ئەفلاتۆن و ئەرەستۆ زۆر ڕوون و ئاشکرابوون و بوچونیشیان لەمەڕ گەردونەوە قانعکار بوو. خەڵکی بۆ سەدان ساڵیش پێداچونەوەیان بە شێوازەی زانستیە دەکرد کە ئەوان لەسەری فێرببون.               

لەنێوچوونی یونان و ڕوم

سەرەنجام ئیمپراتۆری ڕۆم ئەیالەتەکانی یۆنانی فەتح کرد، بەڵام ساڵانێکی زۆر بیرۆکەکانی یۆنانیەکان لە ناو خەڵکی مانەوە و بەڵکو زیادەکاریشیان بۆ کرد. ھەروەھا ئیمپراتۆریەتی ڕۆمیش شکستی ھێنا بەھۆی ھێرشەکانی بەربەر لە باکوور، و لە باشور وڕۆژھەڵاتیشەوە موسڵمانەکان.  ئەم لە ناوچونانەش کاتێکی زۆری خایاند واتە لە سەدەی پێنجەوە تا حەوتەم.                                                         

بەھۆی ئەم داڕوخانەوە ئیتر یاسا و نەزمیش قوربێکی نەما. پانتایی و گەشەی شارەکان ڕووی لە دابەزین کرد. ھەندێک لە شارەکان بە تەواوی بوونە کەلاوە. بازرگانی ڕەونەقی خۆی لە دەستدا، چونکە بەھۆی ڕێگر و دز و جەردەی دەریایی بازرگانی بێ سوود ببو. بەھۆی ئەوەی کە بازرگانی لەڕەونەق کەوتبوو خەڵک دەبوایە پشت بەوشتانە ببەستن کە خۆیان بەرھەمیان دەھێنا. ھەتا ئەو کاتەش کە شارستانیەتی یۆنانی لە لوتکە بوو پیاوانێکی کەم دەیانتوانی شارەزایی لە زانستدا وەدەست بێنن. بۆیە لە سەدەی حەوتەم ئەم ڕێژەیەش ڕووی لە کەمی کردبوو. ھەتا ئەوانەشی توانایی بەدەستھێنانی شارەزایان ھەبوو بەدواکەوتبوون لەو بەھرەیە، ئەوەش بەھۆی کێشەی سەفەرکردن و وەدەستخستنی ئەو کتێبانەی کە بابەتە زانستەکانی پێش خۆیان لە خۆگرتبوو. زۆرینەی زانستی کۆن لە نێو چووبون، ھەندێکیان بۆ ماوەیەک کورت و ھەندێکیان بۆ ھەمیشەی لە نێوچوون.                                                     

ڕۆڵی کەلیسا

کەلیسای مەسیحیەت توانی ڕێژەیەک لە زانست بە ھۆی کاری تۆرەڤانەکانی خۆی بە زیندووی بھێڵێتەوە. زۆرێک لەم زانستانە لە ژورەکانیان بە پارێزراوی مانەوە. ئەوان بەشێکیان لە ڕۆژ تەرەخانکردبوو بۆ پێداچونەوە و نوسینەوەی کتێبەکان. ئەوان لە پلە و مەقامی یەک شەخسیەتی مەسیحی باوەڕیان وابوو کە خودا حەقیقەتی گەردونی لە کتێبی پیرۆزدا ئاشکراکردووە. مەسیحیەکان باوەڕیان وابوو کە تەنھا یەک خوداوەند ھەیە و لەوەشڕا کە ئەفلاتۆن و ئەرەستۆش ھەروا بیریان دەکردەوە، زانا مەسیحیەکان پەسندکردنی بیرۆکەی ئەم دوو زانایەیان بە لاوە سەخت نەبوو. بۆنمونە ئەرەستۆ دەیوت زەوی دەکەوێتە چەقی گەردونەوە. دەیوت کە خۆر و مانگ و ئەستێرەکان ھەمووی بەدەوری زەوی دا دەسوڕێنەوە. ئەم بابەتە زۆر بە چاکی تێکی دەکردەوە دەگەڵ ئەو بیرۆکەی کە مرۆ لەسەرووی ھەموو بونەوەرکانی خوداوەیە. دەبێ چاوەڕێی ئەوەش بکرێت کە خوداوەند مرۆڤی لە چەقی ھەموو بونەوەر دانەوە.                                                 

سەختیەکانی زیندو وڕاگرتنی زانست، ڕێز گرتن لە بیرۆکەی یۆنانیەکان و ئەو بابەتش کە خوداوەند حەقیقەتی خۆی لە کتێبی پیرۆزدا ئاشکراکردووە، ھەمووی ئەنجامی گرنگی ھەبوو. ھەموو ئەمانە بوونە ھۆی ئەوەی کە مرۆڤ باوەڕی وابێت کە ھەموو بابەتە زانستیەکان پێشتر ناسراون. ھەرشتێکی نوێ دەبوایە یەکیگرتبایەوە لە گەڵ ئەوشتانەی پێشتر باوەڕیان پێ ھەبوو. لەو جێگایەدا

کە لەبارەی بیرۆکەی زۆری نادروستیش کە ھەیانبوو، پێشکەوتن ئاستەنگی بۆدروست دەبوو.                       

