بیر: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) ب زیادکردنی دەروازەی پزیشکی , + دەروونناسی تاگ: دەستکاریی تووڵی دەروازە |
Aza (لێدوان | بەشدارییەکان) وشەڕەتناسی |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
'''بیر''' توانایی و لێھاتووییی [[مێشک|مێشکە]] لە بەکۆدکردن و کۆگاکردنی [[دراوە|دراوەکان]] و ئاگادارییەکاندا (پێ ئەوترێ لەبەرکردن، بەر و بیر ھاوڕیشەن) و پاشان دۆزینەوە و ھێنانەوەیان لە کاتی پێویستدا (پێ ئەوترێ وەبیرھێنانەوە). ئەوەی کە مێشک لەگەڵ تێپەڕ بوونی کاتدا لێی ئاگادار ئەبێتەوە لە خۆیدا ھەڵی ئەگرێت بۆ ئەوەی لە داھاتوودا دەریان بخاتەوە و بەکاریان بێنێت.<ref>{{cite book|author=Lauralee Sherwood|title=Human Physiology: From Cells to Systems|url=https://books.google.com/books?id=_i5BBAAAQBAJ&pg=PT189|date=1 January 2015|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-305-44551-2|pages=157–162}}</ref> |
'''بیر''' توانایی و لێھاتووییی [[مێشک|مێشکە]] لە بەکۆدکردن و کۆگاکردنی [[دراوە|دراوەکان]] و [[زانیاری|ئاگادارییەکاندا]] (پێ ئەوترێ لەبەرکردن، بەر و بیر ھاوڕیشەن) و پاشان دۆزینەوە و ھێنانەوەیان لە کاتی پێویستدا (پێ ئەوترێ وەبیرھێنانەوە). ئەوەی کە مێشک لەگەڵ تێپەڕ بوونی کاتدا لێی ئاگادار ئەبێتەوە لە خۆیدا ھەڵی ئەگرێت بۆ ئەوەی لە داھاتوودا دەریان بخاتەوە و بەکاریان بێنێت.<ref>{{cite book|author=Lauralee Sherwood|title=Human Physiology: From Cells to Systems|url=https://books.google.com/books?id=_i5BBAAAQBAJ&pg=PT189|date=1 January 2015|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-305-44551-2|pages=157–162}}</ref> |
||
ئەو ڕووداو و بەرسەرھاتەش کە لە ڕابردوودا ڕووی داوە و لە بیردا ماوەتەوە پێ ئەوترێ '''بیرەوەری'''.<ref>{{Cite book|title=[[فەرھەنگی زانستگای کوردستان]]|last=|first=|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref> |
|||
ئەگەر تواناییی وەیادھێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو نەدەبوو مەحاڵ بوو شتێ وەکوو [[زمان]] بتوانێ پەرە بستێنێ، یا کێیەتی و ناسنامەی مرۆڤەکان و پێوەندیی نێوانیان گەشە بکات.<ref name="Eysenck 2012">{{cite book | last=Eysenck | first=Michael | title=Attention and Arousal: Cognition and Performance | publisher=Springer Berlin Heidelberg | location=Berlin, Heidelberg | year=2012 | isbn=978-3-642-68390-9}}</ref> کاتێ بیر بەڕێکوپێکی کاری خۆی نەکات، لە حاڵەتی ئاساییدا [[بیرچوونەوە|فەرامۆشی یا بیرچوونەوە]] و، لە حاڵەتی توند و بەتاودا [[ئەمنێزیا]] (amnesia) -ی پێ ئەوترێ. |
ئەگەر تواناییی وەیادھێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو نەدەبوو مەحاڵ بوو شتێ وەکوو [[زمان]] بتوانێ پەرە بستێنێ، یا کێیەتی و ناسنامەی مرۆڤەکان و پێوەندیی نێوانیان گەشە بکات.<ref name="Eysenck 2012">{{cite book | last=Eysenck | first=Michael | title=Attention and Arousal: Cognition and Performance | publisher=Springer Berlin Heidelberg | location=Berlin, Heidelberg | year=2012 | isbn=978-3-642-68390-9}}</ref> کاتێ بیر بەڕێکوپێکی کاری خۆی نەکات، لە حاڵەتی ئاساییدا [[بیرچوونەوە|فەرامۆشی یا بیرچوونەوە]] و، لە حاڵەتی توند و بەتاودا [[ئەمنێزیا]] (amnesia) -ی پێ ئەوترێ. |
||
| ھێڵی ٨: | ھێڵی ١٠: | ||