کۆمەڵگای چەرخی ناوین (سەدەی ناوەڕاست)     

لە چەرخی ناوین کۆمەڵگا زۆر بە سەبری گۆڕانی بە خۆیەوە دەبینی و زۆرینەی خەڵکی بە ھۆی ئەو ڕەوشە سونەتییەی لە باو باپیرانیانەوە بۆیان مابووەوە کشتوکاڵیان دەکرد و شتێکی زۆریان بەرھەم نەدەھێنا. لەو شتە کەمەش کە دەمایەوە باجێکی زۆریان دەدا بە ئاغا و دەسەڵاتدارانی کەلیسا. پاشا و دەرەبەگەکان ھەمیشە خولیای حکومەت کردن و خۆشگوزرانیان ھەبوو. زیاتر ھەوڵیان بۆ پارێزگاریکردن لە دەسەڵات و مەقانی خۆیان دەدا تا ئەوەی کە بیری ئەندێشەی نۆێیان ھەبێت. دەسەڵاتداران و پیاوانی کەلیسا ھەم پارەیان ھەبوو ھەم کاتی پێویستیش بۆ ئەوەی کە خزمەتی زانستی پێ بکەن، بەڵام بێجگە لە کەسانێکی زۆر کەم ئەوانی تر ڕەغبەتێکیان بۆ ئەم کارە نیشان نەدەدا. وانەدەھاتە پێش چاو کە زانست کەڵکی ھەبێت وە ئەوانیش توانای دەرککردنی ئەوەیان نەبوو کە ببینن لەوانەیە زانست ڕۆژێک بەکڵک بێت. لەبەرئەوە ھیچ ھەوڵێکیان بۆ بەرەوپێش بردنی مەعریفەتی زانستی نەدا.               

موسڵمانەکان

خۆشبەختانە لەوکاتەی فێرکاریە زانستیەکانی ئەوروپای مەسیحی بەردەوامی بە ھەبوونی خۆی دەدا، زانستی ئیسلامی لە لوتکەدابوو. لە ساڵی ٧٣٢م، واتە ١٠٠ ساڵ پاش کۆچی دوایی پێغەمبەر محمد(درودی خوای لێبێ)، موسڵمانەکان ئیمپراتۆرێکی گەورەیان لە سەر بنەمای دینی خۆیان پێکھێنا. ئەم ئیمپراتۆریەتە لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا، واتە لە ھیندەوە تا ئیسپانیا بەرفراوان بوو. ئەمپراتۆریەتی نوێی ئیسلامی میلەتانێکی زۆری لە خۆ گرتبوو، وەکو ھیندیەکان، ئێرانیەکان، یۆنانیەکان، مەسیحیەکان و یەھودیەکان.                 

ئەوان دەگەڵ چینیەکان لە ڕۆژھەڵاتەوە وە دەگەڵ ئەووپایەکان لە ڕۆژئاواوە پەیوەندی بازرگانیان ھەبوو. زاناکانیشیان  لێکۆڵینەوەیان لەسەر بەرھەمەکانی یۆنانیەکان، ھیندیەکان و ئێرانیەکان دەکرد و تەرجەمەشیان بۆ دەکردن. زانست لە ناوچە گەورەکانی ئیسلامی وەکو بەغدا وتۆلەیتولە (لە ئیسپانیا) لە لوتکە دابوو.                                                         

زانا ئیسلامیەکان بەھەمانشێوە کە ئەزبەری زانست بوون ھەرواش گەشەیان پێدەدا، بەتایبەتی زانستی بیرکاری، ئەستێرەناسی، پزییشکی و کیمیا. ژمارەیک ئامرازی زانستیان بەرھەمھێنا. یەکێک لەوانە ئوسترلاب بوو. ئەم دەزگایە بەکار دەھات بۆ  زانینی گۆشەی ئەستێرەکان و بۆ مەحاسبەی ئەستێرەکانی دیکە کەڵکی لێوەردەگیرا. زۆرێک لە وشە عەربیەکان کە لە زانستدا ھاتنە بەکارھێنان ئەوە نیشان دەدەن کە موسڵمانەکان لەم ڕوەوە چەند گرنگ بوونە. دەستەواژەی کیمیایی قولیا، دەستەواژی بیرکاری وەکو جەبرو دەستەواژەی ئەستێرەناسی وەکو زەنیت(لە وشەی سمت الرڕس) ھەموو سەرچاوەی عەرەبیان ھەبوو.                                             

موسڵمانەکان بە ھۆی پاراستن و گواستنەوەی بیرۆکە و داھێنانەکانی یۆنانیەکان، ھیندیەکان، ئێرانیەکان و چینیەکان و ئەو داھێنانانەش کە خۆیان بۆیان زیاد کرد خزمەتێکی گەورەیان بە زانست کردووە لە جیھاندا.  

زانست دووبارە لە ئەوروپاوە گەشە دەکاتەوە

لە ساڵانی ١١٠٠ بە دواوە زانایانی ئەوروپایی بە ڕێژەیەکی بەرچاو دەستیانکردە وەرگێڕانی نوسینە عەرەبیەکان بۆ سەر زمانی لاتینی. لە چەرخی ناوین زمانی لاتینی زمانی زانستی ھەموو ئەوروپا بوو. ئەم وەرگێڕانانەش ھۆکار بوون بۆئەوەی ئەوروپایەکانیش بۆ خۆیان بیر بکەنەوە. لەبەرئەوەی ئەو بیر و فیکرانەی کە لە موسڵمانەکانەوە فێری دەبوون زۆرجار دەگەڵ نوسینە کۆنەکانی ئەوروپا جیاوازی ھەبوو. بۆیە زاناکان دەبوایە بۆ سەلماندنی ھەر یەک لەم فیکرانە بەڵگە بێننەوە. کاتێکی زۆری خایاند، یانی چوار سەد ساڵی خایاند لە سەدەی دوازدە تا شانزدە بۆ ئەوەی ئەوروپیەکانیش خۆیان ڕابھێنن لە سەر بیرکردنەوە. ڕەھا کردنی ئەو بیرۆکەیەی کە دەڵێ: ھەر شتێکی گرنگ بەر لەمە دۆزراوەتەوە، زۆر دژواربوو.                                                                                                       لەکۆتایەکانی سەدەی چواردەیەم ستایش کردنی یۆنانی کۆن زیادی کرد، زۆرێک لە کارە زانستی و ھونەری و ئەدەبیاتەکانی یۆنانی دووبارە دەرکەوتنەوە. زانایان، ھونەرمەندان و نوسەران لاسایی شێوازەکانی یۆنانیەکانیان دەکردەوە و خۆشیان بەرھەمی چاکیان وەدەست ھێنا. بۆ زۆرێک لەوان بە شێوەیەک بوو وەک ئەوەی کە لە ڕێنسانس دا بەژدار بن.                                                            یەکێک لە کەسە بەناوبانگەکانی سەردەمی ڕێنسانس لێئۆناردۆ داوینچی بوو کە بێحساو ھۆگری عیلم و ھونەر بوو. داوینچی پێداچونەوە و خوێندنەوەی بۆ زۆرێک لە زانستەکان کرد، وەکوو شیکاری جەستەیی، ئەستێرەناسی، زانستی بیرکاری،  میکانیک و ڕوناکی. پێکھاتەکەیەکی فڕۆکەیەکی داڕشت و لەبارەی فڕینی باڵندەکانیش تاوتوێکارێکی بێ وێنە بوو.                   

داوینچی لە خاڵی وەرچەرخانی دووبارەی زانستدا ژیانی بەسەردەبرد. ئەو پێی وابوو کە ئەفلاتۆن کەوتبیووە ھەڵەوە کە دەیووت تەنھا بەڵگەھێنانەوەی پۆخت کافیە. بەڵکو بۆ ئەوەی بگەیتە دڵنیایی ڕاستی بیرۆکەکان کە لە ڕێگەی بەڵگەھێنانەوە پێی دەگەی، تاقیکردنەوەشیان زەروریە. یۆنانیەکان و زۆرێک لە زانایانی چەرخی ناوین پەیان بە گرنگی تاقیگە نەدەبرد، لەبەرئەمە لەم ڕوەوە لێئۆنارد داوینچی زیاتر ھاوشێوەی زانایانی ئەمڕۆ بووە. بەڵام ئەو خولیایی زۆر بابەت بوو، تەنھا لەسەر یەک ڕەوش نەدەمایەوە. ھیچکات لەسەر یەک بابەت ئەوەندە تەرکیزی نەدەکرد کە بەتەواوی دەرکی بکات. لەبەرئەم ھۆکارە ھاوکارێکی لەوجۆرە نەبوو بۆ شۆڕشی زانستی.           

پێشڕەوی تەکنەلۆژی                                     

بە درێژایی سێسەد ساڵی پێش شۆڕشی زانستی، پیشەسازی و بازرگانی بە خێرایی ڕوو لە گەشەکردن بوو. لەم ماوەیەدا تێکنۆلۆژی زیاتر لە پێشتر گەشەی کرد. ئەوانەی ئیشی کانەکانیان دەکرد زیاتر ڕۆچونە قولایی زەویەوە و بۆ دەرھێنانی ئاو  پێویستیان بە پۆمپ ھەبوو. بەم پێیە دروست کردنی پۆمپی ئاو بەرفراوان بوو. بۆ جیاکردنەوەی کانزا لە بەرد ڕوشی چاکتر پەیرەوە کرا. دەریانەوەردەکانیش سەفەری دوورتریان ئەنجام دەدا. دەریاوانان سوودیان لە قوتب نوما وەردەگرت بۆ دۆزینەوەی ئاراستەکان و ھەروەھا سوودیان لە نەخشەو شتی دیکەش وەردەگرت. جۆڵاکاران ڕەنگی چاکتریان بۆ دروستکردنی پارچە دۆزیەوە. شیشەدروستکەرەکانیش شیشەی چاکتریان دروستکرد. ھەرئەمەش ڕێخۆشکەر بوو بۆ دۆروستکردنی چاوێلکە، دوربینی ئەستێرەناسی و میکرۆسکوپ لەو کاتەدا. ھەموو ئەمانە ھاوکار بوون بۆ زانست چونکە خەڵک دەیانتوانی لە ڕێگەی تەجروبەوە شت فێرببن.   

  کیمیاگەری و ئەستێرەناسی

کاری کیمیاگەری و ئەستێرە گەریش(ئەوانەی لە ڕێگەی ئەستێرەوە بەختی خەڵکی دەخوێننەوە) کە ھاوشێوەی زانستن، ھاوکار بوونە بۆ زانست. کیمیاگەران وایانان دەزانی کە دەتوانن زێڕ دروست بکەن. بەڵام وانەبوو، ھەر ئەمانیش بوون کە ڕەوشی دڵۆپاندیان دۆزیەوە کە کارێکی یەجگار گرنگ بوو، بەومانایەکی کە بە گەرم کرندنی شلەکان دەکرێت لە یەکیان جیا بکەیتەوە. ئەستێرەگەرەکان وایان دەزانی دەاتوانن، بەختی خەڵک لە ڕێگەی ئەستێرەکانەوە دیاری بکەن. ئەوانیش لە ھەڵەدابوون، بەڵام ھەرئەمانەش بوون کە بوونە ھۆی زیاد بوونی ئاگایی و  شعور لەمەڕ جوڵەی ئەستێرەو ھەسارەکان.         

شۆڕشی زانستی دەست پێدەکات

کەم کەم زاناکان دستیانکرد بە کێبڕکی کردن لە گەڵ ئەو شتانەی کە زانایانی پێش خۆیان وتبویان. بۆ تێگەیشتن لە شێوەی کارکردنی شتەکان شێوازی چاکتریان دۆزیەوە. زانستی بیرکاری زیاتر پێشڕەوی کردو ھاوکاربوو بۆ شێوازی بەڵگەھێنانەوەیان. دەستیانکرد بە داھێنانی شێوازە تاقیکردنەوەیەک کە یەکسان بوو لە گەڵ شێوازی دروستی بیرکردنەویان. ئێستا ئیتر شۆڕشی پیشەسازی دەستیپێکردووە.                                   