بیر پێواژۆیەکی بێنوقسان و بێکەمایەسی نییە و زۆر فاکتۆر ھەیە کە ئەتوانێ شوێنەواری خراپی لەسەر دابنێ و بە چەشنێ کارکردی تێک بدات. ئەو ڕێگایانەی بە ھۆیانەوە ئاگادارییەکان ئەکرێن بە کۆد و کۆگا ئەکرێن و ئەھێنرێنەوە ھەموو لەوانەیە کەندوکۆسپ یا بەربەستیان تێ کەوێت. ئەو ڕادە سەرنجەی بە بزوێنەرەکان و وریاکەرەوەکانی دەرەوەی مێشک ئەدرێ ئەتوانێ ڕادەی ئەو ئاگادارییەی کە وەرئەگیرێت و پاشان کۆگا ئەبێت دابەزێنێ. ھەروەھا، پرۆسەی کۆگاکردن بۆ خۆی ئەتوانێ بە ھۆی گەیشتنی ئاسیو و گەزەنی فیزیکی بە بەشە پێوەندیدارەکانی مێشک بەڕێکوپێکی نەچێتە پێشەوە. لەوانەشە لەبەر لەناوچوون و فەوتانی بیری درێژماوە ھێنانەوەی ئاگادارییەکان بکەوێتە کێشەوە. |
بیر پێواژۆیەکی بێنوقسان و بێکەمایەسی نییە و زۆر فاکتۆر ھەیە کە ئەتوانێ شوێنەواری خراپی لەسەر دابنێ و بە چەشنێ کارکردی تێک بدات. ئەو ڕێگایانەی بە ھۆیانەوە ئاگادارییەکان ئەکرێن بە کۆد و کۆگا ئەکرێن و ئەھێنرێنەوە ھەموو لەوانەیە کەندوکۆسپ یا بەربەستیان تێ کەوێت. ئەو ڕادە سەرنجەی بە بزوێنەرەکان و وریاکەرەوەکانی دەرەوەی مێشک ئەدرێ ئەتوانێ ڕادەی ئەو ئاگادارییەی کە وەرئەگیرێت و پاشان کۆگا ئەبێت دابەزێنێ. ھەروەھا، پرۆسەی کۆگاکردن بۆ خۆی ئەتوانێ بە ھۆی گەیشتنی ئاسیو و گەزەنی فیزیکی بە بەشە پێوەندیدارەکانی مێشک بەڕێکوپێکی نەچێتە پێشەوە. لەوانەشە لەبەر لەناوچوون و فەوتانی بیری درێژماوە ھێنانەوەی ئاگادارییەکان بکەوێتە کێشەوە. |
||
== وشەڕەتناسی == |
|||
وشەکانی «بیر» و «بیرەوەری» هاوڕیشەن لەگەڵ وشەی «بەر»دا. |
|||
=== بەر === |
|||
«بەر» لە وشەگەلێکدا وەک لەبەرخوێندنەوە و لەبەروتن و لەبەربوون و لەبەرکردندا مانای شتێک ئەدا کە لە مێشکدا پاشەکەوت کراوە. ئەم «بەر»ە لە [[زمانی ئەوێستایی|ئەوێستاییدا]] var و لە [[زمانی پاڵەوی|پاڵەویدا]] varom بووە و لەگەڵ بەر بە مانای سینگ ھەر یەکن و بەگشتی یانی ئەوەی لە سینگدا پارێزراوە و ڕاگیراوە.<ref name=":0">{{Cite book|title=فەرهنگی ڕیشەی وشەی کوردی|last=نانەوازادە|first=عەلی|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref> |
|||
=== بیر === |
|||
بیر لە ئەوێستاییدا vira و لە پاڵەویدا vir بووە. لە فارسیی کلاسیکیشدا بە شێوەی vir و bir ئەبینرێ.<ref name=":0" /> بۆ نموونە [[فیردەوسی]] لە [[شانامە|شانامەدا]] ئەڵێ: ایا مرد فرزانه و تیز ویر / ز شاهوی پیر این سخن یادگیر.<ref>شانامەی فیردەوسی لەسەر وێبگەی [https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/anooshirvan/sh7/ گنجور]</ref> |
|||
=== بیرەوەری === |
|||
بیرەوەری ھەمان «بیرئاوەری»یە. ئاوەر لە لە چاوگی آوردن -ی فارسییەوە ھاتووە کە بە مانای ھێنان و هاوردنە.<ref name=":0" /> |
|||
== سەرچاوەکان == |
== سەرچاوەکان == |
||
وەک پێداچوونەوەی ١٠:٢٢، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩
بیر توانایی و لێھاتووییی مێشکە لە بەکۆدکردن و کۆگاکردنی دراوەکان و ئاگادارییەکاندا (پێ ئەوترێ لەبەرکردن، بەر و بیر ھاوڕیشەن) و پاشان دۆزینەوە و ھێنانەوەیان لە کاتی پێویستدا (پێ ئەوترێ وەبیرھێنانەوە). ئەوەی کە مێشک لەگەڵ تێپەڕ بوونی کاتدا لێی ئاگادار ئەبێتەوە لە خۆیدا ھەڵی ئەگرێت بۆ ئەوەی لە داھاتوودا دەریان بخاتەوە و بەکاریان بێنێت.[١] ئەو ڕووداو و بەرسەرھاتەش کە لە ڕابردوودا ڕووی داوە و لە بیردا ماوەتەوە پێ ئەوترێ بیرەوەری.[٢]
ئەگەر تواناییی وەیادھێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو نەدەبوو مەحاڵ بوو شتێ وەکوو زمان بتوانێ پەرە بستێنێ، یا کێیەتی و ناسنامەی مرۆڤەکان و پێوەندیی نێوانیان گەشە بکات.[٣] کاتێ بیر بەڕێکوپێکی کاری خۆی نەکات، لە حاڵەتی ئاساییدا فەرامۆشی یا بیرچوونەوە و، لە حاڵەتی توند و بەتاودا ئەمنێزیا (amnesia) -ی پێ ئەوترێ.