ئەو بە ئەنجام گەیاندنی ئەم کارە پێویستی بە پیاوانی زیاتر بوو. ئەم پیاوانەش لە چوار لای ئەوروپاوە ھاتن. بۆ خستەئارای بیرۆکەکانیان کتێبیان نووسی. ئامێری چاپیش بە ھەزاران نوسخەی لەمانە کۆپی دەکرد و دەگەینرانە سەرانسەری ئەورپا.                                           

زانایان توانین لە یەکترەوە فێر ببن و بیرۆکەکانیان لە گەڵ یەکتر بگۆڕنەوە. بەم جۆرە نیە کە شۆڕشی زانستی بە تەنھای کار بەریتانیەکان، فەڕانسەویەکان یاخود ئیتالیەکان بێت. شۆِرشی پیشەسازی کاری ئەوروپاییەکان بوو بەڵام  ھەروەک بینیمان و باسمان کرد بە تەنھا بۆ خۆیان ئەم کارەیان نەکرد، بەڵکو چینیەکان، ھیندیەکان ئێرانیەکان و موسڵمانەکان ھەموویان خاوەن پشکن لەم شۆڕشەدا. ئەمرۆکە دەرککردنی ئەم بابەتە دژوار نییە. لەبەرئەوەی وەک دەبینین پیاوان و ژنان لە سەرانسەری جیھان ھاوکارن بۆ زیادکردنی مەعریفەتی زانستی و بەم پێیە ھاوکاری یەکتر دەکەن.

کۆپەرنیک، گالیلە و نیوتن

شۆڕشی زانستی لە کۆپەرنیکەوە(١٤٧٣ ١٥٤٢) سەری ھەڵدا و کەسانێکی زۆری  دیکەشوەکو گالیلەو نیوتن بەردەوامیان پێدا. کۆپەرنیک، گالیلە و نیوتن دەریانخست کە بیرکردنەوەکانی ئەرەستۆ لەمەڕ گەردونەوە ھەڵەیە. ئەم سێ کەسە یەجگار گرینگن چونکە ھەریەک لەمانە توانیان بە ھێزی بیرکردنەوەی خۆیان تیۆری نوێ بەرھەم بھێنن.  دواتر ھەتا ئەو شوێنەی بۆیان کرا شیکاریان بۆکرد. کۆپەرنیک یۆ ئەم کارەی سوودی لە بینی شتەکان و زانسی بیرکاری وەرگرت. گالیلەو نیوتن کە لە دوای  ئەو ھاتنە دونیاوە ھەمان کاریان کرد، ئەوان سوودیان لە تاقیگەش وەرگرت.                                         

ئەرەستۆ وتبووی کە زەوی چەقی گەردونە. خۆر، مانگ، ئەستێرەو ھەسارەکان بەدەوری  زەوی دەسۆڕێنەوە. دەیوت ھیچ شتێک ناجوڵێت مەگەر ئەوەی شتێکی دیکە ئەو شتە بکێشێت یاخود بیجولێنێت. لەبەرئەمە دەرئەنجامەکەی ئەوە بوو کە دەبوو خۆر، مانگ و ئەستێرەکان لە شوێنێکی نادیارەوەبن کە ئەمانە لە ئاسماندا ھەڵدەسوڕێنێت.                                     

کۆپەرنیک ئەوەی نیشان دا کە زەوی بە دەوری خۆردا دەسۆڕێتەوە ئاسانترە. زۆر کەس دەیانزانی کە بەڕاستی ئەمە ئاسانترە بەڵام قەبوڵیان نەدەکرد کە بەڕاستی بەم جۆرە بێت. یەکێک لە دەستکەوتە گرنگەکانی گالیلە سەلماندنی  ئەم دیاردەیە بوو.  بە چەندین ڕێکە ئەم کارەی نیشان دا. بۆنموونە خەڵک دەیانوت کە زەوی ناتوانێت لە بۆشای ئاسمان گەردانی ھەبێت، چونکە ئەگەر وابێت، مانگ لە پشت خۆیەوە بە جێ دێلێت. گالیلۆ، یە کێک لە تلسکۆبە سەرەتایەکانی دروست کردو ھەر بە ھۆی ئەوەشەوە مانگەکانی دەوری ھەسارەی موشتەری کەشف کرد. گالیلۆ وتی ئەگەر موشتەری بتوانی لە کاتی چەرخانیدا لە بۆشایی ئاسمان مانگەکانی دەوری خۆشی لە گەل خۆی بن ئەوا زەویش دەتوانی ئەم کارە بکات. 

گالیلۆش ئەوی نیشان دا کە بیرۆکەکانی ئەرەستۆ لەبارەی جوڵەی زەویەوە ھەلە بوونە. ئەرەستۆ وتبووی  ھەموو شتێک لە کاتی جوڵە پێویستی بە ھێزێکە تا ئەو شتانە لە حاڵەتی جوڵەکردندا بھێڵیتەوە وەگەرنا ڕادەوەستن. گالیلۆ توانی ئەوە نیشان بدات کە ھەرشبتێک لە حاڵەتی جوڵە کردنی خۆی بەردەوام دەبێت تا ئەو کاتەی شتێکی دیکە لە جوڵە کردن بیانوەستێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا کاتێک کە دەیوت مانگ، ئەستێرە  ھەسارەکان بە شێوەی سروشتی لە یەک بازنەدا دەسوڕێنەوە لە ھەڵەدا بوو. نیوتن سوودی لە بیرۆکەکانی گالیلۆ وەرگرت و خۆشی تاقیکردنەوەی تری خستە سەر و توانی بیرۆکەی چاکتر بخاتە ڕوو. ھەوەڵ ئەوەی کە پەی برد بەوەی کە ھەرشتێک  لەسەر ھێڵیکی ڕاست بەردەوام دەبێت لە جوڵەکردن مەگەر ئەوەی شتێکی دیکە ببێتە ڕێگرو  لەو ھێڵە لای بدات. بەڵام ئەگەر ئەمە دروست بێت کەوابوو بۆچی مانگ کە لە لە بۆشایی ئاسمان لە گەرداندایە لە ھێڵی ڕاست لە زەوی دوور ناکەوێتەوە؟

لەم بارەیەوە چیرۆکێک ھەیە( وەک دەوتریت ئەم چیرۆکە ھەڵبەستراوە)  دەڵێن سێوێکی دیت کە لە درەختێکەوە دەکەوتە خوارەوەو ئەم ڕوداوەش ئەو گریمانەی لا دروستکرد: ھەمان ئەو ھێزی کێشکردنەی کە زەوی سێوەکە ڕادەکێشێت بۆ خۆی بە ھەمان شێوەش مانگ بۆ خۆی ڕادەکێشێت. دواتر نیوتن پێشڕەوی بە زانستی بیرکاری دا و بە ھۆی ئەم شیکارە بیرکاریانەوەش توانی گریمانەکەی بسەلمێنێت. سەلماندی ئەوەی کە ئەم ھێزی کێشکردنە  وا دەکات مانگ لە زەوی دوورنەکەوێتەوە و زەوی ھەسارەکانیش لە خۆر.                                       

نرخی ئەم کارە تەنھا بۆ زانستی ئەستێرەناسی نەبوو، بەڵکو ئەوەشی نیشان دا کە یۆنانیەکان لە ھەڵەدابوونە. خەڵک لەوە تێگەیشتن کە ئەگەر یۆنانیەکان لەیەک زەمینەی زانستی لە ھەڵەدابن دەکرێت لە زانستەکانی دیکەش بەھەمان شێوە ھەڵەیان کردبێت. لەبەرئەمە دووبارە پێداچونەوەیان بۆ ھەموو زانستەکان کردەوە بەلام بە شێوازی نوێ.                                             

دوو کەسایەتی تریش لە سەردەمی شۆڕشی زانستی ھەبوون: یەکەمیان فرانسیس بیکەن و دووەمیان رینە دیکارت. بیکەن باوەڕی وابوو کە جیھان و ھەرچی لەناویدایە لە سەر یاسا و بەرنامەیەکی دیاریکراو کار دەکات. ئەم یاسایانەش ھەندێک جار بە یاسای سروشت ناودەبرێن. ئەم یاسایانە بریتی بوون لە کۆمەڵە یاسایەک کە خوداوەند گەردونی پێ ھەڵدەسوڕاند. دەیوت دەبێ زاناکان ھەموو ئەو حەقیقەتانەی کە دەیزانن و دەتوانن، کۆیان بکەنەوە، دواتر ڕێکیان بخەن. ئەم کارە گریمانەی جیاواز دەردەخات. ئەم گریمانانەش دەبی بە تەجروبە تاقیبکرێنەوە. ئەم دەرئەنجامەش بە کۆمەڵە یاسایەک کۆتایی پێ دێت کە لەم ڕێگەیەوە کەشف دەبێت.   

  رنە دیکارتیش ھۆگۆی ئەم شێوازە بەڵگەھێنانەوەی زاناکان بوو. لە بیری ئەودا بەم شێوەیە بوو کە گەردون وەکوو دەستگایەکی گەورەیە کە بە ملیۆنان بەشی ھەیە و خوداوەند دروستی کردووە  و وەکاری خستون. بەڵگاندن بە ھاواکاری بیرکاری و تاقیگە دەبووە ھۆی کەشف کردنی کۆمەڵە یاسایەک کە خوداوەند ھەموو شتێکی بە گوێ ڕایەڵی ئەم یاسایانە کردبوو.

  نیوتنیش بە ھەمان شێوەی بیکەن و دیکارت بیری دەکردەوە. وادەھاتە بەرچاو کە یاسای کێش کردن، کە خۆی کەشفی کردبوو، بە تەواوی شێوازی جوڵەی ھەسارەکان بە دەوری خۆر دیاریدەکات. ئەو باوەڕی وابوو کە ھەموو ئەمانە یاسایی خوداین. ئەم یاسایانە نیوتنیان زۆر بە ناوبانگ کرد. ئەلکساندر پاپ، شاعیری بە ناوبانگی سەردەمی نیوتن بەم جۆرە نوسیەوەتی:           

سروشت و یاسای سروشت                                   

لە تاریکیدا شاردرابووەوە                                     

خودا ووتی، نیوتن بە!                                           

وە ھەموو شتێ ڕوناک بوویەو.                               

ڕۆشنایەک کە نیوتن و دیکارت و زانایانی دیکە ھێناویانە، ڕۆناکی زانست و ژیری بوو. ئەوانەی دڵ گەرم بوون بە سەرکەوتنەکانی نیوتن پێیان وابوو کە زانست و ژیری دەتوانێ وڵامگۆی ھەموو شتێک بێت. ئەم دووانە دەتوانن کۆتایی بە تاریکیەکانی نەفامی بھێنن و دونیا ڕوناک بکەنەوە.

ئەنجومەنە زانستییەکان

لە سەدەی حەفتەم، واتە سەدەی گالیلۆ و نیوتن ھێشتا ڕێژەی زانایان زۆر نەبوون. بەھۆی ئەوەی کە سەفەر کردن کارێکی دژوار بوو، بۆیە دیدارو بیروڕاگۆڕینەوەی نێوان زانایان ئاسان نەبوو. ھەندێک لە زانکۆکان فێری زانست دەبوون. گالیلۆ لە زانکۆی پادوا و نیوتنیش لە کمبریج خوێندویانە. بەڵام زۆربەی خوێندکارەکانی زانکۆکان خولیای شتیکی تریش بوون وەکوو ئایین.     