زۆر جار وا دێتە بەر چاو کە بیر سیستمێکە بە شێوەیەکی ئاشکرا یا نھێنی ئاگادارییەکان و زانیارییەکان ڕێک ئەخات، یا بە زمانێکی تر، پیانەوە دەئاژوێت (پرۆسیسیان دەکات) و، لە سێ بەش پێک دێ:
- ھەست ڕێکخەر: ئەم بەشە ڕێگە خۆش ئەکا بۆ ئاگادارییەکان و زانیارییەکانی دنیای دەرەوە کە بە شێوەی بزوێنەر و وریاکەرەوەی فیزیکی و کیمیایی بێنە ناوەوە و ھەستیان پێ بکرێت.
- بیری کورت-ماوە (یا خەریکی کار): ئەرکی ئەم بەشە بەکۆدکردنە و دۆزینەوە. ئاگاداری بە شێوەی بزوێنەر ئەکرێ بە کۆد و دواتر لە کاتی خۆیدا لە شوێنی کۆگاکراودا ئەدۆزرێتەوە و ئەخرێتەوە بەر دەست.
- بیری درێژ-ماوە: لە ئاکامدا، ئەوە ئەرکی ئەم بەشەیە کە بە بەکارھێنانی شێواز و نموونە جۆراوجۆرەکانی پۆلاندن داتاکە کۆگا بکات.[٤]
بیر پێواژۆیەکی بێنوقسان و بێکەمایەسی نییە و زۆر فاکتۆر ھەیە کە ئەتوانێ شوێنەواری خراپی لەسەر دابنێ و بە چەشنێ کارکردی تێک بدات. ئەو ڕێگایانەی بە ھۆیانەوە ئاگادارییەکان ئەکرێن بە کۆد و کۆگا ئەکرێن و ئەھێنرێنەوە ھەموو لەوانەیە کەندوکۆسپ یا بەربەستیان تێ کەوێت. ئەو ڕادە سەرنجەی بە بزوێنەرەکان و وریاکەرەوەکانی دەرەوەی مێشک ئەدرێ ئەتوانێ ڕادەی ئەو ئاگادارییەی کە وەرئەگیرێت و پاشان کۆگا ئەبێت دابەزێنێ. ھەروەھا، پرۆسەی کۆگاکردن بۆ خۆی ئەتوانێ بە ھۆی گەیشتنی ئاسیو و گەزەنی فیزیکی بە بەشە پێوەندیدارەکانی مێشک بەڕێکوپێکی نەچێتە پێشەوە. لەوانەشە لەبەر لەناوچوون و فەوتانی بیری درێژماوە ھێنانەوەی ئاگادارییەکان بکەوێتە کێشەوە.
وشەڕەتناسی
وشەکانی «بیر» و «بیرەوەری» هاوڕیشەن لەگەڵ وشەی «بەر»دا.
بەر
«بەر» لە وشەگەلێکدا وەک لەبەرخوێندنەوە و لەبەروتن و لەبەربوون و لەبەرکردندا مانای شتێک ئەدا کە لە مێشکدا پاشەکەوت کراوە. ئەم «بەر»ە لە ئەوێستاییدا var و لە پاڵەویدا varom بووە و لەگەڵ بەر بە مانای سینگ ھەر یەکن و بەگشتی یانی ئەوەی لە سینگدا پارێزراوە و ڕاگیراوە.[٥]
بیر
بیر لە ئەوێستاییدا vira و لە پاڵەویدا vir بووە. لە فارسیی کلاسیکیشدا بە شێوەی vir و bir ئەبینرێ.[٥] بۆ نموونە فیردەوسی لە شانامەدا ئەڵێ: ایا مرد فرزانه و تیز ویر / ز شاهوی پیر این سخن یادگیر.[٦]
بیرەوەری
بیرەوەری ھەمان «بیرئاوەری»یە. ئاوەر لە لە چاوگی آوردن -ی فارسییەوە ھاتووە کە بە مانای ھێنان و هاوردنە.[٥]
سەرچاوەکان
- ^ Lauralee Sherwood (1 January 2015). Human Physiology: From Cells to Systems. Cengage Learning. pp. 157–162. ISBN 978-1-305-44551-2.
- ^ فەرھەنگی زانستگای کوردستان.
- ^ Eysenck, Michael (2012). Attention and Arousal: Cognition and Performance. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. ISBN 978-3-642-68390-9.
- ^ Baddeley, Alan (2007-03-15). Working Memory, Thought, and Action. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198528012.001.0001. ISBN 978-0-19-852801-2.
- ^ ئ ا ب نانەوازادە, عەلی. فەرهنگی ڕیشەی وشەی کوردی.
- ^ شانامەی فیردەوسی لەسەر وێبگەی گنجور