زانست بۆ بەرەو پێش چوونی خۆی پێویستی بە ھاوکاری  زیاتر بوو. لە ساڵی ١٦٦٠ ھەندێک لە زانا ئنگلیزیەکان بیریان لە دامەزراندنی ئەنجومەنێک دەکردەوە بۆ پاڵپشتی زانست. ئەم ئەنجومەنەیان ناونا ئەنجومەنی پاشایەتی چونکە چارڵزی دووەم پادشای ئینگلیز ئەوکات ئەندامی ئەو ئەنجومەنە بوو. لە ساڵی ١٦٦٦ ئەکادمیای زانست لە پاریس دروست بوو. بە درێژای ١٠٠ ساڵی دواتر زۆرێک لە وڵاتانی دیکەی ئەوورپا دەسیان کرد بە بونیادنانی ئەنجومەنی زانستی. ئەم ئەنجومەنانە بە دوو شێوە ھاوکاری باش بوون بۆ زانست. یەکەم ئەو حەقیقەتە زانستیانەی کۆیان کردبونەوە دەخرانە ژێر تاقیکردنەوە، دووەم ئەوەی کە گۆڤارو نوسینیان چاپ دەکرد و بڵاویان دەکردنەوە، تاوەکو زانایانی دیکەش بتوانن نوێترین بیرۆکەو داھێنانەکان فێرببن.                               

پشتیوانی

ئەنجومەنی پاشایەتی و ئەکادمیای زانستی خۆش شانس بوون چونکە لە لایان پادشاوە پاڵپشتی دەکران. پاڵپشتی واتە ھاوکاری و یارمەتی، ھەروەکو باوکێک پاڵپشتی کوڕەکەی بکات. پاڵپشتی پادشا زۆر گرنگ بووچونکە لەسەدەی حەڤدەیەم پادشاکان دەسڵاتدار بوون لە حکومڕانی کردندا ولەبەرئەوە قودرەتێکی زۆریان ھەبوو. لەوکاتەوە تاکو ئێستا حکومەتەکان پاڵپشتی زانستیان کردووە. ئەمڕۆ دەوڵەتان پاڵپشتی دارای لێکۆڵەرەوە زانستیەکان دەکەن. ئەوان لەو ڕوەوە خەرجی  ئەم لێکۆڵینەوە زانستیانە دەکەن کە زانست شتێکی بەسوودە. بۆنموونە چارڵزی دووەم بۆ چاوەدێری کردنی ئەستێرەکان بنکەیەکی دروست کرد لە گرینویچ بۆ ئەوەی جەدوەلی دەقیقی شوێنی ئەستێرەکان و ھەسارەکان و مانگ دەستنیشان بکەن. ئەم پێرستە لە لایان کەشتیوانەکانەوە کەڵکی لێوەردەگیرا.                                         

ئەمڕۆ زۆرێک لە وڵاتان  بۆ دەستکەوتنی مەعریفەتی زانستی پارە خەرج دەکەن. بەم کارەش دەوترێت لێکۆڵینەوە زانستی. ھەندێک لە تاقیکردنەوەکان ئەوەندە خەرجی گرانە کە تەنھا کاری وڵاتە دەوڵەمەندەکانە بتوانن ئەنجامیان بدەن. بۆنموونە توێژینەوەکانی بۆشایی ئاسمان و لێکۆلێنەوە لەمەڕ نھێنیەکانی ئەتۆم، ھەردووکیان بێحساو خەرجی ھەڵدەگرن. کۆمپانیا بازرگانیەکان ھەموو لێکۆڵینەوە زانستیەکان دەگرنە ئەستۆ.  ئەمانە جۆرە کۆمپانیایەکن کە لەبەر سوودەکەی ئەم کارە دەکەن. ئەگەر ئەم کۆمپانیایانە بتوانن شتانێک بدۆزنەوە یاخود بەرھەم بھێنن کە خەڵک نیازی پێیان ھەبێت، ئەوا زۆر جار دەتوانن ببنە خاوەن سامانێکی زۆر.                           

پەیدا بوونی زانستی جۆراوجۆر       

لە زەمانی شۆڕشی زانستیەوە تاکو ئێستا زانستی جۆراوجۆر کە ھەریەکەیان ڕەوشی تایبەت بەخۆیان ھەیە، سەریانھەڵداوە. لە سەردەمی ڕۆشنگەری پیاوانێکی وەکو ئادام سمیت و تۆماس مالتوس سەرینھەڵدا کە سودیان لە ڕەوشی نوێ وەرگرتووە بۆ پێداچونەوەی ئابووری. ئابوری واتە پێداچونەوە لەسەر چلۆنیەتی کەسپ و داھاتی مرۆڤەکان. ئەمرۆکە ئێمە ئابووری بە یەکێک لە زانستە کۆمەڵایەتیەکان کە لەبارەی ڕەفتاری کۆمەڵگاوەیە، واتە لەبارەی ڕەفتارەکانی ئێمە، پێداچونەوە دەکات. لەسەرەتادا خەڵک ئومێدەواربوون ھەروەک زانستەکانی دیکە پێداچونەوەش بۆ ئابووری بکەن. بەڵام ئەمڕۆ باوەڕمان وایە کە ئابوری، وەکو زانستە کۆمەڵایەتیەکانی دیکە، ناتوانێت بەوجۆرە وردبین و دەقیق بێت لەبەرئەوەی لە ڕوانگەی ڕەفتار و ھەڵسوکەوت خەڵکی زۆر لێک جیاوازن.                                                     

زانستی وەکو کیمیا، زیندەزانی وفیزیا پێیان دەوترێت زانستی سروشتی لەبەرئەوەی ئەم زانستانە لەگەڵ دیاردە سروشتیەکان سەروکاریان ھەیە. شۆڕشی زانستی  ئاڵوگۆڕێکی گەورەی بەسەر زانستە سروشتیەکاندا ھێنا.

کیمیازانەکان لێکۆلینەوە و پێداچونەوەیان کرد بۆ ڕەوشەکانی ئاوێتە کردنی مادەکیمیایەکان  و دەستکەوتنی ھەموو مادە تێکەڵەکان کە ناسراون. ئانتوان لازاویە بە باوکی کیمیایی نوێ ناسراوە.، چونکە ئەو بوو پەی برد بەوەی کە ھەندێک تێکەڵە تەنھا لەیەک جۆر مادەی کیمیایی دروست کراون. ئەم مادەیەش بە توخمی کیمیایی ناسراوە. تێکەڵەکانی دیکەش لە دوو یاخود چەند توخمێک پێکھاتوون. لازاویە باس لەوەکرد کە ئەگەر بێت و ھەموو ئەم توخمانە دەستەبەندی بکرێن وەک لیستێک بنوسرێنەوە، زۆر بە سوود دەبێت بۆ زیاتر تێگەیشتن لە کیمیا. ئەو نزیکەی ٢٠ توخمی دۆزیەوە. ئەمڕۆ زانایان نزیکەی سەت توخم دەناسن. (تا ئێستا گەشتۆتە ١١٨ توخم، کە ٩٤ یان بە شێوەی سروشتی ھەن و ئەوانی تریش وەکو دەستکرد لە تاقیگەکاندا دروست کراون).                                             

زیندەوەرزانی زانستێکی دیکەیە کە لەسەرەتای شۆڕشی زانستیەوە تاکو ئێستا پێشکەوتنی گەوەری بە خۆیەوە بینیەوە. زانستێکە لێکۆڵینەوە دەکات لەمەڕ بونەوەرە زیندووەکانی، وەکو ڕوەک، مێرو گیانلەبەران. چارڵز داروین کەلەسەدەی نۆزدەیەم دەژیا بۆبەرەو پێش بردنی ئەم زانستە کارێکی زۆری کرد. ئەو بە کەشتیەک بە ناوی بیگڵ سەفەرێکی چەند ساڵەی ئەنجام دا. زانیاری زۆری لەبارەی گیانلەبەران و ڕووەکەکان کۆکردەوە کە لە سەفەرەکەیدا بەرچاوی کەوتبوون.                         

لەوانەیە ئەو شتەی ئەوی وا بەناوبانگ کرد لەبەرئەوەبوو کە وتبوی پێش ھەزاران ساڵ لەمەبەر مرۆڤەکان لە جۆرە گیانلەبەرێکەوە سەریانھەڵدا کە ھاوشێوەی مرۆڤ بوونە. کە ئەم نەزەریە جاروجەنجاڵکی زۆری نایەوە...بەڵام خودی داروین و زانایانی تریش بەڵگەی زۆریان لە مەڕ ڕاستی ئەم بابەتە خستە ڕوو.                                             

بەناوبانگترین زانای ژن ماری کوری خەڵکی پۆڵەند کە لە گەڵ پیاوێکی فەراِنسەوی ھاوسەرگیری کرد. ئەو بوو کە ڕادیۆمی دۆزیەوە کە یەک مادەی ڕادیۆ ئەکتیڤی مەترسیدارە. گەرچی ئەم مادەیە یەک مادەی مەترسیدارە بەڵام بۆ شتێکی زۆر بە سوود بەکاردێت، ئەویش بەرپەرچدانەوەی سەرەتان(شێرپەنجە.                                         

زانایەکی دیکە کە تەقریبەن لە ھەمان سەردەمی ماری دەژیا، ئەلبێرت ئەنیشتەین بوو کە خەڵکی سویسرا بوو. ئەنیشتەین زانایەکی گەورەی بیرکاری و فیزیا بوو. فیزیکزانەکان زانایانێکن کە لە مەڕ ماددە و وزە لێکۆڵینەوە دەکەن. گریمانەکانی پێشتری فیزیا ئەوەیان بە جوانی ڕونکردبووەوە کە ئەو جیھانەی خەڵک لە دەوروبەری خۆیان دەیبینن چۆن کار دەکەن. بەڵام شتێکی وایان نەخستبووە ڕوو لەمەڕ ئەستێرە زۆر دوورەکان و گەردیلە زۆر وردەکان. ئەنیشتەین بە گریمانەکانی خۆی خزمەتی گەوەری بەم بوارە کرد ئەنیشتەین بونیادی فیزیکی نوێی لەبارەی فیزیکی ئەتۆمی بونیاد نا.                                                             

کاریگەریی زانست

شۆڕشی زانستی لە ژیانی زۆرێک لە خەڵکی کاریگەری سەرسوڕھێنەری ھەبووە. لە سەدەی ھەژدەیەم تاکو ئێستا زانست بە ھۆی دۆزینەوەی ڕێگای باشتری دروست کردنی کاڵا یارمەتیدەر بووە لە بەرەو پێش چونی پیشەسازی. بە ھۆی توێژینەوە زانستیەکان ئێستا ئێمە ئامراز و کانزا و ماددەی کیمیایی جۆراوجۆرمان لەبەردەستە. زانایان ئەوەیان دۆزیەوە کە چلۆن بە ھۆی ھێزی ھەڵمەوە کارەبا دەست کەوێت. ئەوان ڕێگەی چۆنیەتی دۆزینەوەی نەوت و گۆڕینی بۆ بەنزین و پلاستیکیان نیشان داین. زیادبوونی مەعریفەتی زانستی لە سەرەتای شۆڕشی زانستیەوە تاکوئێستا بۆتە ھۆی دروستبوونی تەلەفون، ڕادیۆ و تەلەفزیۆن. زانست فێری کردین چۆن بفڕین و بێ ھیچ مەترسیەک بچینە قوڵای دەریاکانەوە.                       

توێژینەوە زانستیەکان بەھەمان شێوە گۆڕانکاری گەورەیان لەمەڕ کشتوکاڵ ھێنایە ئاراوە. زانایان شارەزایان پەیدا کرد لەمەڕ مادە کیمیایەکانی پەیوەست بە کشتوکاڵەوە. ئێستا بە ملیۆنان تۆن لەم مادە کیمیایانە کە پێیان دەوترێت کود، دەدرێتە جوتیاران بۆ ئەوەی یارمەتیان بدات کە بەرھەمی خۆراکی زیاتر بەرھەم بھێنن. مادەیەکی دیکەی کیمیای کە بۆ لەناو بردنی مێرووی زیان بەخش بەکار دێت کە زیان بە بەرھەمە خۆراکیەکان نەگەیەنێت. بەھەمان شێوە زانست ئەوەشی فێرکردووین کە بە چ شێوەیەک ئاژەڵ و ڕووەک چاکتر بەخێو بکەین کە ھەم خێراتر گەشە بکەن و ھەم درەنگتریش نەخۆش بکەون.                                                       

زانست شێوەی چارەسەرکردنی زۆرێک لە نەخۆشیەکانی دۆزیوەتەوە، ھەروەھا زانایان پەیان بردوە بەوەی گەماری یاخود پیسی دەبێتە ھۆی زیادبوونی نەخۆشی. ئەوان یاسای تەندروستی خۆپاراستن لە نەخۆشیەکانیان فێری ئێمە کرد. ئەوانەی کە لە وەڵاتە دەوڵەمەندەکان ژیان بەسەر دەبەن دەتوانن ئومێدەوار بن لەوەی تەمەنیان دووبەرامبەری تەمەنی خەڵکانی دووسەد ساڵ پێشە خۆیانە.             ھەڵبەت ھەبوونە کەسانێکیش بە ھۆی نتیجەگیریان لە زانستەوە لەباوەڕ بوون بە خودا ھەڵگەڕاونەتەوە. بە گومانی ئەوان زانست نیشانی دەدات کە ھەموو شتێک بە ھۆی ڕێکەوتەوە پەیدا بووە. بەڵام ئەوانی تر ھێشتا باوەڕیان بە خودا ھەیە. ئەمانە دەڵێن کە زانست ئەوەمان پێ نیشان دەدات کە خوداوەند چلۆن گەردونی دروست کردووە وە شتەکانی چۆن فەراھەم ھێناوە.               

ھەموو ئەم گۆڕانکاریانە و زۆری تریش لە ئەورپا سەریانھەڵدا، لەبەرئەوەی شۆڕشی زانستی لەوێوە دەستی پێکرد. لەوکاتەوە تاکو ئێستا زۆرێک لەم گۆڕِانکاریانە لە بەشەکانی دیکەی جیھانیش دەستیپێکردووە. ھۆکارەکەشی ئەوەیە کە ئەوروپایەکان سەفەر بۆ دەروەی وڵات دەکەن و زانستەکەشیان لە گەڵ خۆیان دەبەنە ئەو وەڵاتانەوە. ھۆکارێکی تریش ئەوەی زانست ھاوکاری پێشڕەوی ھەر وڵاتێک دەکات، لەبەرئەوە ھەر وڵاتێک ھەوڵی ئەوە دەدات زانای تایبەت بە خۆیان ھەبێت. زۆربەی دەستکەوتە علمیەکان بەسوودن. ئەوەی کە ئێمە بتوانین باشتر بژین، خۆراکی پێویست و تەندروستمان ھەبێت و بەھرەمەند بین لە شتی زیاتر، ئەمانە ھەمووی شتی باشن. بەڵام زانست ھەروەھا کێشەی نوێی بۆ مرۆڤەکان ھێناوەتە پێش. زانست بۆتە ھۆی زیاد بوونی ڕێژەی دانیشتوان کە ھەتا دێت و ڕوو لە زیاد بوونە. چاوەدێریە پزیشکیەکان، مرۆڤەکان بە زیندوی دێڵێتەوە، بەڵام خەڵکانێکی زۆر لە وڵاتە ھەژارەکان خۆراکی پێویستیان نییە پێی بژین. ڕێژەیەکی زۆر لە خەڵکی لە شارەکان کۆبونەتەوە کە ئەو شتانە بەرھەم بھێنن کە ئێمە بەکاریان دەھێنین. زۆر کات ژیان بۆ ئەوان ئەوەندش سازگار نییە.                                                 

ئەو مەترسیە لە ئارادایە کە ئێمە کۆتایی بەو ماددە بەسوودانە بھێنین کە سودیان لێوەردەگرین لە دروستکردنی پێداویستیەکانمان وەکو نەوت، مس و درەخت. بەھۆی گازی ئۆتۆمبلەکانمان ھەوا پیس و ئاڵودە دەکەین. ئاو و دەریاچەکان بەھۆی مادە زیانبەخشەکانی کارگەکان پیس دەکەین. کە بەم کارە دەوترێت ئاڵودەبوون. بە ھۆی ئەو زیانانە کە دەیگەێنین زۆرێک لە گیانلەبەران و ڕوەکەکان لە ناودەچن. لەوانەیە بە ھۆی بۆمبی ئەتۆمی کە زانست فێری کردوین ھەموو شتێک نابود بکەین.                                                   

زانست وەڵامی زۆرێک لە پرسیارەکانی ئێمەی داوەتەوە. لەوانەیە بتوانێت وەڵامی ھەمویان بداتەوە یان نەداتەوە. لەگەڵ ھەموو ئەمانەدا، دەکرێ ببینین کە شۆڕشی زانستی ھێشتا ڕۆڵێکی گرنگی لە ژیانی ئێمەدا ھەیە.                                                                                                                                                                                                    


سەرچاوەکان:


شۆڕشی زانستی لە نوسینی پیتەر ئامی، وەرگێڕانی: ئاگری ئەفشین